Sala Era Tutaka Rawa Kina na Vuvale na Tauvimate e Sega ni Wali Rawa

NA VOSA na tutaki e rawa ni vakaibalebaletaka “na kena rawa ni rawati na veituvaki dredre e sotavi.” (Taber’s Cyclopedic Medical Dictionary) E rawa ni o lomavakacegu o qai lewai iko vinaka, dina ga ni o sotava tiko na tauvimate e sega ni wali rawa. Me vaka ni dua tiko na leqa ni vuvale na tauvimate e sega ni wali rawa, ena gadrevi kina na veitokoni vakayalololoma ni lewe kece ni vuvale me rawa ni ratou tutaka rawa na leqa. Meda raica mada e so na sala e rawa nira tutaka kina na vuvale na tauvimate e sega ni wali rawa.

Na Yaga ni Kila

De sa na sega ni wali rawa na leqa, ia kevaka e kilai na sala me vakalailaitaki kina na lomaleqa, ena rawa ni vukea na icolacola ni tauvimate. E salavata oqo kei na dua na ivosavosa makawa, e kaya: “Na tamata daukila ka sa vakaikuritaka na kaukauwa.” (Vosa Vakaibalebale 24:5) Ena kila rawa vakacava na vuvale na iwalewale ni tutaki ni leqa?

Na imatai ni ka me caka me laurai e dua na vuniwai, e dau veivukei e rawarawa tale ga na veivosaki kaya, e dua e rawa ni solia na gauna me vakamacalataka vakavinaka vei tauvimate kei na nona vuvale na veika kece e baleta na leqa. “Na vuniwai vinaka,” e kaya na ivola A Special Child in the Family, “e kauaitaki iratou kece na vuvale, qai kenadau tale ga ena veiqaravi vakavuniwai.”

Na ikalawa e tarava oya me tarogi tiko ga vua na taro veiganiti me yacova ni sa matata vinaka na veika e leqataki. Ena rawa tale ga ni vuka tiko na yalomu ni drau sa sota kei vuniwai qai guilecavi na veika me tarogi. De na vinaka mo toqa rawa toka na taro e so o via taroga. Me wili kina na ivakatagedegede e namaki e rawa ni yacova na tauvimate, na veiqaravi vakavuniwai veiganiti me muri kei na veika me na vakayacori kina.​—Raica na kato “Na Taro e Rawa Nira Taroga na Vuvale Vei Vuniwai.”

E bibi tale ga mera kila na tacina kei ira na tuakai tauvimate na veika e sa yaco tiko me baleti koya. “Na kena totolo ga na kena vinaka ni vakamacalataki vei ira na leqa,” e vakasalataka e dua na tina. “Ena rawa nira wili me vaka era sega ni lewenivuvale kevaka era sega ni kila na ka e yaco tiko.”

E so na vuvale era kunea na itukutuku veiganiti ena nodra vakadidike ena valeniwilivola voleka, ena valenivolitaki ivola, se ena Internet​—e dau vakawasoma nira dau kune kina e vuqa sara na itukutuku veiganiti me baleta na mate e veitauvi.

Me Vakayagataki Vinaka na Bula e se Vo

E kena ivakarau ga mera vinakata na lewenivuvale me vinaka na bula nei koya e tauvimate. Taura mada na ivakaraitaki i Neil du Toit, e cavuti ena imatai ni ulutaga. E dina ni dau vakararawataki koya ni yalana vakalevu na ka e rawata na nona tauvimate. Ia, e se rawa ga ni vakayagataka e rauta ni 70 na aua ni nona gauna ena veivula me cakava na ka e marautaka duadua​—na vunautaki ni nona inuinui yavutaki vakaivolatabu e veivale. E kaya: “E solia tale ga vei au e dua na vakacegu levu ni rawa niu dau soli ivakasala vakaivolatabu ena ivavakoso.”

