iTalanoa ni Nona Bula

Keitou Vakararavi ena Kaukaua i Jiova

TALANOATAKA O ERZSÉBET HAFFNER

“Au na sega sara ga ni vakalaiva mera cakava vei iko na ka qori,” e kaya o Tibor Haffner ni rogoca noqu sa vakatalai tani mai Czechoslovakia. E kuria: “Ia, ke o makutu, au na vakamautaki iko, me daru na tiko vata ga kina.”

ENA 29 Janueri, 1938, ni oti ga e vica na macawa nona vosaki au vakidacala o Tibor keirau vakamau sara. Keirau a sa veikilai voli mai kei Tibor, baleta ni a imatai ni tacida tagane lotu Vakarisito me vunau yani ena neitou vale. Ia, a sega ni rawarawa noqu vakaio me keirau vakamau. Au se qai yabaki 18, au cakacaka tale tiko ga vakaitalatala vakatabakidua ena ivavakoso ni iVakadinadina i Jiova, au qai via vakayagataka noqu bula vagoneyalewa meu qarava kina na Kalou. Au tagi. Au masu. Sa oti na noqu tagi au sa qai liaca ni ka e cakava oqo o Tibor, e cakava ena nona lomani au dina, au via bula sara ga vata kei na tagane e lomani au vaka oqori.

Ia, na cava beka era via vakatalai au kina o ira na vakailesilesi ni matanitu? Sa veicalati dina na ka era via cakava, baleta ni matanitu oqo e dau sakitaki tu kina na veiliutaki vakademokarasi kei na galala vakalotu. De rairai vinaka e ke meu na talanoataka mada ga na veika e baleti au.

Au sucu ena 26 Tiseba, 1919, ena koro o Sajószentpéter e Hungary, rauta beka ni 160 na kilomita mai na korolevu o Budapest. Rau a lotu Katolika Vakirisi na noqu itubutubu, ia e ka ni rarawa niu sega vakadua ni raici tamaqu ni a mate ni bera niu sucu. Sega ni dede sa vakawati tale o tinaqu kei na dua na turaga sa va toka na luvena, sa leqa tale ga o watina, keitou qai toki i Lučenec, e dua na koro totoka a qali tu vei Czechoslovakia. Ena gauna oya dau dredre sara na bula ena vuvale vakacabecabe. Niu gone duadua vei iratou na lewe lima na gone, e vaka ga niu lewe ni duatani tale na vuvale. E dredre na bula vakailavo, qai sega ni levu na ka e soli vei au, au sega ni dau lomani se me rau kauaitaki au na noqu itubutubu.

Dua Beka e Kila na iSau ni Noqu Taro?

Niu sa yabaki 16, au dau lomatarotarotaka e levu na ka. Au makutu na wilika na ivolatukutuku ni iMatai ni Valu Levu, au qai kurabuitaka na levu ni nodra veivakamatei tiko ga vakataki ira na veimatanitu torocake era kaya voli nira lotu Vakarisito. Me ikuri ni veika oqori, au raica na nodra vakavakarau tale ena ivalu e levu na vanua. Na ka oqori e sega sara ga ni salasalavata kei na ka au vulica e valenilotu, me baleta na veilomani vakaveiwekani.

Au mani gole gona kina vua e dua na bete ni lotu Katolika Vakaroma, au tarogi koya: “Na ivakaro cava e vauci keda na lotu Vakarisito, meda lai valu se meda veilomani vakaveiwekani?” E vakacudrui koya na noqu taro, qai kaya ni ka e vakavuvulitaka e lako sara tiko ga mai vei ira na iliuliu. E tukuna tale ga na ka oqori e dua na italatala ni lotu Tawase, kei na dua na nodra rapai na Jiu. Erau sega ni sauma rawa na noqu taro, ia erau kurabuitaka ga. Lakolako, au sa qai lako vua e dua na italatala ni lotu Lutheran. E vakacudrui koya tale ga na noqu taro, ia ni bera ga niu biubiu, e kaya: “Lako ga vei ira na iVakadinadina i Jiova ke o via kila na kena dina.”

