Tubu na Vosa i Jiova ena “Nodra Vanua na iKeli”

“NODRA Vanua na iKeli.” Oqori na yaca era vakatoka na kai Albania me yaca ni nodra vanua ena nodra vosa. Na vanua oqo e tadrava na wasawasa na Adriatic e koto ena iyarabale na Balkan ena kedrau tadrua o Kirisi kei Yugoslavia makawa. Dina ga ni levu tu na itukuni me baleta na vanua era kawa mai kina na kai Albania, ia era duavata e levu na daunitukutuku makawa ni o ira oqo vaka kina na nodra vosa e vu mai vei ira na kai Iliriko, e kaya kina na Encyclopædia Britannica ni nodra itovo vakavanua na kai Iliriko e se tekivu sara ena 2000 B.S.K.

Na totoka ni vanua o Albania e okati kina na veitokaitua sukusukura ena vualiku, ina nuku vulavula balavu ena ceva ni Adriatic. Era totoka cake sara na lewenivanua. Era dau veikauaitaki qai dauveinanumi, e dau bulabula na veivosaki kei ira, era dau tu vakarau mera vuli, ra dau matanataka tale ga na nodra vosa.

Veisiko e Dua na Daukaulotu Rogo

Na nodra itovo vinaka na lewenivanua kei na rairai totoka ni vanua e dreta sara ga na matana e dua a gole e kea ena vica na senitiuri sa oti. Ena rauta na 56 S.K., a vola na yapositolo e dau veilakoyaki vakalevu, o Paula: “Ka yaco ki Iliriko, ni’u sa vunautaka kece nai tukutuku-vinaka kei Karisito.” (Roma 15:19) E dikevi ni ceva kei Iliriko e tautauvata vinaka sara ga kei na lomadonu kei na vualiku kei Albania ena gauna oqo. A volavola tiko o Paula e Korinica, mai Kirisi, ena ceva kei Iliriko. A kaya ni vunau vakavinaka baleta ni ‘a yaco sara i Iliriko,’ e vakaraitaka ni a yaco sara ena iyala ni vanua, se a lako sara ga kina. Se mani vanua cava ga a gole kina, e rairai vunau ena vanua e sa ceva tu kei Albania nikua. O Paula sara ga e imatai ni tamata me kacivaka na itukutuku vinaka e Albania.

Sa oti tale e vica vata na senitiuri. Era cadra mai e levu na matanitu, oti ga sa ra yali yani. Ra veiliutaki ena vanua lailai oqo e Urope e vica na matanitu tani, ra qai bale yani me yacova ni sa tu vakataki koya o Albania ena 1912. Me tekivu ena veiyabaki ni 1920, e sa rogoci tale e Albania na itukutuku me baleta na Matanitu i Jiova.

iTekitekivu Vakasakiti

Ena veiyabaki ni 1920, e so na kai Albania era tu e Mereke era a dau soqoni vata kei ira na Gonevuli ni iVolatabu, na yaca era kilai kina na iVakadinadina i Jiova ena gauna oya, era lesu i Albania mera lai wasea kina na ka era sa vulica. E dua gona vei ira o Nasho Idrizi. E kune sara kina e so na tataleitaki e Albania. Ena 1924 a lesi na valenitabana e Romania me qarava na cakacaka vakavunau e Albania ni sa tubu na tataleitaki.

O Thanas Duli (Athan Doulis) a dua vei ira na vulici Jiova ena gauna oya e Albania. A nanuma lesu: “Ena 1925 e tolu ga na ivavakoso e Albania, e so tale ga na Gonevuli ni iVolatabu kei na tataleitaki era veituyaki ena vanua oqo. Na nodra dau veilomani e duatani sara ni vakatautauvatani kei . . . ira na lewenivanua era maliwai ira!”a

E vakadredretaka na veilakoyaki ni sega na gaunisala vinaka. Ia era vosota na ituvaki dredre oqo o ira na dautukutuku gugumatua. Kena ivakaraitaki, ena baravi ni ceva kei Vlorë, a papitaiso kina o Areti Pina ena 1928 ni se qai yabaki 18. E dau taura toka na iVolatabu ni cabeta qai sirova na veidelana me lai vunau kina. E dua o koya na lewe ni ivavakoso gugumatua e Vlorë ena itekivu ni veiyabaki ni 1930.