E vauci tale ga ena vakayagataki vinaka ni bula na loloma eda cakava vei ira na tani kei na kena e caka vei keda, na ka ni veivakalasai eda marautaka, vaka kina na tudei ni noda inuinui. E rawa nira marautaka tiko ga na bula o ira na tauvimate ena gauna era qaravi tiko kina vakavuniwai. E kaya e dua na tama e sa tutaka rawa mai na nona vuvale na tauvimate ena loma ni sivia e 25 na yabaki: “Keitou marautaka na dau taubale e veidelana, ia, me vaka ni tauvimate tu na luvequ tagane, sa sega ni rawa ni keitou dau lako. Ia e sega ni tarovi keitou oqo. Keitou sa qai dau lakova ga na vanua e so e sega ni na vakaocai keitou.”

Io, e se tu tale ga vei ira na tauvimate na kaukaua mera cakava e so na ka era na marautaka tiko kina na bula. Me vakatau ena bibi ni nodra tauvimate, e levu era se rawa ni dau lako vakasarasara se ra dau vakarorogo ina ka ni veivakalasai vinaka e so. Ni sa rawa nira cakava na veika e so ena nodra bula, era sa na vakayagataka vinaka tiko kina na vo ni nodra bula.

Wali na Leqa ni Lomada

E dua na tiki bibi ni tutaki rawa ni leqa oya na noda rawa ni walia na leqa ni lomada. E dua e baleta tiko na cudru. E volai ena iVolatabu na vuna era cudru kina e so. Ia, e uqeti keda ga meda dau “berabera ni cudru.” (Vosa Vakaibalebale 14:29) Na cava na kena yaga? E kaya e dua na ivola me baleta na cudru, ni “rawa ni veirawai na cudru me vakavuna na yalokatakata me tauci kina e so na vosa gaga ena qai veivutunitaki e muri.” Na kacabote vakadua mada ga ni cudru ena rawa ni vakavuna na leqa qai taura e dua na gauna balavu me vakavinakataki.

E veivakasalataki na iVolatabu: “Me kakua ni dromu na mata-ni-siga ni dou sa cudru tiko.” (Efeso 4:26) Eda na sega ni tarova rawa na dromunisiga. Ia ena rawa ga nida saga me seyavu na noda “cudru tiko” me tinimaki kina na noda veimaliwai ca kei ira na tani. Sa na qai rawa ni o tauri iko vinaka ni sa malumu na nomu cudru.

Eda sotava kece na vuvale na vinaka kei na dredre ni bula. E vuqa era sa vakadinadinataka ni yaga na nodra wasea na nodra leqa kei na dua tale e rawa ni kauaitaki iko vakayalololoma. Oqori na ka e cakava o Kathleen. Taumada nona qaravi tinana, ni a tauvi kenisa, qai tarava o watina, ni a tarai koya vakaca sara na lomabibi e qai lai tini ina yalowai se na Alzheimer’s disease. E kaya: “E ivurevure ni lomavakacegu vei au niu rawa ni wasea na noqu leqa vei ira na noqu itokani nuitaki.” E duavata kina o Rosemary ni a qaravi tinana me rua na yabaki. E kaya: “Au kune lomavakacegu niu wasea na leqa ni lomaqu kei na dua na noqu itokani au rawa ni nuitaka.”

Kua ni leqataka ke tuturu na wainimatamu ni o sa vakamacala tiko. “Na tagi e vakaseyavutaka na lomaleqa kei na mosi, ena kauta tani tale ga na lomabibi,” e kaya na ivola A Special Child in the Family.a

Me Donu na Nomu Rai

“Ena vakabulai iko na nomu guta na bula ni o sa tauvimate,” e vola o Tui Solomoni. (Vosa Vakaibalebale 18:14, Today’s English Version) Era sa raica rawa na dauvakadidike ni gauna oqo ni veika era namaka na tauvimate​—ke cala se dodonu​—e dau vakayacoka ena veiqaravi vakavuniwai e caka. Eratou na rawata vakacava e dua na vuvale me donu tiko ga na nodratou rai ke dede na tauvimate?

