O Bau Kila?

E kau mai vei na veivatu talei era tiko ena taga vakaiukuuku e lomaserena na bete levu e Isireli?

▪ Ni oti ga nodra biubiu na Isireli mai Ijipita ra curuma yani na vanualiwa, e vakaroti ira na Kalou mera cakava na taga vakaiukuuku qo. (Lako Yani 28:15-21) Na taga vakaiukuuku qo e kabi kina na vatu me vaka na satiusi, topasa, kapuquli, emeralita, safaia, taiamodi, laikure, aketi, amecisita, perili, onikisa kei na jasipa.a Vakacava e tiko dina vei ira na Isireli na veivatu talei kece qori?

E dau vakamareqeti ena gauna vakaivolatabu na vatu talei, e dau vakayagataki tale ga me caka kina na veivoli. Kena ivakaraitaki, o ira na kai Ijipita makawa era rawata na veivatu talei mai na so na vanua yawa sa kilai tu ena gauna qo me o Irani, Afghanistan, de dua o Idia tale ga. Na qara era dau kelia na kai Ijipita makawa e kune kina e levu na mataqali vatu talei. Na tui kei Ijipita e taukena vakatabakidua na vanua e vakayacori kina na kelikeli qori vakabibi ena vanua era sa vakarurugi ena nona lewa. A vakamacalataka na peteriaki o Jope ni o ira na bula ena nona gauna era dau vakayagataka eso na qara kei na tanala e dau maroroi kina na iyaya e lomaniqele mera vaqara iyau kina. Mai na levu ni iyau era kunea, a cavuta sara ga o Jope e rua​—na safaia kei na topasa.​—Jope 28:1-11, 19.

E vakamacalataki ena Lako Yani ni o ira na Isireli era “tokitaka” na nodra iyau na “kai Ijipita” ena gauna era biuta kina na nodra vanua. (Lako Yani 12:35, 36) Eda rawa gona ni kaya ni o ira na Isireli era kauta mai Ijipita na veivatu talei era tiko ena taga vakaiukuuku ena lomaserena na bete levu.

Vuna e vakayagataki kina na waini me wainimate ena gauna vakaivolatabu.

▪ E tukuna o Jisu ena dua na nona vosa vakatautauvata nira vakamavoataka e dua na turaga na daubutako. E tomana o Jisu ni a qai vukea na turaga qori e dua na kai Samaria, vadretitaka na nona mavoa qai livia kina na “waiwai kei na waini.” (Luke 10:30-34) Ena gauna a volavola kina na yapositolo o Paula vei Timoci na nona itokani, a vakasalataki koya: “Kua ni gunu wai tale tiko, gunuva vakalailai na waini ena vuku ni ketemu kei na mate e dau tauvi iko.” (1 Timoci 5:23) Vakacava e vakadinadinataki vakavuniwai na ka e tukuna o Jisu kei na ivakasala i Paula?

Na ivola na Ancient Wine e vakamacalataka ni waini “e rawa ni vakaotia na mosi, vakasavasavataka na mavoa, qai walia eso tale na mataqali mate.” Ena gauna makawa era dau vakabibitaka na kai Ijipita, Mesopotemia kei ira na kai Siria na vakayagataki ni waini me wainimate. E vakamacalataka na ivola na Oxford Companion to Wine ni qo “e wainimate makawa duadua e volatukutukutaki.” E kaya na ivola The Origins and Ancient History of Wine me baleta na ivakasala i Paula vei Timoci: “E sa vakadinadinataki vakavuniwai ni totolo ga na nodra mate na manumanu ni mate na taifoiti kei na so tale na manumanu somidi rerevaki ena gauna era wakivata kina kei na waini.” E vakadeitaki ena vakadidike ni gauna qo ni sivia e 500 na compound e kune ena waini, eso vei ira na compound qori e rawa ni walia eso na mate sa cavuti oti mai kei na levu tale.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Era qaqia na vuanivaini e yavadra na bobula, ena bulubulu nei Nakht, mai Thebes, e Ijipita

[Credit Line]

Gianni Dagli Orti/​The Art Archive at Art Resource, NY