Yalodina Qai Sega ni Yavalati Rawa—Ena Gauna sa Sivi, me Yacova Mai Nikua
Ena ceva kei Poladi, volekata na iyalayala ni vanua o Slovakia kei na Czech Republic, e koto kina e dua na tauni lailai e vakatokai o Wisła. De o se bera ni rogoca vakadua na koro oqo, ia e vakabauti nira na taleitaka na lotu Vakarisito dina na kena itukutuku. E votu kina na yalodina kei na lomakatakatataki ni sokalou vei Jiova. Na cava sara mada a yaco?
E TOKA o Wisła ena dua na lomanivanua veidelana totoka. Eda rawa ni sarava mai kea na veitokaitua vakasakiti. Bau vica na drekeniwai era sema kei na kena uciwai levu na Vistula, qai veibasogayaki na kena drodro ena loma ni veikauloa kei na veibuca. Na totoka ni kena draki, kei na nodra veikauaitaki na itaukei, e vakavuna me lewe levu era dau lai qaravi vakavuniwai e kea. E vanua vinaka tale ga ni gade ena vulaikatakata vaka kina ena vulaililiwa.
E vakabauti ni imatai ni koro e vakatokai o Wisła, a tauyavu ena yabaki 1590 vakacaca. A tara kina e dua na valenivaronikau, e sega gona ni dede sa tawa na vanua lala kece ena veiulunivanua oya. O ira na tawavanua era susu manumanu me vaka na sipi kei na bulumakau, ra sa tekivu teitei tale ga. Ia, a donui ira na liwa ni dua na cagi ni veisau—na veiveisau vakalotu. E vakilai ena vanua kece na veiveisau vakalotu a liutaka o Martin Luther, mani yaco kina mera lotu Lutheran na tawavanua oya, a ciqomi tale ga me “lotu ni vanua ena 1545,” me vaka e kaya na daunivakadidike o Andrzej Otczyk. Ia, e rua na ka lelevu a yavalata na kedra ituvaki vakalotu, na ivalu vakalotu e Urope e 30 na yabaki na kena dede mai na 1618-1648, vaka kina na nodra qai coqai Martin Luther vakaukaua na lotu Katolika. “Ena 1654 e tauri tani mai vei ira na lotu Tawase na nodra valenilotu kece, vakatabui sara mada ga mera lotu, vakawabokotaki kece na nodra iVolatabu kei na ivola vakalotu tale e so,” e tomana o Otczyk. E dina ni a yaco oya, ia e levu na lewenivanua era a lotu Lutheran tiko ga.
iMatai ni Sore ni Ka Dina ni iVolatabu
E ka marautaki ni a dua tale na veisau bibi vakalotu a sa vakarau yaco. Ena 1928, erau gumatua na kaburaka na imatai ni sore ni ka dina e rua na Gonevuli ni iVolatabu, na yaca era a vakatokai taumada kina na iVakadinadina i Jiova. Ena yabaki e tarava, a tokatu e Wisła o Jan Gomola, e kauta tiko yani e dua na misini na phonograph me lai rogoci kina e so na vunau katoni vakaivolatabu. Oti, sa qai toki sara ina dua na itikotiko ena buca e tarava, e taleitaka sara na rogoci koya o Andrzej Raszka, e turaga lekaleka toka ga, ia e momoqa vinaka qai kune vua na yalo ni via vakarorogo. Sega ni bera na nona cereka o Raszka na nona iVolatabu me vakadeitaka na dina ni vunau e rogoca tiko. E kailavaka ena marau: “Taciqu, au sa qai kunea na ka dina! Sa qai saumi na taro au se vaqaqa voli mai na bucanivalu ena iMatai ni iValu Levu!”
Sega ni kinoca rawa na nona marau o Raszka, mani kauti Gomola me lai sotavi rau na nona itokani, o Jerzy kei Andrzej Pilch, erau ciqoma sara tale ga ena marau na itukutuku ni Matanitu ni Kalou. O Andrzej Tyrna, a vulica na ka dina mai Varanise, sa qai vukei iratou me vakatitobutaka na nodratou kila na itukutuku ni Kalou. Sega ni dede, eratou sa papitaiso. Me vukei ratou na iwasewase lailai oqo ni Gonevuli ni iVolatabu e Wisła, era dau veisiko yani na mataveitacini ena tauni voleka ga e kea, vakauasivi ena loma ni veiyabaki ni 1930. Vakasakiti sara na kena cakayaco na veisiko vaka oya.