E dina ni ratou sega ni vakaweleweletaka na tauvimate, e rawarawa na nodratou tutaka na leqa ke ratou cakava mada ga na veika e se rawa ni caka. E kaya e dua na tama: “E rawa ni mua cala sara ga na noda rai, ia, mo kila tiko ga ni se levu tu na ka o rawa ni cakava. O se bula tiko, era se tiko na nomu lewenivuvale, vaka kina o ira na nomu itokani.”

Dina ga ni na sega ni tauri vakamamada na tauvimate e sega na kena iwali, me tiko ga vei keda na yalomamarau me rawa ni kauta tani na yalo ni suka imuri. E kena ivakaraitaki vinaka na nodratou dau yalomamarau tu ga na vuvale na Du Toit. E vakamacalataka o Collette, na ganei Neil du Toit gone duadua: “Keitou sa kila na walia e so na ituvaki dredre, e rawa kina ni keitou veidredrevakitaka e so na ka e rawa ni vu ni rarawa vei ira e so. Oqo e vakaseyavutaka na neitou rawa ni dau nuiqawaqawa.” E vakadeitaka na iVolatabu: “A loma daumarau sa wai yaga.”​—Vosa Vakaibalebale 17:22.

Na Bibi ni Veika Vakayalo

E dua na tiki bibi ni bula vakayalo ni lotu Vakarisito ‘me vakatakilai vua na Kalou na nodra kerekere ena masu kei na cikecike.’ Sa tukuna rawa tu na iVolatabu na kena yaga: “Na vakacegu ni Kalou, sa uasivia na ka kecega e kilai rawa, ena vakataudeitaka na yalomudou kei na lomamudou.” (Filipai 4:6, 7) Ni oti e voleka ni 30 na yabaki na nona qaravi rau tu mai kina e rua na luvena ena tauvimate e sega na kena iwali, e kaya e dua na tina: “Keitou sa vulica ni vukei keda o Jiova meda tutaka rawa. E tokoni keda vakaidina.”

Kuria, ni vuqa e vakayaloqaqataki ira na vosa ni yalayala vakaivolatabu me baleta na vuravura parataisi ni sa na oti kina na rarawa kei na vutugu. (Vakatakila 21:3, 4) E kaya o Braam: “Ena vuku ni tauvimate e sega ni wali rawa keitou sa mai sotava tu vakavuvale, sa qai vakaibalebale cake kina vakalevu vei keitou na vosa ni yalayala ni Kalou, ni na ‘ladelade na lokiloki me vaka na me kila, ka sere na yamedra na galu.’” Me vakataki ira tale na so, eratou sa vakanamata tu na vuvale na Du Toit ina ituvaki ena Parataisi, ni o ira na “lewe ni koro ena sega ni kaya, Ka’u sa tauvi mate.”​—Aisea 33:24; 35:6.

Mo yaloqaqa. Na rarawa kei na vutugu e tara tu oqo na kawatamata era ivakadinadina ni sa voleka na gauna ni veisereki. (Luke 21:7, 10, 11) Ena gauna mada ga oqo, e le levu vei ira na tauvimate kei ira era qaravi ira sa rawa nira vakadinadinataka ni o Jiova “na Tama dauloloma, na Kalou sa sega ni mudu rawa na nona veivakacegui. Sa vakacegui keda ko koya e na noda rarawa kece ga.”​—2 Korinica 1:3, 4, VV.

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 14]

Na Taro e Rawa Nira Taroga na Vuvale Vei Vuniwai

• Ke na bibi na tauvimate, na cava ena kena itinitini?

• Na cava soti na ivakatakilakila ni tauvimate, era na wali rawa vakacava?