Au saga meu raici ira na iVakadinadina, ia au sega ga ni kunea e dua. Ni oti e vica tale na siga, donumaka sara ga noqu suka tiko mai na cakacaka, au raica ni sa dola tu vakaveimama na katuba ni neitou vale. Dua na turaga totoka sa wilika tiko na iVolatabu vei tinaqu. Totolo ga noqu vakasama, ‘Qo sara ga e dua na iVakadinadina i Jiova!’ Keitou sureti koya sara e loma, na yacana o Tibor Haffner, au se baci tarogi koya tale ena taro vata ga oya. E sega ni sauma ga mai ena nona nanuma, ia e vakaraitaka sara ga mai ena iVolatabu na ivakatakilakila ni lotu Vakarisito dina, kei na vuna e veilecayaki kina na noda gauna.​​—⁠Joni 13:​34, 35; 2 Timoci 3:​1-5.

Ena loma ni vica tale na vula, ni bera toka niu yabaki 17, au sa papitaiso. Noqu nanuma ni dodonu mera rogoca kece na tamata na ka dina vakasakiti au sa kunea ena noqu vaqaqara balavu. Tekivu sara noqu vunau vakatabakidua, qai dua toka na ka ni bolebole e Czechoslovakia na cakacaka oqo ena icavacava ni veiyabaki ni 1930. Dina ga ni sa kilai tu vakalawa na cakacaka ni iVakadinadina i Jiova, ia keimami se tusaqati tiko ga vakaukaua ena nodra veivakauqeti na iliuliu ni lotu.

Noqu se Qai Sotava Vakadua na Veivakacacani

Dua na siga ni voleka na icavacava ni 1937, au a vunau tiko kei na dua na tacida yalewa ena dua na koro e voleka i Lučenec. Sega ni dede keirau vesu, keirau kau sara ena dua na valeniveivesu. “Drau na mate e ke,” e kaya na yadra, qai sogota vakaukaua na katuba ni rumu ni sa curu i tuba.

Ena yakavi tiko ga oya, e le va tale eratou biu yani ena rumu keirau vesu tiko kina. Keirau saga me keirau vakacegui iratou, me ratou kila tale ga na ka dina. Ni sa dei na yalodratou, keirau sa qai vakamacalataka na ka dina vakaivolatabu ena bogi taucoko oya.

Ni se qai ono na kaloko ena mataka e tarava sa kacivi au i tuba na yadra. Au kaya vua noqu itokani: “Daru sa na qai sota tale ena Matanitu ni Kalou.” Au kerea vua me qai tukuna ga vei iratou na noqu vuvale na ka e yaco ke mani bula o koya. Au masu lo ga, oti au sa qai gole vata kei koya na yadra. E kauti au sara ena nona vale, e tiko ga ena lomanibai ni valeniveivesu. E kaya: “Au via tarogi iko ena so na taro, goneyalewa. O kaya ena bogi ni yaca ni Kalou o Jiova. E rawa beka ni o vakaraitaka vei au mai na iVolatabu?” Dua na ka noqu kurabui, qai lutu sara ga na noqu icegu! E kauta sara mai na nona iVolatabu, au qai vakaraitaka vei rau vakaveiwatini na yaca i Jiova. E levu sara ga na ka e taroga me baleta na veika keitou a veitalanoataka tiko kei iratou na va na marama ena bogi sa oti. Niu vakaceguya na lomana ena noqu sauma vinaka nona taro, sa qai tukuna vei watina me vakarautaka na kequ ikatalau, wili tale ga kina na noqu itokani.

Keirau sereki mai valeniveivesu ni oti e vica tale na siga, ia e vakatulewataka na turaganilewa meu biuti Czechoslovakia baleta niu lewenivanua e Hungary. Oqori sara ga na vu ni nona vosaki au o Tibor Haffner meu watina. Keirau vakamau, au mani toki sara ena nodrau vale na nona itubutubu.

Kaukaua Cake na Veivakacacani

Keirau tomana tiko ga na neirau cakacaka vakavunau vakaveiwatini, dina ga ni vakacolati tale vei Tibor e so na itavi vakaisoqosoqo. Bera toka ga e vica na siga nodra curuma yani na neitou koro na sotia ni Hungary ena Noveba 1938 sa sucu na luve i keirau tagane, o Tibor lailai. Sa vakarau cabolo sara tu ga e Urope na iKarua ni iValu Levu. Dua na iwase levu ni vanua e Czechoslovakia era taura vakaukaua na sotia ni Hungary, vakavuna gona mera sa qai vakacacani ga kina vakalevu na iVakadinadina i Jiova era tu ena vanua e sa qali ena matanitu oqori.