E laurai oqo ena levu ni tataleitaki vovou era ciqoma na ka dina. Veivuke vakalevu e dua na ivalavala e dau matau vei ira na matavuvale lotu Lutheran e kea, oya na wili iVolatabu e vale. E totolo gona na nodra raica na dina ni ka e kaya na iVolatabu, e vakacala na ivakavuvuli me baleta na kama i eli se Letoluvakalou. Sega kina ni dredre na nodra vakaduiduitaka na ka dina mai na ivakavuvuli lasu. Levu sara na matavuvale era digitaka mera ribatani mai na ivakavuvuli lasu vakalotu. E tubu kina na lewe ni ivavakoso e Wisła ina 140 ena yabaki 1939. Ia, e matalia ni levu vei ira na uabula ena ivavakoso oqori era se sega ni papitaiso. “Sega ni kena ibalebale ni o ira se bera ni papitaiso era sega ni totaki Jiova,” e kaya o Helena, e dua vei ira na iVakadinadina e Wisła ena gauna oya. E tomana: “Ni qai yaco na veivakatovolei, era tudei ena yalodina.”
Vakacava o ira na lalai? Ra vakila tale ga na lalai na nodra sa ciqoma na ka dina na nodra itubutubu. E kaya o Franciszek Branc: “Ni kila o tamaqu ni sa kunea na ka dina, sa tekivu vakavulici au sara kei tuakaqu. Au se qai yabaki walu, a yabaki tini toka o tuakaqu. Dau tarogi keirau o Tata ena taro rawarawa, me vaka: ‘O cei na Kalou? Na cava o kila me baleti Jisu Karisito?’ Keirau dau vola na neirau isaunitaro kei na tikinivolatabu e tokona.” E dua tale na iVakadinadina e kaya: “Erau ciqoma ena marau na noqu itubutubu na itukutuku ni Matanitu ni Kalou, rau mani biuta na lotu Lutheran ena 1940. Lai vakavuna na noqu tusaqati kei na noqu mokulaki e koronivuli. Ia, au vakavinavinaka vakalevu vei rau na noqu itubutubu ni rau sa bucina vinaka tu e lomaqu na ivakavuvuli vakaivolatabu. Oya sara ga na ka a tauri au meu vosota rawa kina na gauna dredre oya.”
Vakatovolei na Nodra Vakabauta
Ena gauna e kacabote kina na iKarua ni iValu Levu era lai tawani Wisła na mataivalu i Itala, qai nodra inaki mera vakawabokotaki ira na iVakadinadina i Jiova. Taumada e tukuni vei ira na uabula—vakauasivi vei ira na tama—mera sainitaka na tikidua e vakadinadinataka nira kai Jamani, ena qai rawa nira na taura e so na veivuke ni matanitu. Ra cata na iVakadinadina na tokoni ira na mataivalu i Itala. E gadrevi gona vei ira e levu na mataveitacini tagane kei ira na tagane tataleitaki era sa yacova na yabaki ni curu ina mataivalu, mera cakava e dua na vakatulewa bibi: Mera curu ina mataivalu, se mera tawaveitovaki. Ke ra lewa mera tawaveitovaki, ia mera namaka ni na mosimosi sara na kedra itotogi. “Ke dua e bese ni curu ina mataivalu, ena vakau ina keba ni veivakararawataki, vakalevu i Auschwitz,” e vakamacalataka o Andrzej Szalbot, era a vesuki koya na yamata vuni i Itala ena 1943. “Au se bera kina ni papitaiso, ia au sa kila vinaka tu na vosa ni veivakadeitaki i Jisu ena Maciu 10:28, 29. Au kila keu mani mate ena vuku ni noqu vakabauti Jiova, e tu vua na kaukaua me na vakaturi au tale.”
