Na Cava na Vuna mo Biuta Kina na Vakatavako?

NA VAKATAVAKO ena sega ni rawati kina na bula balavu kei na bula marau. Na ivakatautauvata ni nodra na rawa ni mate na sa dede tu na nodra dau vakatavako e 1 ina 2. E kaya na dairekita levu ni World Health Organization (WHO): “Na tavako . . . e buli sara vakamatau qai veirauti vinaka na nicotine e tiko kina me rawa ga ni vakabobulataki koya tiko vakabalavu na dau vakatavako ni se bera ni qai vakamatei koya.”

E dua gona na vuna vinaka me biu kina na vakatavako oya ni dau veivakatauvimatetaki qai vakaleqa na bula. E kunei ni vakatavako e vakavuna e sivia na 25 na veimataqali mate e rawa ni vakaleqa na bula. Me kena ivakaraitaki, ni dau vakavuna vakalevu na mateniuto, na stroke, na chronic bronchitis, na emphysema, kei na kenisa e so, vakalevu ga na kenisa ni yatevuso.

Ena rawa ni oti e vica vata na yabaki na nona vakatavako tiko e dua me qai tauvi koya e dua vei ira na mate oqo. Ia, ni se bera mada oya, e vaka mera sega ni dau taleitaki vakalevu na dau vakatavako. Na itukutuku kacivaki e dau vakaraitaki ira na dau vakatavako mera tamata rairai vinaka qai bulabula. E veibasai sara kei na ka dina. E vakaboicataka na icegu na vakatavako, e vakavuna tale ga me roka dromodromoa kina na bati kei na itaukuku ni liga. E rawa ni vakavuna na malumalumu ni igu ni tagane. E vakavuna na vu ceno kei na cegu leka. E rawa tale ga ni salulu totolo kina na matadra na dau vakatavako, kei na so tale na leqa ni kuli.

E Vakaleqai Ira Tale ga na Tani na Vakatavako

E kaya na iVolatabu: “Mo lomana na kai nomu me vaka ko lomani iko.” (Maciu 22:39) Na nomu lomani ira na wekamu​—vakabibi na nomu matavuvale ni ratou wekamu voleka duadua​—sa dua na vuna vinaka me biu kina na vakatavako.

E vakaleqai ira tale ga na tani na vakatavako. E liu era dau vakatavako ga vakaveitalia na tamata, era sega ni namaka me dua e saqati ira kina. Ia sa veisau tiko na ituvaki ni rai, era sa vakila e levu na tamata na rerevaki ni kena ceguvi na kedra kubou nira kuvuraka mai na dau vakatavako. Me kena i vakaraitaki, ni rau vakawati e dua e dau vakatavako kei na dua e sega, e 30 na pasede na vakatautauvata ni nona rawa ni tauvi kenisa ni yatevuso o koya e sega ni dau vakatavako ni vakatauvatani kei na vakawati e sega kina na vakatavako. Era na rawa ni tauvi niumonia se bronchitis na gone ena imatai ni rua na yabaki ni nodra bula nira bula vata tiko kei ira na nodra itubutubu dau vakatavako ni vakatauvatani kei ira na gone era susugi ena vuvale e sega kina na vakatavako.

E rawa ni vakaleqai ira na gone e se bera ni sucu na tina e dau vakatavako. Na nicotine, carbon monoxide, kei na so tale na isaluaki rerevaki era tu ena kubou ni tavako e curuma na salanidra i tina qai gole yani vakadodonu vua na gone ena loma ni katonigone. Oqo e rawa ni vakavuna na vakalutu e sega ni nakiti, na buketevatu, kei na sucumate ni gone. Kena ikuri, e rawa ni vakatolutaki na leqa ni mate e vakatokai na sudden infant death syndrome vei ira na gone era dau vakatavako na tinadra ena gauna ni nodra bukete.