Ena 1930 e sa qarava na cakacaka vakavunau e Albania na valenivolavola ni tabana mai Aceni, e Kirisi. Ena 1932 a lai vakaukauataki ira na mataveitacini e Albania e dua na ivakatawa dauveilakoyaki mai Kirisi. E levu vei ira na vulica na ka dina ena iVolatabu ena gauna oya era nuitaka na bula e lomalagi. Era dokai ena veivanua kece ga ena vuku ni nodra itovo savasava ra qai yalododonu. Dua na ka na vuavuaivinaka ni nodra cakacaka na tacida oqo. Ena yabaki 1935 kei na 1936, e veisoliyaki kina e Albania e rauta ni 6,500 na ivola vakaivolatabu.

Ena dua na siga, a vakatagitaka o Nasho Idrizi ena qaramavoni na vunau i J. F. Rutherford ena lomadonu kei Vlorë. Era sogosogo na daunibisinisi mera rogoca na nona vakadewataka o Brother Idrizi na vunau oqori ena vosa vaka Albania. A vakalougatataki na nodra gu na dauveivakavulici ena iVolatabu ena gauna oya. Ena 1940 sa 50 na iVakadinadina e Albania.

Tarova na Matanitu na Sokalou

Ena 1939, era curuma yani na vanua na mataivalu i Mussolini mai Itali. Mani bokoci na nodra kilai vakalawa na iVakadinadina i Jiova qai vakatabui na nodra cakacaka vakavunau. Oti ga vakalailai, ra curubotea yani na vanua na sotia ni Jamani. Ni mai cava na iKarua ni Valu Levu, a veiliutaki e dua na iliuliu rogo ni mataivalu, o Enver Hoxha. A qaqa na nona ito vakominisi ena veidigidigi ni 1946, mani paraiminisita sara. Na veiyabaki e tarava oqori era qai vakatokai me gauna ni veisereki, ia vei ira na tamata i Jiova e kena veibasai sara.

Toso na gauna, na matanitu sa sega ni qai vosoti ira tale na lotu. Nira lotu Vakarisito tawaveitovaki na iVakadinadina i Jiova, era sega ni tauri iyaragi, era sega tale ga ni vakaitavi ena veika vakapolitiki. (Aisea 2:2-4; Joni 15:17-19) E levu era biu ena valeniveivesu, e sega na kakana se na veika mera bula rawa kina. Ena levu na gauna o ira na tacidra yalewa vakayalo era sega ni vesu era dau savata na nodra isulu na tacidra tagane, ra qai vakasaqara tale ga na kedra.

Ra Sega ni Rere Nira Vakacacani

Tekivu ena veiyabaki ni 1940, o Frosina Xheka e dua na itabagone e tiko ena koro voleka e Përmet, a rogoca na ka erau vulica tiko e rua na ganena qase. E vakavulici rau e dua na iVakadinadina e dauculaivava, o Nasho Dori.b Ena gauna oqori era saga tiko na veiliutaki mera tarova na nodra cakacaka na iVakadinadina i Jiova, ia e dei tu ga na nona vakabauta o Frosina, na ka sara ga erau sega ni taleitaka nona itubutubu. “Rau dau vunitaka na noqu ivava, qai mokulaki au keu lako ina soqoni vakarisito. Rau veivosakitaka meu vakawati kei na dua e sega ni vakabauta. Niu sega ni vakadonuya, rau cemuri au. Ena siga oqori a tau sara tu ga na uca cevata. O Nasho Dori a qai kerei Brother Gole Flloko, e vakaitikotiko ena koro e Gjirokastër me vukei au. Rau veivosakitaka meu lai tiko kei na nona vuvale. Ia erau vesu tu me rua na yabaki na ganequ baleta na nodrau tawaveitovaki. Au qai lai tiko vata keirau ena koro o Vlorë ena gauna erau sa sereki kina.

“Ra vakaukauataki au na ovisa meu vakaitavi ena veika vakapolitiki. Au bese. Ra vesuki au, ra kauti au ina dua na rumu, ra qai wavokiti au. A vakarerei au kina e dua vei ira: ‘O kila na ka keimami rawa ni cakava vei iko?’ Au sauma: ‘O na cakava ga na ka e vakatara o Jiova mo cakava.’ A kaya tale: ‘O sa lialia! Lako tani e ke!’”

Na yalodina tale ga vaka oqori era dau vakaraitaka na mataveitacini e Albania ena veiyabaki oqori. Ena 1957 a rawati na iwiliwili levu ni dautukutuku ni Matanitu ni Kalou me 75. Ena itekitekivu ni 1960, na itikotiko liu ni iVakadinadina i Jiova a lesi John Marks me sikova na koro o Tiranë me lai veivuke ena kena tuvanaki na cakacaka vakarisito e kea, e kai Albania o John Marks ia e sa tu ga e Mereke.c Oti ga vakalailai, sa ra vakau ina keba ni veivakacakacakataki o ira na tacida tagane matua me vakataki Luçi Xheka, Mihal Sveci, Leonidha Pope kei na so tale.