Ena itekivu ni yabaki 1942, o ira na sotia i Itala era vesuki ira e 17 na mataveitacini mai Wisła. Ena loma ga ni tolu na vula, eratou mate e 15 ena keba ni veivakararawataki mai Auschwitz. A tarai ira vakacava na vo ni iVakadinadina e Wisła na ka e yaco oya? Sa qai curumi ira ga kina na yalo ni tabusoro nira sega vakadua ni via cakitaka na nodra vakabauta, sa qai dei ga na nodra kabiti Jiova! Ena loma ni ono na vula e tarava, e vakaruataki na levu ni dautukutuku ni Matanitu ni Kalou mai Wisła. Ia, sa lako vata ga kei na nodra vesu e levu tale. E 83 taucoko na mataveitacini, okati kina o ira na tataleitaki kei ira na gone e tarai ira na nodra veivakatotogani na sotia i Itala. Ra vakau e 53 ina keba ni veivakararawataki (e levu ga era vakau i Auschwitz) se ra lai vakacakacakataki vakasaurara ena qaranikoala e Poladi, Jamani kei Bohemia.
Yalodina Qai Sega ni Yavalati Rawa
Mai Auschwitz, era saga na sotia i Itala mera bacani ira na iVakadinadina ena nodra lasutaka vei ira ni rawa nira sereki. Me vaka e kaya e dua na sotia yadra i Itala vua e dua na tacida vakayalo: “Ke o sainitaka ga na tikidua mo cakitaki ira kina na Gonevuli ni iVolatabu, o na sereki mo lako i vale.” Weroki toka vua na tacida na veibacani oqo, ia e sega vakadua ni soro ena nona yalodina vei Jiova. E mokulaki kina, vakalialiai, qai vakacakacakataki vakasaurara e Auschwitz, vaka kina mai Mittelbau-Dora, e Jamani. A voleka sara ni mate na tacida oqo ni a vakalutugasaukurotaki na keba a vesu tiko kina, mani sega ni dede ga sa vakavuai o Jamani.
O Paweł Szalbot, e dua na iVakadinadina se qai takali wale toka ga, a nanuma lesu ena dua na gauna: “Ena gauna era dau vakatarogi au kina na yamata vuni i Itala, era na taroga vakavica vata na vuna au sega kina ni via curu ina mataivalu ni Jamani, se noqu sega ni via salutu vei Itala.” Ni vakamacalataka oti na yavu vakaivolatabu ni nona tawaveitovaki vakarisito, a totogitaki me lai cakacaka ena dua na vale ni buli iyaragi. “Macala vakasigalevu niu na sega ni ciqoma na mataqali cakacaka vaka oya, ni sega ni donu ina noqu lewaeloma, ra mani vakauti au meu lai cakacaka ena qaranikoala.” Ia, a yalodina tiko ga.
Vei ira na sega ni vesu—vakauasivi o ira na yalewa kei ira na gone—a nodra itavi na dau vakauta na kedra ivaqa na vesu tu mai Auschwitz. “Keimami dau tau cranberry ena loma ni veikau ena vulaikatakata, e dau qai lai soli me isau ni falawa,” e kaya e dua na tacida a se gone ena gauna oya. “Ra dau bulia kina na mataveitacini yalewa na madrai lalai, qai toni ena uro. Keimami dau oloolo vakalalai me vakau vei ira na mataveitacini era vesu tu.”
Era a vakau ina keba ni veivakararawataki e le 53 taucoko na iVakadinadina uabula mai Wisła mera lai vakacakacakataki vakasaurara. Mai na iwiliwili oqori, era mate e le 38.
E Tarai Ira Tale ga na Lalai
E so na luvedra na iVakadinadina i Jiova e tarai ira tale ga na veivakasaurarataki mosimosi era cakava na sotia i Itala. Nira vakau vata kei ira na tinadra mera lai tu vakawawa ina keba mai Bohemia. So tale era kaliraki laivi mai vei ira na nodra itubutubu ra qai vakau i Lodz, na nodra keba torosobu duadua na gone.
“Ena imatai ni ilakolako i Lodz, keitou a vodo e lewe tini,” eratou nanuma lesu e lewe tolu vei ira oya. “Era vakavodoki keitou na kai Jamani, e tiko na neitou yabaki ni bula mai na lima ina ciwa. Ia, keitou veivakayaloqaqataki toka ena neitou masu kei na neitou veivosakitaka e so na ulutaga vakaivolatabu. A sega ni ka rawarawa na vosota.” Ena 1945, era lesu bula ina nodra dui vale na gone kece oya. Ia, e dina nira a bula, era a yagoca sara qai tarai ira vakalevu na itovo kaukaua era a sotava. Sega gona ni dua na ka e tagutuva rawa na nodra yalodina.
Na Cava Tale a Qai Yaco?