E Sau Levu

E dua tale na vuna me biu kina na vakatavako ni sa rui sau levu. E vakaraitaka e dua na vakadidike ni World Bank ni isau vakailavo ni veiqaravi vakavuniwai ni veimate e vu mai na vakatavako e rauta ni $400 na bilioni e veiyabaki. Ia e sega ni wili ena fika oqori na isau ni rarawa kei na mosi vei ira na tauvimate e vu mai na vakatavako.

E sega ni dredre na cakacakataki ni isau ni vakatavako vua e dua na dau vakatavako. Ke o dau vakatavako, vakalevutaka kei na 365 na ilavo o dauvoli tavako kina ena dua na siga. Oqori na levu ni ilavo o vakayagataka ena dua na yabaki ena tavako. Vakalevutaka na fika oqori kei na tini mo kila kina na levu ni ilavo o na vakayalia ena tavako ke o vakatavako tiko ga ena loma ni tini tale na yabaki. O na rairai kurabuitaka na fika oqori. Vakasamataka mada na ka o na rawa ni volia kina.

E Vinaka Beka na Veisau?

Ena nodra via vakaraitaka ni sega so ni veivakaleqai ena bula na vakatavako, era dau kacivaka ena nodra itukutuku na dau buli tavako nira sa volitaki tu na tavako e lailai kina na tar kei na nicotine. Ia, o ira era sa veisau ina tavako e lailai kina na tar kei na nicotine era se gadreva tiko ga na levu ni nicotine era a dau ceruma tu e liu. O koya gona, o ira na dau vakatavako era sa veisau e sa qai levu cake ga na nodra vakatavako, sa ra qai dau ceruma vakalevu cake na kedra tavako, se era sa qai dau vakaotia vinaka sara na kedra itibi. Ia vei ira mada ga era sega ni veisau, ena lailai ga na kena yaga ina nodra bula ni vakatauvatani kei na vinaka ena kauta mai ke biu tani sara ga vakadua.

Vakacava na paipo kei na sika? Dina nira dau vakacerecerea na dau buli tavako na kata paipo kei na sika, e tautauvata ga na veivakaleqai ni kubou erau kuvuraka. Kevaka mada ga era sega ni ceruma na kena kubou o ira na dau kata paipo kei na sika, e rawarawa sara ni tauvi ira na kenisa ni tebenigusu, ni gusu, kei na yame.

E vinaka beka na mataqali tavako e domici kei na kena e mamai? Na tavako domici e qaqi me pauta, e dau vakalevu ga nira tawani kava se tawani ena taga nira volitaki. O ira na dau vakayagataka na tavako vaka oqo era dau biuta ena ruku ni tebenigusudra e ra, se e loma ni baludra. Na tavako mamai e dau volitaki ena ivivi balavu, vakalevu ga ni tawani ena taga. Ni lako vata kei na yacana, e mamai ga e sega ni domici. Na domici kei na mamai ni tavako e dau vakavuna na boica ni icegu, e vakadukara na bati, na kenisa ni gusu kei na itilotilo, na bobula ina nicotine, na karokaro vulavula ni gusu e rawa ni lai vakavuna na kenisa, na yavu ni gadro, kei na yavu ni sui e wavolita na bati. E sa matata vinaka ni kena domici se mamai na tavako e sega ni ka yalomatua me isosomi ni vakuvukuvu.

Na Yaga ni Kena Biu

Kaya mada ni o iko e dua o sa dau vakatavako tu mai vakadede. Na cava ena yaco ena gauna o sa biuta kina? Ni oti ga e 20 na miniti mai na iotioti ni kemu itibi, sa koto donu tale na ivakarau ni nomu tubunidra. Oti ga e dua na macawa sa sega na nicotine e yagomu. Sivi e dua na vula sa oti na nomu vu ceno, oso ni ucu, na oca, sa na seavu yani vakamalua na nomu cegu leka. Oti e lima na yabaki sa na lutu ina 50 na pasede na ivakatagedegede ni nomu leqataka na tauvi kenisa ni yatevuso. Oti e 15 na yabaki o sa na sega ni leqataka tale na mateniuto me vaka ga e dua e sega ni dau vakatavako.