Vakanuinui ni na Vinaka na iTuvaki

Ni bera na 1967 sega ni bau dua na lotu e taleitaki e Albania. Oti oya sa ra sega sara ni qai vakatarai. E sega ni vakatarai vua e dua na bete ni Katolika, Orthodox, se Musilimi me cakava e dua na cakacaka vakalotu. Era sogo na veivalenilotu kece, ra qai caka me vanua ni qito, maroroi kina na iyaya, e makete tale ga. E vakatabui mada ga me tiko vua e dua na iVolatabu. Me kua tale ga ni cavuta e dua ni vakabauta na Kalou.

E sa bau dredre sara ga na sosoqoni vata vaka kina na cakacaka vakavunau. Era saga na nodra vinaka kece na iVakadinadina mera qaravi Jiova, dina ga nira dui tutu. Mai na veiyabaki ni 1960 ina 1980, sa lailai sara na kedra iwiliwili na iVakadinadina. Ia era kaukaua tiko ga vakayalo.

Ena icavacava ni veiyabaki ni 1980, a veisau vakamalua na ituvaki ni veika vakapolitiki e Albania. Sa lailai mai na isulu kei na kakana. Era sa sega ni marau na lewenivanua. Na veiveisau e yaco tiko ena tokalau kei Urope a yacovi Albania yani ena itekitekivu ni 1990. Ni oti e 45 na yabaki ni veiliutaki vakominisi, sa qai vakatara tale na matanitu e veiliutaki vou na galala ni sokalou.

Ena veidusimaki ni iLawalawa Dauvakatulewa ni iVakadinadina i Jiova, rau tuvanaka totolo na valenivolavola ni tabana e Austria kei Kirisi na veitaratara kei ira na mataveitacini tagane e Albania. O ira na tacida tagane e Kirisi era kila na vosa vaka Albania era kauta e so na ivola vakaivolatabu e se qai vakadewataki vou ga ina koro o Tiranë kei Berat. Dua na ka nodra marau na mataveitacini era dui tutu nira sotavi ira tale na iVakadinadina mai vanuatani ni oti e vica vata na yabaki.

Ra Liutaka na Cakacaka na Painia Gugumatua Mai Vanuatani

Ena itekitekivu ni 1992, a lesia na iLawalawa Dauvakatulewa e dua na veiwatini daukaulotu erau kai Albania o Michael kei Linda DiGregorio, me rau lai cakacaka e Albania. Rau veitaratara kei ira na sa qase era yalodina tu, qai vukei ira mera mai duavata tale me vaka e dua na vuvale vakayalo e vuravura raraba. E 16 na painia lavotaki gugumatua mai Itali era yaco yani ena Noveba kei na va tale na painia mai Kirisi. E tuvanaki sara e dua na vuli mera vulica na vosa ni vanua oya.

E dredre na bula vei ira na painia era gole mai vanuatani. E dau boko vakalevu na livaliva. Ena gauna ni draki liliwa e dau batabata qai tunumaka na vanua. Era dau yatuni tale tu ga na lewenivanua me vica na aua mera qai taura na kedra kei na so tale na ka era gadreva mera bula kina. Ia na leqa levu era sotava na tacida e kea oya na kena sagai me kune e dua na vale levu me rawa nira soqoni kece kina na tataleitaki era sa ciqoma tiko na dina!

O ira na painia era saga tiko ena nodra igu mera vosataka na vosa vaka Albania era qai kila ni kena vosataki vinaka na vosa e iyaragi ga ni vakayacori e dua na ka. A qai kaya vei ira e dua e sa qaseta na veivakavulici ena iVolatabu: “Sega sara ni gadrevi me tuvai vakamatau na vosa eda vosataka me rawa kina nida matadredredre se kabiti ira na tacida. Era marautaka ga na kai Albania na loloma e vu mai lomamuni, sega ni kena tuvai vakamatau na vosa. Ni kua ni leqa, era kila vinaka na nomuni sasaga.”