Ni sa lai vakarau cava na iKarua ni iValu Levu, era se kaukaua vinaka tu ga ena vakabauta na iVakadinadina mai Wisła, ra qai tu vakarau mera tomana na nodra cakacaka vakavunau ena gugumatua kei na yalodei. E so na ilawalawa mataveitacini era bau sikovi ira sara mada ga na vakaitikotiko vakayawa, rauta ni 40 na kilomita mai Wisła, ena nodra vunau ra qai veisoliyaka na ivolatabaki vakaivolatabu. “Sega ni dede sa tolu vakadua na ivavakoso bulabula ena tauni au tiko kina,” e kaya o Jan Krzok. Ia, e lekaleka ga na galala vakalotu oya.
A sosomitaka na veiliutaki i Itala e dua na matanitu vakominisi, mani vakatabuya na nodra cakacaka na iVakadinadina i Jiova mai Poladi ena 1950. Gadrevi gona mera qaseqase sara na mataveitacini ena nodra cakacaka vakaitalatala. So na gauna ena nodra veisiko e veivale, era ulubaletaka nira lai voli manumanu se sila. Nira soqoni vakarisito, e sega ni caka vakalewe levu, dau qai vakayacori ga ena bogi. Ia, era se vesu ga e levu na tamata i Jiova. Nira veivesu na ovisa, era beitaki ira tale ga na mataveitacini nira ovisa vakalecaleca ni so na matanitu tani—na veibeitaki e sega ni dua na kena yavu. So na ovisa era vakarerei Paweł Pilch vaka oqo: “A guce vei iko o Itala, keitou sa na qai rawati iko.” Ia, e matewale na bolebole oya, ni a yalodina tu ga o Brother Pilch, e dina ni a vesu tu ena loma ni lima taucoko na yabaki. So tale ga na itabagone era a vakatalai tani mai koronivuli nira sega ni via sainitaka na tikidua vakapolitiki ni matanitu, ra sake tale ga kina e so mai na nodra cakacaka.
E Salavata Tiko ga kei Ira o Jiova
Ia ena 1989, a liwa e dua na cagi ni veisau ena buturara vakapolitiki, mani yaco kina mera kilai vakamatanitu na iVakadinadina i Jiova e Poladi. Ra sa qai soli isele ga ena cakacaka o ira na yalodina tu vei Jiova mai Wisła, e laurai oqo ena iwiliwili ni painia se o ira na cakacaka vakaitalatala vakatabakidua. E rauta nira lewe 100 na mataveitacini tagane kei na yalewa era cakacaka vakapainia e kea. Sa rauta bagi me yaca buli tu ni tauni oya na nodra iSususu na Painia.
E tukuna na iVolatabu ni dau tokoni ira na nona tamata ena gauna e liu na Kalou: “Ke sa sega ni totaki keda ko Jiova, ni ra sa tu cake vakaivalu vei keda na tamata: ke ra sa qai tilomi keda bulabula.” (Same 124:2, 3) Ena gauna oqo, e dina ni takalevu ena vanua oya na tawaveikauaitaki ra qai malele vakalevu na lewenivanua ina ivalavala dukadukali, era sasaga vakaukaua na qaravi Jiova mai Wisła mera yalodina tiko ga, ra qai kalougata kina vakalevu. Rawa tale ga kina vei ira e vica vata na itaba iVakadinadina era muri mai e Wisła mera vakadinata na ka e kaya na yapositolo o Paula: “Kevaka sa totaki keda na Kalou, o cei me noda meca?”—Roma 8:31.
[iYaloyalo ena tabana e 26]
A vakau o Emilia Krzok kei ratou na luvena, o Helena, Emilia, kei Jan, me ratou lai tu vakawawa ena keba i Bohemia
[iYaloyalo ena tabana e 26]
A bese ni curu ina mataivalu o Paweł Szalbot, mani vakau me lai cakacaka ina dua na qaranikoala
[iYaloyalo ena tabana e 27]
Vakayali mai Auschwitz na nodra bula e levu na mataveitacini era a vakau e kea, ia e tubu ga na cakacaka mai Wisła
[iYaloyalo ena tabana e 28]
O Paweł Pilch kei Jan Polok, erau a vakau i Lodz, na nodra keba na gone
[iTaba ni Credit Line ena tabana e 25]
Berries and flowers: © R.M. Kosinscy / www.kosinscy.pl