• Na sala ni veiqaravi cava soti e rawa nira muri?

• Ena vakayacoka vakacava ina bula nei tauvimate na duidui ni veiqaravi era na vakayacori?

• Na cava e rawa ni caka me vukea na ituvaki i tauvimate, na cava me levei?

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 17]

Na Sala o Rawa ni Veivuke Kina

Era dau tu vakasuka eso mera kakua ni sikova se vukea e dua baleta nira sega ni kila na cava mera kaya se cakava mera veivuke kina. Eso tale era mani doudou sara vakasivia, era surevaka yani na ka era nanuma ni vinaka, ia e lai vakasosataki iratou ga kina na vuvale me vukei. Eda na veivuke rawa vakacava da qai sega ni veivakasosani ina vuvale e tauva e dua vei iratou na mate e sega ni wali rawa?

Vakaraitaka na nomu vakarorogo ena nomu veikauaitaki. “Mo dou kusarawa yadua me vakarorogo,” e kaya na Jemesa 1:19. Vakaraitaka ni o veikauaitaki ena nomu vakarorogo vinaka mo qai vakalaivi iratou na lewenivuvale me ratou talaucaka mai na lomadratou kevaka eratou via vakayacora vaka kina. Ena rawarawa oqori vei iratou ke ratou raica ni “[o] veinanumi.” (1 Pita 3:8, VV) Mo kila tiko ni sega ni tautauvata na ituvaki ni rai ni rua na tamata se vuvale me baleta na tauvimate e sega ni wali rawa. O koya gona, “mo kua ni soli ivakasala vakavo ga ke o kila vinaka sara ga na mate e veitauvi se na kena ituvaki,” e kaya o Kathleen, a qarava na tauvimate i tinana, qai tarava na watina e tauva e dua na mate e sega ni wali rawa. (Vosa Vakaibalebale 10:19) Mo kila tale ga, ni dina ga ni o bau kila tu eso na ka me baleta na mate oya, de ratou na sega ni gadreva na nomu ivakasala.

Solia na veivuke yaga. Dina ni vinaka me qarauni meda kua ni lai vakasosataki iratou na vuvale, e sega ni ca meda tu vakarau meda veivuke ena gauna e gadrevi kina. (1 Korinica 10:24) E kaya o Braam, o koya sa cavuti vakavica mai liu: “E vakaitamera dina na nodra veivuke na itokani lotu vaKarisito. Me kena ivakaraitaki, ni keirau dau lai yadravi Michelle ena nona a tauvimate bibi koto e valenibula, e dau rauta ni va ina ono na neirau itokani era dau yadra vata kei keirau ena bogi taucoko. E sega ni leqa na veivuke ena gauna keirau gadreva kina.” E kuria na wati Braam, o Ann: “E sa bau batabata dina na vulaililiwa oya, ia era veiveisau ga na mataqali supu era kauta mai e veisiga. Keitou vakamamautaki ena supu katakata kei na loloma dina.”

Masu vata kei iratou. Ena so na gauna ena rairai lailai se sega sara ga na veivuke yaga eda rawa ni solia. Ia, e dua na veivuke levu e rawa nida solia oya na veivakaukauataki mai na iVolatabu se na noda masu vata kei ira na tauvimate kei na nodra vuvale. (Jemesa 5:16) “Kua sara ni vakalailaina na kauakua ni noda masulaki ira, vaka kina na noda masu vata kei ira e tauvi ira tu na mate e sega ni wali rawa kei na nondra vuvale,” e kaya o Nicolas sa yabaki 18, a tarai tinana vakaca sara na lomabibi e sega ni wali rawa.

Io, ena veivuke sara vakalevu na veikauaitaki taudonu vei ira na vuvale e gadrevi mera vukei ena tauvimate e sega ni wali rawa. E vakamacalataka vaka oqo na iVolatabu: “Sa loloma tiko e na veigauna kece na wekana na tamata, ka sa vaka na tacina e na gauna ni rarawa.”—Vosa Vakaibalebale 17:17.