A lako i Debrecen o Tibor ena 10 Okotova, 1942, me lai raici ira e so na mataveitacini. Ia, e sega tale ni qai lesu mai. E qai tukuna ga vei au e muri na ka a yaco. Na wavu a dodonu mera lai sota kina kei ira na mataveitacini, era sa wawa tu mai kina e so na ovisa vakalecaleca. Era waraki watiqu sara tiko ga kei Pál Nagypál, erau iotioti ni yaco yani ena vanua oya. Rau kau sara ina siteseni ni ovisa, qai mokulaki na yavadrau me yacova sara ni rau rebo ena levu ni mosi.

Rau vakaroti me rau vakaivava tale, me rau qai tucake. Dina ga ni sa rui mosi, ia erau se vakaukauataki ga me rau lako ena siteseni ni sitimanivanua. Eratou kauta tale ga yani na ovisa e dua na tamata, e vadreti tu na uluna qai voleka ni sega ni rai rawa. Oqori o Brother András Pilling, a dodonu tale ga me ratou lai sota ena wavu. A vakavodoki sara ena sitimanivanua o watiqu me kau i Alag, e dua na koro lailai e volekati Budapest, me lai vesu tu kina vakawawa. E kaya ena veivakalialiai e dua na yadra ni raica na ituvaki ca sa tu kina na yava i Tibor: “Sa bau torosobu sara ga qai ca na nodra ivakarau e so na tamata! Kua ni leqa, keitou na vukei iko.” Rau sa qai mokulaka tale na yava i Tibor e rua na yadra, qai sisika yavoki na dra. Ni oti e vica na miniti, sa sega tale ni qai vakila e dua na ka o Tibor.

Na vula ga e tarava, e veilewai kina o Tibor kei iratou tale e 60 na mataveitacini. Eratou totogi kuna o Brother András Bartha, o Dénes Faluvégi, kei János Konrád. O Brother András Pilling e totogi mate e valeniveivesu, o watiqu me vesu yabaki 12. Na nodratou cala? E kainaka o koya na dauveibeitaki ni ratou via vuaviritaka na matanitu, ratou sega ni via curu ena mataivalu, ratou yamata vuni, ratou qai vosa vakacacataka na lotu tabu. Ia, na itotogi mate kece oqori e veisautaki tale me totogi mate ga e valeniveivesu.

Muri Watiqu i Valeniveivesu

Ni oti e rua na siga nona lako o Tibor i Debrecen, au yadra ni bera na ono meu yayanitaka na neitou isulu. Vakasauri ga sa rogo na tukituki e katuba. Au nanuma sara: ‘Qo sara ga o ira na ovisa.’ E ono na ovisa eratou curu yani, ratou qai kaya ni sa vakadonui me ratou mai vaqaqara e loma ni vale. Keitou kau kece na tiko e vale ina siteseni ni ovisa, wili kina na luve i keirau tagane e yabaki tolu. Keirau kau sara ina dua na valeniveivesu i Pétervására, e Hungary.

Oti toka ga noqu yaco yani, e tauvi au e dua na mate qai katakata na yagoqu, au sega kina ni biu vata kei ira na vo ni kaivesu. Niu sa bula vinaka, rau mai veibataka tu e rua na ovisa ena noqu rumu na ka me caka vei au. “Me daru vanai koya! Au na vanai koya!” e kaya e dua. Ia, e dua tale e via raica mada e liu se sa vakacava na kequ ituvaki ni bera niu lau vana. Au vakamasuti rau meu bula. Oti rau sa qai lako, au vakavinavinaka ga vei Jiova ni vukei au.

Sa dua tiko ga na iwalewale eratou dau vakayagataka na yadra me ratou veivaqaqai kina. Eratou vakaroti au meu davo vakatoboicu ena fuloa, e sosomaki na sitokini e gusuqu, e vesu ruarua na ligaqu kei na yavaqu, au qai warolaki tiko me yacova sara ga ni sa dradra na yagoqu. Eratou sa qai cegu ga ni kaya cake mai e dua ni sa oca. Eratou taroga se o cei a dodonu me rau lai sota kei watiqu ena siga a vesu kina. Au sega ni sauma nodratou taro, ena loma gona ni siga tolu tale e tarava au warolaki tiko ga kina. Ena ikava ni siga, a vakatarai meu kauti luvequ vei tinaqu. Sa batabata sara na draki, ia au vavati koya ga ena dakuqu mavoa, au qai taubaletaka e rauta ni 13 na kilomita me yacova na siteseni ni sitimanivanua. Mai kea, au vodo sitimanivanua i vale, ia e dodonu meu na lesu ena keba ena siga tiko ga oya.