O sa na qai vakila dina na ikanakana ni kakana. Ena boi vinaka cake na nomu icegu, na yagomu, kei na nomu isulu. O sa na sega tale ni vaqara tavako se leqataka na kena isau. O sa na lomavakacegu ni sa yaco na lomamu. Ke o vakaluveni, ena rawa nira vuli mai na nomu ivakaraitaki vinaka o ira na gone mera kua ni vakatavako. O na rawa ni bula balavu. Kuria, ni o sa na cakava sara tiko ga na loma ni Kalou, ni kaya na iVolatabu: “Me da vakasavasavataki keda mai na dukadukali kecega ni yago.” (2 Korinica 7:1) Kua ni o nanuma ni sa rui bera na nomu biuta; na totolo ga ni nomu biuta, na kena vinaka.

Na Vuna e Dau Dredre Kina ni Biu

E dua na ka dredre me biu na vakatavako​—vei ira sara mada ga e sa lomadra dina mera biuta. Na vuna, ni sa rui kaukaua na nicotine e tiko ena tavako. E kaya na WHO: “Ni tuvani na kedra kaukaua na wainimate gaga, e kunei ni veivakabobulataki cake vakalevu na nicotine mai na heroin [kei na] cocaine.” E duidui na nicotine mai na heroin kei na cocaine, ni sega ni vakilai kina na mateni o koya e rawa ni vakalailaini kina na kena kaukaua. Ia na logalogavinaka ni vakasama e solia na tavako e vakavuna mera ia tiko ga kina na vakatavako o ira na dau vakayagataka nira vakila tiko na kena vinaka. E dau veisautaka na nicotine na itovo ni vakasama; e rawa ni vakamamadataka na nuiqawaqawa. Ia na luluqa ni nuiqawaqawa e vakavuna na tavako e vu tiko vakalailai mai na nona garova na nicotine.

E dua tale na vuna e dredre kina na biuta na tavako oya ni sa nona ivalavala matau. Ni sa curumi ira tu mada na nicotine, sa qai matau tale vei ira mera dau tibi wasoma, ra qai kuvuraka toka yani na kena kubou. ‘E sa matau i ligaqu.’ ‘E sa ivakawele,’ era na kaya beka e so.

Na ikatolu ni vuna e vakadredretaka na kena biu ni sa tiki tu ni bula e veisiga na vakatavako. Era vakayagataka e veiyabaki na kabani dau buli tavako e volekata na 12 na bilioni na dola me isau ni nodra itukutuku kacivaki me vakabulabulataka tiko na vakasama ni o ira na dau vakatavako era dau rairai vinaka, era yavavala, era bulabula, era qai tamata vuku. Vakavuqa nira vakaraitaki nira dau vodo ose, ra qalo, ra qito tenisi, se ra cakava tiko e dua na ka e dau taleitaki vakalevu. E dau vakalevu nira dau saravi ena iyaloyalo yavala kei na retioyaloyalo o ira na dau vakatavako mera tamata vinaka, e sega soti o ira na tamata ca. E vakatarai tu vakalawa na volitaki ni tavako qai tauri vakarawarawa ena veivanua kece ga. Levu vei keda eda tiko volekata ga e dua na dau vakatavako. E dredre meda drotaki ira.

E ka ga ni rarawa ni sega ni dua na vuanikau eda rawa ni gunuva me kauta tani na gagadre ni via vakatavako me vaka na vakayacoka ni dua na esipirini ina mosi ni ulu. E gadrevi me tiko na kena yalo kevaka me rawati na ka dredre oqo, na kena biu vakadua na vakatavako. Me vaka ga na vakalutu bibi, ena gadrevi na kena yalo ni na taura toka e dua na gauna balavu. Sa na vakatau sara ga vei koya e vakatavako.