Ni oti na imatai ni vulivosa, era sa cakacaka sara na painia ena koro o Berat, Durres, Gjirokastër, Shkodër, Tiranë, kei Vlorë. Sega ni bera na kena sa tauyavu na ivavakoso ena veikoro oqori. O Areti Pina, e sa yabaki 80 vakacaca, e sa tautauvimate, a se tiko ga ena koro o Vlorë. Erau a lesi e rua na painia lavotaki me rau lai vunau e kea vata kei Areti. Era kurabui na lewenikoro nira vosa vaka Albania na kaitani oqo: “O ira na daukaulotu ena lotu tale e so era vakavulici keimami me keimami vosa vakavalagi se vakaitali, kevaka keimami via vulica e dua na ka. Ia o kemuni oni rairai lomani keimami dina, oni via tukuna kina vei keimami e dua na ka bibi baleta ni oni vulica sara ga na vosa vaka Albania!” A vakaotia ena yalodina o Areti na nona veiqaravi e vuravura ena Janueri 1994, a gumatua tiko ga ni vunau me yacova sara na iotioti ni vula a bula tiko kina. A vakalougatataki dina na gu e vakaraitaka kei ira na nona itokani painia. A tauyavutaki tale e dua na ivavakoso e Vlorë ena 1995. Nikua, sa tolu sara na ivavakoso era sa vakaogai ira tiko ena vunau ena ikelekele ni waqa e Vlorë.

E levu na lewenivanua e Albania era viakana tu vakayalo, ia era sega ga ni dau veivakaduiduitaki me baleta na lotu. Era dau ciqoma sara ga ena marau na ivola vakaivolatabu kece era dau solia na iVakadinadina. Sa levu tale ga na itabagone era vuli iVolatabu, e totolo sara na nodra toso vakayalo.

E sivia e 90 na ivavakoso kei na iwasewase lalai e ‘vakataudeitaki nodra vakabauta, ra qai tubu ena veisiga’ ena vanua taucoko e Albania. (Cakacaka 16:5) Ia se levu tale tu na cakacaka mera cakava na le 3,513 na iVakadinadina e Albania. Ena Maji 2005, era tiko ena iVakananumi ni mate i Karisito e le 10,144. Na veivosaki kei ira na lewenivanua dau veiciqomi oqo ena cakacaka vakavunau e rawati kina e sivia na 6,000 na vuli iVolatabu. E udolu vakacaca gona na tamata ena yaga vei ira na iVolatabu na New World Translation e se qai sereki ga ena vosa vaka Albania. Io, e tubu dina na vosa i Jiova ena “Nodra Vanua na iKeli,” e vakacaucautaki ga kina o Jiova.

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 20]

MARAVU NA VEICATI E KOSOVO!

A rogo vakalevu na vanua o Kosovo ena icavacava ni veiyabaki ni 1990, ena gauna era veivalataka kina na iyala ni vanua, kei na veicati vakawatamata, yaco sara kina na veivaluvaluti ra qai mai tataro kina na veivanua tale e so.

Ena gauna era veivaluvaluti kina ena Balkan, e levu na iVakadinadina era dro ina veimatanitu voleka. Ni sa cava na ivalu, e dua ga na ilawalawa lailai era lesu tale i Kosovo, ra tu vakarau tale mera vunau. Era bole na painia lavotaki e Albania kei Itali mera toki i Kosovo mera lai vukei ira na 2,350,000 na lewenivanua e kea. E sa va na ivavakoso qai ono na iwasewase lailai, na kedra iwiliwili na dautukutuku era qaravi Jiova tiko ena yalava oqo e rauta ni 130.

A vakayacori na siga ni soqo lavotaki ena koro o Priština ena vulaitubutubu ni 2003, era tiko kina e lewe 252. Era tiko kina na kai Albania, Gypsy, Itali, Jamani, kei ira mai Serbia. Ni sa cava na vunau ni papitaiso, a taroga e rua na taro o koya e vunau. Eratou tucake e lewe tolu ratou qai saumitaro vakadomoilevu: e dua e kai Albania, dua e Gypsy, kei na kena ikatolu e kai Serbia.

E vadugu na vakasausau ena gauna era rogoca kina na nodratou sauma vakadomoilevu: “Va!,” “Da!,” kei na “Po!” o iratou na lewe tolu oqo. Oti eratou qai veimokomoko. Eratou sa kunea na iwali ni veicati vakawatamata e tara tu na nodratou vanua.

[Mape ena tabana e 17]

(Raica tale na ivola)

Wasa na Mediterranean

ITALI

ALBANIA

KIRISI

[iYaloyalo ena na tabana e 18]

Era vakadamurimuria na iVakadinadina gone na nodra gugumatua na sa qase

[iYaloyalo ena na tabana e 18]

A veiqaravi ena yalodina o Areti Pina mai na 1928 me yaco nona mate ena 1994

[iYaloyalo ena na tabana e 19]

Na imatai ni ilawalawa painia mai vanuatani era tiko ena vulivosa

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 16]

Manulevu: © Brian K. Wheeler/VIREO