Tete na Lotu Vakarisito ena Kedra Maliwa na Jiu ni iMatai ni Senitiuri

E DUA na bose bibi a vakayacori mai Jerusalemi ni rauta toka na 49 S.K. Eratou a tiko kina o Joni, Pita, kei na taci Jisu vakacabecabe o Jemesa—eratou kilai ‘me ratou duru’ ni ivavakoso ena imatai ni senitiuri. A tukuni ni a tiko tale ga kina na yapositolo o Paula, kei na nona itokani vakacakacaka o Panapasa. E bosei kina na kena wasei na yalava levu ni cakacaka vakavunau. A vakamacalataka o Paula: “Eratou sa vakabauti keirau kei Panapasa e na veitauri liga i matau ni keitou sa dua vata, ka me keirau lako vei ira era sa sega ni lotu [“na kai matanitu tani,” VV], ia ko iratou vei ira era sa cili [“na Jiu”].”—Kalatia 2:1, 9.a

Meda raica vakacava na veilesi oqori? A vakatau beka na wasei ni yalava e kacivaki kina na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou ena yasana era vakaitikotiko kina na Jiu kei ira na tavuki ina lotu Vakajiu, kei na dua tale na yasana, o ira na kai Matanitu Tani? Se a wasewasei ga na vanua ni vunau? Meda kila na kena isau, e vinaka meda dikeva mada na kedra itukutuku makawa na Jiu era a veituyaki tu ena taudaku kei Palesitaina.

Nodra Bula na Jiu ena iMatai ni Senitiuri

Era le vica beka na Jiu era a vakaitikotiko ena taudaku kei Palesitaina ena imatai ni senitiuri? Levu na vuku era duavata kei na ivola na Atlas of the Jewish World: “Macala ni sega ni rawa ni kilai vakamatata na kedra iwiliwili, ia, sa rawa ni tukuni ni bera toka na yabaki 70 S.K., e rauta ni rua veimama na milioni na Jiu era vakaitikotiko e Jutia qai rauta ni vanamilioni era veituyaki tu ena veivanua ni matanitu o Roma. . . . E kena irairai gona ni duanaikatini na iwiliwili ni lewenivanua ni matanitu levu o Roma era Jiu. Ia, ena vanua era osota vakalevu me vaka na veikorolelevu ni yasayasa ena Tokalau, e rairai duanaikava se sivia na lewenivanua era Jiu.”

Era vakaitikotiko vakalevu na Jiu e Siria, Esia Lailai, Papiloni, kei Ijipita, ena Tokalau, qai so na itikotiko lalai e Urope. E so na lotu Vakarisito Jiu kilai levu era a susu tani mai, me vakataki Panapasa mai Saipurusi, o Pirisila kei Akuila mai Ponito, rau a tiko tale ga mai Roma, o Apolosa mai Alekisadria, kei Paula mai Tarisu.—Cakacaka 4:36, VV; 18:2, 24; 22:3.

E dina nira tiko tani, ia e levu era veitaratara tiko ga kei na nodra vanua. Dua oya na ivakacavacava vakayabaki e dau vakau ina valenisoro e Jerusalemi, ena sala oqo era rawa kina ni vakaitavi ena veika e vauca na valenisoro kei na sokalou. Ena vakasama vata oya, e kaya e dua na vuku o John Barclay: “E rawa ni vakadinadinataki ni dua na ka na nodra qacoya na Jiu era tu tani tu na soqoni ilavo ni ivakacavacava, ra dau qai vakuria na soli na vakavatu.”

Dua tale na isema oya na nodra ilakolako vakalotu ena solevu i Jerusalemi ena veiyabaki e vica vata na udolu. E vakaraitaka na tikina oqo na ivolatukutuku ena Cakacaka 2:9-11, donuya na Penitiko ni 33 S.K. O ira na gole mai oya era cavutu mai Paricia, Mitia, Ilama, Mesopotemia, Kapatosia, Ponito, Esia, Firijia, Pamifilia, Ijipita, Lipea, Roma, Kiriti, kei Arapea.

O ira na cicivaka na qaravi ni valenisoro e Jerusalemi era dau veitaratara tale ga ena ivola kei ira na Jiu era veituyaki tu oya. E kilai ni o Kamelieli, na qasenivuli ni lawa e tukuni ena Cakacaka 5:34 (VV), a vakauta e so na ivola i Papiloni kei na so tale na vanua. Na gauna a kau yani kina vakavesu na yapositolo o Paula i Roma donuya na 59 S.K., era kaya vua na “nodra turaga na Jiu” ni “sega e dua mai Jutia sa volai iko vei keitou, e sega talega e dua vei ira na veiwekani sa lako mai sa vakatakila se tukuna e dua na ka ca e na vukumu.” E dusia oqo ni dau vakau i Roma na ivola kei na itukutuku mai Jerusalemi.—Cakacaka 28:17, 21.