[Kato ena tabana e 5]

Coriti Ena Gauna ni Gone

E vakaraitaka e dua na vakadidike mai Mereke, ni 1 ena veiya4 na gone era vakatovotovotaka na vakatavako era qai yaco e muri mera bobula kina. E via vaka tale ga kina o ira era coko ra qai bobula ina kana cocaine kei na heroin. Dina ni rauta na 70 na pasede na itabagone dau vakatavako era veivutunitaka na nodra a tekivu vakatavako, e le vica ga e rawa nira biuta.

[Kato ena tabana e 5]

Na Cava e Tiko Ena Kubou ni Tavako?

E tiko ena kubou ni tavako na tar, e umani kina e sivia e 4,000 na isaluaki. Mai vei ira na isaluaki oqo, e 43 e kilai nira vakavu kenisa. Oqo era wili kina na cyanide, benzene, wood alcohol, kei na acetylene (e dua na mataqali waiwai vakamai ni musu kaukamea). E tiko tale ga ena kubou ni tavako na kasi gaga e rua, na nitrogen oxide kei na carbon monoxide. Ia na ka ga e vakayacoka vakalevu taudua kina oya na nicotine, e dua na wainimate gaga dau veivakabobulataki vakalevu.

[Kato ena tabana e 6]

Vukea e Dua Eda Lomana me Biuta

Ke o iko e dua o sega ni dau vakatavako o kila na rerevaki ni vakatavako, ena vaka me vakacudrui iko ni o raici ira na nomu itokani kei ira o lomani ira nira vakatavako tiko ga. O na vukei ira rawa vakacava mera biuta? E vaka me sega ni dauvakayacoka na noda vakasosani ira, se kerei ira, se vakaukauataki ira, se na noda vakalialiai ira. E sega tale ga ni yaga na veivosataki. Era cakava ga na kena veibasai na dau vakatavako, nira dreta tale mai e dua na itibi me rawa ni vakaseavutaka na mosi ni lomadra ena veivakasosataki vaka oqo. Tovolea mo vakasamataka ni rui ka dredre me dua e biuta, vaka kina ni so ena dredre sara na nodra biuta mai vei ira e so tale.

E sega ni rawa ni o vakasaurarataka e dua me biuta na vakatavako. Me vu dina sara ga mai lomana e dua na tamata na nona sa vinakata dina me biuta na vakatavako. Tovolea mo raica e so na sala malumu mo rawai koya kina me biuta na vakatavako.

O na rawata vakacava? Ena gauna veiganiti, e rawa ni o kaya vua ni o lomani koya qai vakaraitaka vua ni o kauaitaka dina na nona dau vakatavako. Vakamacalataka ni o sa tu vakarau mo tokoni koya ke sa vakatulewataka me biuta. Ia ke mani vakayagataki tale vakawasoma na iwalewale oqo sa na rawa ni madra mai qai sega tale ga ni vakaibalebale.

Na cava o rawa ni cakava ke sa vinakata e dua o lomana me biuta? Nanuma tiko ni na rawa ni vakaleqai koya vakalekaleka na nona sa na biuta, wili kina na levaleva kei na lomabibi. E rawa tale ga ni veitauvi na mosi ni ulu kei na dredre ni moce. Tukuna vua o lomana oqo ni na sega ni dede na kedra yaco tiko na veileqa oqo, ia e vakaraitaka ni sa veiveisau tiko na yagona ina ituvaki me bulabula vinaka cake kina. Mo yalomamarau qai kakua ni rai tale i muri. Tukuna vua na levu ni nomu marautaka tiko na nona sa veisau. Ena loma ni gauna sa biuta kina, vukei koya me levea na veituvaki ena sotava kina na nuiqawaqawa ena rawa ni suka tale kina i muri.

Ke mani suka tale i muri? Tauri iko vakamalua. Mo lomani koya. Mo raica oqo me vaka e ka ni vuli vei kemudrau ruarua, de rairai sa na qai rawa kevaka o drau saga tale.

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Era vakayagataka e veiyabaki na kabani dau buli tavako e volekata na 12 na bilioni na dola me isau ni nodra itukutuku kacivaki