Au totogi yabaki ono e valeniveivesu e Budapest. Noqu yaco ga yani, au sa kila sara ni tiko tale ga e kea o Tibor. Dua na ka na neirau marau ni vakatarai me keirau veivosaki ni keirau veiraici tiko ena dua na bai kaukamea, dina ni vica wale ga na miniti! Keirau vakila na loloma i Jiova, qai vakaukauataki keirau na gauna talei oqori. Ni bera ni keirau qai sota tale, keirau sotava e so na ka ni veivakatovolei mosimosi, keirau dau voleka sara ni mate ena levu na gauna.

Dau Veiveisau na Vanua Au Vesu Kina

E rauta ni 80 na yalewa iVakadinadina keimami osodrigi ena dua na rumu ni valeniveivesu. Keimami gadreva sara tu ga e so na kakana vakayalo, ia sa na bau dredre sara ga me qai dua na ka e kau yani vei keimami. E tu beka e valeniveivesu e dua na ka keimami rawa ni vakayagataka? Meu tukuna mada na ka keimami qai cakava. Au bole meu dau botana na nodra sitokini na cakacaka vakavunivola e valeniveivesu. Au mani ciqira ena dua na sitokini oqori na tikinipepa au kerea tiko kina na naba ni so na ivola era tiko ena laibri ni valeniveivesu, wili kina na iVolatabu. Meu kua ni kidavi, au kerea tale e rua na ivola.

Na siga e tarava, e baci soli tale vei au e dua na ibinibini sitokini nodra na vunivola. Sa tiko mai ena dua na loma ni sitokini oqori na isau ni noqu kerekere. Au kerea sara vei ira na yadra na ivola e kedratou naba oqori. Dua na ka na neimami marau ni sa kau yani vei keimami na ivola oqori, vata kei na iVolatabu! E veisau ena veimacawa na vo ni ivola, ia keimami maroroya tiko ga na iVolatabu. Nira taroga mai na yadra, keimami dau kaya ga: “E ivola levu dina, keimami qai via wilika kece.” Keimami wilika rawa gona kina na iVolatabu.

Dua na siga, e kacivi au e dua na vakailesilesi ina nona valenivolavola. E via vakarokoroko toka nona ivosavosa.

“Mrs. Haffner, dua na itukutuku vinaka au via tukuna vei iko,” e kaya. “O sa rawa ni lako i vale. De dua ni mataka. Ke dua na sitimanivanua nikua, sa rawa sara ga ni o lako.”

“Sa dua dina na ka vinaka oqori,” au sauma lesu.

“Io, e vaka kina,” e kaya. “E tiko na luvemu, au vakabauta ni o via tuberi koya sara ga.” Sa qai kuria, “Sainitaka ga na ivola oqo.”

“Na ivola ni cava?” au taroga.

“Kua ni leqataka,” e cikeva. “Saini ga, o na qai rawa ni lako.” Sa qai tukuna vei au: “Ni o sa yaco i vale, cakava ga na ka o vinakata. Ia, mo sainitaka mada ni o sa na sega ni qai dua tale na iVakadinadina i Jiova.”

Au toso ga i muri au sega ni via saini.

“Sa vinaka, o sa na mate ga e ke!” e bora qai vakatalai au laivi.

Ena Me 1943, au tokitaki tale ena dua na valeniveivesu e Budapest, oti sa qai dewa ina koro o Márianosztra, keimami lai tiko ena dua na monastiri kei na 70 na sisita ni Katolika. Dina ni keimami walokai tu salavata kei na veika dredre e sotavi, ia keimami gu ga ni wasea vei ira na neimami inuinui. Dua vei ira na sisita oqori e taleitaka sara ga na neimami itukutuku qai kaya: “Oqo na ivakavuvuli vinaka. Au se sega ni bau rogoca vakadua. Au kerea mo tukuna tale vei au e so.” Keimami sa qai tukuna vua na veika baleta na vuravura vou kei na bula sautu ena kune kina. Ni keitou se veitalanoa sara tiko ga sa lako yani na nodra iliuliu. E kau tani sara ga na sisita e tataleitaki oqo, e luvati nona isulu qai warolaki vakaca. Ni keimami sota tale, e kerea ga mai: “Dou qai masulaki au vei Jiova me vakabulai au, me kauti au laivi ena vanua oqo. Au via dua tale ga na iVakadinadina i Jiova.”