Era dau vakayagataka na Jiu era veituyaki tu ena taudaku kei Palesitaina na ivakadewa vakirisi ni iVolatabu Vakaiperiu, e kilai me Septuagint. Kaya kina e dua na ivola: “E rawa ni tukuni ni sega tale ni dua na ivakadewa era dau wilika na Jiu era a tu tani tu, vakavo ga na LXX [se na Septuagint]. Ra ciqoma tale ga me ‘nodra iVolatabu.’” Era vakayagataka wasoma na ivakadewa oqori na lotu Vakarisito taumada mera veivakavulici kina.

Era kila vinaka na ituvaki oqo na ilawalawa lotu Vakarisito dauvakatulewa e Jerusalemi. Sa yaco na itukutuku vinaka vei ira na Jiu era tu tani tu e Siria kei na veivanua tale e so, okati kina o Tamasiko kei Anitioki. (Cakacaka 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Kalatia 1:21) Ena bose a vakayacori ena 49 S.K., e nanumi nira sota mera lalawataka na cakacaka e se vo tu me vakayacori. Meda dikeva mada oqo na ka e tukuna na iVolatabu, e dusia na kena vakarabailevutaki na cakacaka vakavunau vei ira na Jiu kei ira era sa tavuki ina lotu Vakajiu.

Okati Ira na Jiu o Paula ena Nona iLakolako

Na nona ilesilesi taumada na yapositolo o Paula, oya ‘me kauta na yaca [i Jisu Karisito] ina matadra na Veimatanitu Tani, kei ira na tui e so, kei ira na luve i Isireli.’b (Cakacaka 9:15) Ni oti na bose mai Jerusalemi, a tomana o Paula na nona ilakolako ni vunau vei ira na Jiu era veituyaki tu ena veivanua a lakova. (Raica na kato ena tabana e 14.) E vakaraitaka oqo ni veilesi a tau mai Jerusalemi e vauca ga na wasewasei ni vanua ni vunau. Erau tomana nodrau cakacaka vakadaukaulotu o Paula kei Panapasa ena yasayasa vakara, ia o ira na kena vo era na veiqaravi ga ena nodra vanua na Jiu kei na nodra itikotiko lelevu na Jiu ena yasayasa vakatokalau.

Ena gauna eratou a tekivuna kina o Paula kei na nona itokani na ikarua ni ilakolako vakaulotu mai Anitioki e Siria, ratou dusimaki me ratou gole ina yasayasa vakara e Esia Lailai me yaco i Tiroa. Oti, ratou gole sara e Masitonia baleta ni ratou vakadinata ‘ni sa kacivi ratou na Kalou me ratou lai vunautaka na iTukutuku Vinaka vei ira [na kai Masitonia].’ E muri sa qai tauyavu e vica na ivavakoso vakarisito ena so tale na korolevu e Urope, wili kina o Aceni kei Korinica.—Cakacaka 15:40, 41; 16:6-10, VV; 17:1–18:18.

Donuya na 56 S.K., ni sa cava na ikatolu ni ilakolako vakaulotu i Paula, a lalawataka o koya me gole ena veivanua tale e so ena yasayasa vakara, me vakarabailevutaka kina na yalava a lesi vua ena bose mai Jerusalemi. A vola: “Sa yaloqu sara me’u vunautaka nai tukutuku-vinaka vei kemudou talega mai Roma,” vaka kina, “Au na qai taka vei kemudou ka lakani ki Sipeini.” (Roma 1:15; 15:24, 28) Ia vakacava na itikotiko lelevu ena tokalau?

Nodra iTikotiko na Jiu ena Tokalau

Ena imatai ni senitiuri S.K., e levu duadua e Ijipita na nodra itikotiko na Jiu, vakauasivi e Alekisadria na kena koroturaga. E kilai na koro oqo ena kena itovo vakavanua, e itikotiko liu tale ga ni veivoli. Ra vakoro kina e rauta ni vica vata na drau na udolu na Jiu, qai levu tale ga kina na nodra valenilotu. E dua na Jiu mai Alekisadria, o Philo, e kaya ni rauta toka ni duanamilioni na Jiu era a tiko e Ijipita ena gauna oya. Dua tale ga na iwiliwili levu era a vakaitikotiko e Lipea, e volekati Ijipita toka ga, vaka kina na korolevu o Kirini kei na veivanua voleka.