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 18]

Ni sa na Rawati Koya e Tauvimate na Kena Mate

Era na sega ni dau via tukuna eso na vuvale ni sa voleka ni mate se sa tauva tiko e dua vei iratou na mate ena rawati koya. Ia, e kaya na ivola na Caring—How to Cope ni “kevaka o bau kila toka na veika o namaka kei na ka mo na cakava, ena rawa ni vakamamadataka na yalo ni veilecayaki.” Ena duidui beka na veitarataravi ni veika me caka ni na vakatau mai na lawa kei na itovo ni dua na vanua, ia oqo eso na vakatutu e rawa nira vakayagataka na vuvale era qarava tiko e vale e dua e sa na rawati koya na nona tauvimate.

Vakavakarau Rawa

1. Tarogi vuniwai rawa se na cava soti ena namaki ena iotioti ni vica na siga kei na aua kei na ka me caka kevaka e yaco na mate ena bogi.

2. Toqa rawa toka na yacadra e dodonu me tukuni vei ira na itukutuku ni mate.

3. Vakasamataka rawa na ituvatuva cava ni veibulu me muri:

• Na cava na nanuma nei tauvimate?

• Me bulu se kama? Veidutaitaki ira na isu ni veibulu kei na veika ena vakayacori ena ituvatuva eso?

• Me caka ni naica na veibulu? Solia na gauna vei ira na weka era tu vakayawa ena nodra ilakolako mai

• O cei ena vakaitavi ena veibulu ese ena lotu ni ivakananumi?

• Ena vakayacori e vei?

4. Dina ga ni na soli tu vua na tauvimate e levu na wainimate, e se na rawa ni vakila tiko na veika e caka se tukuni wavoliti koya. Qarauna mo kua ni tukuna tu e matana na ka o sega ni gadreva me kila. De o na via solia vua na vakacegu ena nomu vosa malua kei na nomu taura toka na ligana.

Ni Mate e Dua Eda Lomana

Oqo eso na ka e rawa nira cakava na tani mera veivuke kina ina vuvale:

1. Solia e dua na gauna veiganiti ina vuvale ena nodratou tiko vata kei koya sa mate me rawa ni dei kina na yalodratou ena ka sa yaco.

2. Masu vata kei iratou na vuvale.

3. Ena gauna veiganiti vei iratou na vuvale, de ratou na gadreva na veivuke ena kena caka na veitaratara kei ira oqo ke gadrevi me caka vaka kina ena vanua eda tiko kina:

• Na vuniwai me vakadinadinataka na mate kei na nona ivola ni ivakadinadina.

• Na itaukei ni motoka me kauta na yagonimate, kei koya e qarava na valeniwawa me na maroroi tu mada kina na yagonimate.

• Na kena vakasavui na itukutuku vei ira na wekadratou kei ira na nodratou itokani. (Me na matau na ivakarau ni nomu tukuna, me vaka beka oqo: “Au qiri tiko yani oqo me baleti [yaca i koya sa vakacegu]. E ka ni rarawa meu vakadewataka yani na itukutuku ni leqa. Me vaka o sa kila tu, ni sa tauvi koya tu mai vakadede na [mate cava e tauvi koya], sa qai vakacegu ena [gauna kei na vanua].)

• Na kena tabaki se kacivaki na itukutuku ni mate ke gadrevi vaka kina.

4. De ratou na vinakata na vuvale e dua me vukei iratou ena kena vakacavari na ituvatuva ni veibulu.

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Me ratou tovolea na lewenivuvale kece me ratou cakava na ka me ratou marautaka tiko ga kina na bula

[iYaloyalo ena tabana e 16]

Ena veivuke ena kena tutaki ni leqa ke da masu vata kei iratou na lewenivuvale