Keimami lako tarava ena dua na valeniveivesu makawa e Komárom, e tiko ena dua na koro ena bati ni uciwai na Danube, e rauta ni 80 na kilomita ena ra kei Budapest. E ca sara vakalevu na bula e kea. Me vakataki ira ga e so na tacida yalewa, a tarai au vakaca na mate na taifoiti, au luaraki dra lako vata kei na noqu malumalumu. E sega na wainimate, au nanuma ga kina niu sa na mate. Ia, era a vaqara tiko na vakailesilesi e dua e kila na cakacaka e valenivolavola. Ratou tukuna sara na yacaqu na tacida yalewa. Soli gona kina vei au e so na wainimate, au mai bula vinaka tale.

Marautaki na Neitou Sota Vakaveitamani

Na gauna era sa kaba voleka yani kina na sotia ni Soviet Union ena tokalau, keimami tokitaki sara ena yasayasa vakara. Ke tukuni na ka vakadomobula keimami a sotava sa na bau dua na veitalanoa balavu sara ga. Au voleka ni mate ena levu na gauna, ia au vakavinavinaka ga ena liga dau veitaqomaki i Jiova, niu vakabulai. Ni sa oti na ivalu, keimami a tiko ena korolevu o Tábor e Czechoslovakia, e rauta ni 80 na kilomita mai Prague. E sivia e tolu na macawa neirau lako tiko kei dauvequ o Magdalena, ni bera ni keirau yaco yani i vale e Lučenec, ena 30 Me 1945.

Au sa raici rau noqu nei tu yani vakayawa kei luvequ lomani ena lomanibai. E tonawanawa na mataqu, au qai kaci yani vei Tibor lailai, “Tibike!” E cici ga mai qai mokoti au. “Na, o na sega ni biuti au tale?” Oqori na imatai ni vosa au rogoca me kaya, au na sega ni guilecava vakadua.

E lomani watiqu tale ga o Jiova. Mai na valeniveivesu e Budapest, a vakau sara o Tibor ena keba ni cakacaka e Bor, e kau vata kei ira e rauta ni 160 na tacida. Levu na gauna era voleka sara kina ni mate, ia era vakabulai vakailawalawa. E lesu tale mai vale o Tibor ena 8 Epereli 1945, ni bera toka ga e dua na vula noqu yaco yani.

Ni sa oti na ivalu keirau se gadreva tiko ga na veivakaukauataki i Jiova me keirau bulata kina na veivakatovolei ena 40 na yabaki e tarava, donumaka na veiliutaki vakominisi e Czechoslovakia. Se baci curu tale vakadede o Tibor e valeniveivesu, au sa qai qarava duadua tu ga na luve i keirau. Ni sere ga mai valeniveivesu o Tibor, e veiqaravi sara vakaivakatawa dauveilakoyaki. Ena gauna e caka tu kina na veiliutaki vakominisi me 40 na yabaki, keirau vakayagataka vinaka na gauna oqori me keirau tukuna yani kina na neirau vakabauta. Keirau vukei ira kina e levu mera vulica na ka dina. Era sa mai luve i keirau gona kina vakayalo.

Dua na ka na neirau marau ni sa soli na galala ni sokalou vei keimami ena 1989! Na yabaki e tarava, keirau tiko kina ena imatai ni neimami soqo ni tikina, ni oti toka e dua na gauna balavu. Ni keirau raici ira na vica vata na udolu na mataveitacini era a yalodina tu ena vicasagavulu na yabaki, keirau kila deivaki ni o Jiova ga e ivurevure ni kaukaua vei keimami kece.

A mate ena yalodina vei Jiova na watiqu lomani o Tibor, ena 14 Okotova 1993, au sa mai tiko volekati luvequ toka ga oqo e Žilina, e Slovakia. Au sa malumalumu mai vakayago, ia e vakaukauataka tiko ga na yaloqu o Jiova. Au sega ni vakatitiqataka ni nona kaukaua au rawa kina ni vosota na veivakatovolei cava ga e biuta mai na vuravura makawa oqo. Kena ikuri, au sa vakanamata tu ena gauna au na rawa ni bula tawamudu kina ena vuku ni yalololoma i Jiova.

[iYaloyalo ena tabana e 20]

Au biuti luvequ o Tibor lailai, (na kena itaba oqo ni se qai yabaki 4)

[iYaloyalo ena tabana e 21]

O Tibor, kei na so na tacida e Bor

[iYaloyalo ena tabana e 22]

Keirau vata kei Tibor, kei Magdalena na dauvequ, ena 1947, e Brno

[iYaloyalo ena tabana e 23]

Au voleka ni mate ena levu na gauna, ia au vakavinavinaka ga ena liga dau veitaqomaki i Jiova, niu vakabulai