E so na Jiu era a qai yaco mera lotu Vakarisito era cavutu mai na veivanua oqori. Eda wilika gona ni o “Apolosa, sa sucu mai Alekisadria,” ‘e so era vakabauta era kai Saipurusi ka so e kai Kirini,’ vaka kina o “Lusiu na kai Kirini” a dau tokona na ivavakoso e Anitioki mai Siria. (Cakacaka 2:10; 11:19, 20, VV; 13:1; 18:24) Ia na iVolatabu e sega tale ni kaya e dua na ka me baleta na nodra cakacaka na lotu Vakarisito e Ijipita kei na veivanua voleka, vakavo ga na nona vunau na daukaulotu lotu Vakarisito o Filipi, vua na matanivanua ni Iciopea.—Cakacaka 8:26-39.

E dua tale ga na itikotiko levu o Papiloni, kei na veivanua era qali kina, o Paricia, Mitia, kei Ilama. Dua na daunitukutuku makawa e kaya, “nira a vakaitikotiko na Jiu ena vanua veibuca ni Taikirisi vaka kina na Uferetisi, okati kina o Armenia me kala ina toba o Perisia. Ra bau kune tale ga ena vuaira ena wasawasa na Caspian kei na vanua o Mitia ena tokalau.” E kaya na Encyclopaedia Judaica ni rairai 800,000 vakacaca na kedra iwiliwili. Vakamacalataka o Josephus, e dua na Jiu e daunitukutuku makawa, ni vica vata na udolu na Jiu mai Papiloni era dau gole i Jerusalemi ena vuku ni solevu vakayabaki.

Era a papitaiso beka na Jiu era gole mai Papiloni ena Penitiko 33 S.K.? Eda sega ni kila, ia e maliwai ira tiko na vakarogoci Pita ena siga oya o ira mai Mesopotemia. (Cakacaka 2:9) Eda kila ni a tiko mai Papiloni na yapositolo o Pita donuya na yabaki 62-64 S.K. A vola e kea na imatai ni nona ivola, kena irairai ni a vola tale ga kina na ikarua ni nona ivola. (1 Pita 5:13) Dua na iwase levu ni Jiu era vakaitikotiko e Papiloni, de a okati tale ga oqori ena yalava a lesi vei Pita, Joni, kei Jemesa ena bose e cavuti ena ivola na Kalatia.

Na iVavakoso e Jerusalemi kei Ira na Jiu Era Veituyaki Tu

A tiko tale ga ena bose ni kena wasei na yalava, o Jemesa, e dua na ivakatawa ena ivavakoso mai Jerusalemi. (Cakacaka 12:12, 17; 15:13; Kalatia 1:18, 19) Ena Penitiko 33 S.K., a raica o koya e vica na udolu na Jiu era vulagi yani era a rogoca na itukutuku vinaka ra qai papitaiso.—Cakacaka 1:14; 2:1, 41.

Ena gauna oya kei na veigauna e tarava, era dau lakova na solevu vakayabaki e vica vata na udolu na Jiu. Dau osodrigi na korolevu, ra qai vakaicili na vulagi ena veikoro voleka se ra vakaitikotiko ga ena valelaca. Era sega wale ga ni veimaliwai kei na nodra itokani, e kaya na Encyclopaedia Judaica, ni o ira na ilakolako vakalotu oqo era gole ina valenisoro mera sokalou, ra vakacaboisoro, ra qai vulica tale ga na Torah se na Lawa.

Sega ni vakabekataki nira a vakayagataka na ituvaki vaka oqo o Jemesa, kei na so tale na lewe ni ivavakoso e Jerusalemi mera vunau kina vei ira na Jiu era a vulagi yani. De dua era lewa sara vakamatau na yapositolo na nodra cakava oqo ena gauna a yaco kina “e dua na veivakacacani levu vei ira na i soqosoqo lewe ni lotu ka ra tiko mai Jerusalemi.” A vu oqori ena nona vakamatei o Sitiveni. (Cakacaka 8:1, VV) Ni se bera na leqa oqo, vaka kina ena gauna sa oti kina, e volatukutukutaki na tubu e laurai ena vuku ni nodra gumatua na lotu Vakarisito ena cakacaka vakavunau.—Cakacaka 5:42; 8:4; 9:31.

Na Cava Eda Vulica Kina?

Io, era sasaga dina na lotu Vakarisito taumada mera vunau vei ira na Jiu ena vanua cava ga era vakaitikotiko kina. Ena gauna vata oqori, e saga o Paula kei na so tale mera tarai ira na kai Matanitu Tani ena vanua vakaurope. Era muria na ivakaro a solia o Jisu vei ira nona imuri, oya mera vukei ira “na lewe ni veivanua kece ga” mera tisaipeli.—Maciu 28:19, 20, VV.

Mai na nodra ivakaraitaki, eda vulica kina ni bibi dina na kena tuvanaki vakamatau na cakacaka vakavunau me rawa kina ni qai vukei keda na yalo tabu i Jiova. Eda raica tale ga na yaga ni noda vunau vei ira era doka na Vosa ni Kalou, vakauasivi ena yalava e lailai kina na iVakadinadina i Jiova. E so beka na yalava ni ivavakoso o lewena e vuavuaivinaka cake ni vakatauvatani kei na so tale na yalava? De na vinaka cake me cakacakataki vakawasoma. So beka na soqo e dau caka ena yalava o vakaitikotiko kina e rawa mo lai vunau tawalokuci se mo vunau kina e salatu?

E yaga dina na noda wilika ena iVolatabu na veika me baleti ira na lotu Vakarisito taumada, sa na qai totoka sara ke da kila e so na kedra itukutuku makawa se itukutuku matailalai ni vanua ena gauna oya. Dua na ivukevuke eda rawa ni vakayagataka me vakarabailevutaka na noda kilaka, oya na ivola na “Raica na Vanua Vinaka,” e tu kina e levu na mape kei na itaba.

[iVakamacala e ra]

[Chart ena tabana e 14]

NONA KAUAI NA YAPOSITOLO O PAULA ENA VUKUDRA NA JIU ERA VEITUYAKI TU

NI BERA NA BOSE MAI JERUSALEMI ENA 49 S.K.

Cakacaka 9:19, 20 Tamasiko — ‘sa vunau sara ena veivalenilotu’

Cakacaka 9:29, VV Jerusalemi — “a veivosaki . . . kei ira na Jiu vosa Vakirisi”

Cakacaka 13:5 Salamisa, Saipurusi — “sa vunautaka na vosa ni Kalou e na nodra veivale ni lotu na Jiu”

Cakacaka 13:14, VV Anitioki e Pisitia — “mani lako sara ki na nodra valenilotu na lotu vaka-Jiu”

Cakacaka 14:1 Ikoniona — “sa lako . . . ki na nodra vale ni lotu na Jiu”

NI OTI NA BOSE MAI JERUSALEMI ENA 49 S.K.

Cakacaka 16:14 Filipai—“ko Litia . . . sa daulotu vua na Kalou”

Cakacaka 17:1, VV Cesalonaika — “na nodra valenilotu na Jiu”

Cakacaka 17:10, VV Peria — “na nodra valenilotu na Jiu”

Cakacaka 17:17, VV Aceni — “veileti kina ko koya kei ira na Jiu e na valenilotu”

Cakacaka 18:4, VV Korinica — “vunau ko koya e na nodra veivalenilotu na Jiu”

Cakacaka 18:19, VV Efeso — “curu sara ki na nodra valenilotu na Jiu ka vakatavulici ira”

Cakacaka 19:8 Efeso — “a sa lako ko koya ki na vale ni lotu, a sa vosa doudou tikoga ka vula tolu”

Cakacaka 28:17 Roma — “sa qai vakasoqoni ira vata na nodra turaga na Jiu”

[Mape ena tabana e 15

(Raica tale na ivola)

Era gole mai na veivanua o ira na rogoca na itukutuku vinaka ena Penitiko 33 S.K.

ILIRIKO

ITALI

Roma

MASITONIA

KIRISI

Aceni

KIRITI

Kirini

LIPEA

PAMIFILIA

KALATIA

ESIA

FIRIJIA

PAMIFILIA

SAIPURUSI

IJIPITA

ICIOPEA

PONITO

KAPATOSIA

SILISIA

MESOPOTEMIA

SIRIA

SAMARIA

Jerusalemi

JUTIA

MITIA

Papiloni

ILAMA

ARAPEA

PARICIA

[Wasawasa]

Wasa na Mediterranean

Wasa Loaloa

Wasa Damudamu

Toba o Perisia