Na Tauvimate e Sega ni Wali Rawa—E Leqa ni Vuvale

NA CAVA mada na tauvimate e sega ni wali rawa? Vakalekaleka ga, oqo na tauvimate ena dede. Kuria, e vakamacalataka na tauvimate e sega ni wali rawa e dua na parofesa me “veisau ni ituvaki ni bula ena sega ni vakavinakataki rawa ena dua na veisele lailai ga se me rawati ena dua na veiqaravi lekaleka ga vakavuniwai.” E sega soti ni ka ni bolebole na tauvimate, na kena qaravi ga vakadede o koya e tiko vua na mate e leqataki vakalevu.

Kuria, ni sega ni tarai koya ga e tauvimate na leqa ni mate e tauvi koya. “Eda tiki kece ni dua na vuvale,” e kaya na ivola Motor Neurone Disease​—A Family Affair, “o koya gona, na veilecayaki kei na nuiqawaqawa o sotava [o koya e tauvimate] era na vakila tale ga na lewe ni nomu vuvale.” E vakadeitaka oqo e dua na tina e tauvi kenisa na luvena yalewa. “Era vakila na leqa na lewenivuvale kece,” e kaya, “se ra vakaraitaka se ra kinoca tu ga na nodra lomaleqa.”

E dina ni na sega ni tautauvata na sala ena tarai keda yadua kina. Ia, ke ra sa kila rawa tu na lewenivuvale kece na leqa ena kauta mai na tauvimate e sega ni wali rawa, ena rawa nira sa na vakavakarau rawa toka kina ke ra mani sotava na leqa oqo. Dua tale, o ira na nodratou itokani era sega ni lewenivuvale​—o ira era cakacaka vata, era vuli vata, era bula veivolekati, na itokani voleka​—ke ra sa kila tu na leqa ni tauvimate e sega ni wali rawa, ena rawarawa sara nira veivuke ena nodra veikauaitaki kei na veitokoni. Nida nanuma tiko oqo, meda dikeva mada e so na sala era vakaleqai kina na vuvale era sotava na tauvimate e sega ni wali rawa.

Lako Vakavulagi Ina Dua na Vanua

Na veika e sotava e dua na vuvale me baleta na tauvimate e sega ni wali rawa ena rawa ni vakatauvatani kei na nodratou lako vakavulagi ina dua na vanua. E so na ka ena tautauvata kei na kena ena nodratou vanua, ia e so era sega ni tautauvata se era duidui sara ga vakalevu. Ni dua sa tauvi koya e dua na mate e sega ni wali rawa, ena sega ni veisau sara vakalevu na ituvatuva ni bula ni nodratou vuvale. Ia, era sa na veiveisau ga e so na ka.

Taumada, sa na tara sara ga na ivakarau ni nodratou bula vakavuvale e veisiga, ena vakavuna me ratou na dui veisautaka e so na ituvatuva ni nodratou bula yadua. E vakadeitaka oqo o Helen, e sa yabaki 14, e tarai tinana sara ga vakaca na lomabibi. E kaya: “Keitou veisautaka na ituvatuva ni neitou bula me veisotari kei na veika e gadreva o Na ena veisiga yadua.”

Na veiqaravi mada ga e caka me vakamamadataka na tauvimate ena rawa tale ga ni vakataotaka na ituvatuva ni vuvale. Taura mada na ka erau sotava o Braam kei Ann ena imatai ni ulutaga. “E dua na veisau vakaitamera keirau cakava ena neirau ituvatuva e veisiga me rawa kina ni caka na veiqaravi o koya me vakamamadataka na nodrau tauvimate na luvei keirau,” e kaya o Braam. E vakamacalataka o Ann: “E vakawasoma na neirau lako i valenibula e veisiga. E qai kuria ni kaya o vuniwai ni vinaka me keirau vakani rau vakaono vakalalai na gone e veisiga me sosomitaka na kena dau yali totolo mai yagodrau na yaga ni kakana, e vu oya mai na kedrau mate. E vou sara ga vei au na noqu vakasaqa vakawasoma vaka oqo.” E dua tale na ka ni bolebole levu na nodrau vukei na gone ena vakaukaua yago me vukea na yavala ni nodrau masela. “Ia e dua na veidre bula keitou dau cakava e veisiga,” e nanuma lesu o Ann.

Ni saga o tauvimate me vakamatauni koya ena ituvaki dredre sa sotava​—kei na momosi ena so na gauna​—na veiqaravi vakavuniwai kei na nodra dikevi koya vakavoleka na tabana ni bula, e sa na gadreva sara ga kina vakalevu o koya na nodratou veitokoni kei na veivuke e vale. E dodonu me ratou na kila vinaka e vale na iwalewale vou ni nona qaravi vakayago o tauvimate, ena vinakati tale ga me na veisau na nodratou rai, na lomadratou, kei na ituvatuva ni nodratou bula e veisiga.

E rawa nida kila ni na vakatovolei kina na nodratou yalovosovoso na lewenivuvale. E vakadinata e dua na tina e tauvi kenisa na luvena yalewa, qai qaravi e valenibula, ni rawa ni na “vakavuna e dua na oca levu e sega ni se bau vakilai.”

Sega ni Macala na Kena iTinitini

“E vakavuna na veilecayaki na kena toso tiko ga na leqa ni tauvimate e sega ni wali rawa,” e kaya na Coping With Chronic Illness​—Overcoming Powerlessness. Ni ratou se qai matau ga na lewenivuvale ena dua na veisau, e rawa ni so tale mai na leqa vovou e dredre nira wali. E rawa ni veiveisau na ivakatagedegede ni tauvimate, se mani lutusobu sara vakasauri, qai sega tale ga ni mana na veiqaravi e caka me vakamamadataka na tauvimate. De na veisautaki beka na ivakarau ni veiqaravi vakavuniwai se basika e so tale na leqa sega ni namaki. Sa na rawa ni ratou sosa na lewenivuvale ena nodratou sa na rairai vakacauoca ena nodratou vosota tu mai vakadede na rarawa ni sa na tarabi cake tiko ga na veiqaravi vei tauvimate.

Ni sega tu ni macala e so na mataqali tauvimate kei na kedra iwali, ena rawa ni vakavurea na mataqali taro vaka oqo: Ena vakacava na kena dede? Ena torosobu beka na ivakatagedegede ni tauvimate? Ena rawa beka niu yalovosovoso tiko ga? E dau vakavurea na tauvimate e sega ni wali rawa na taro dredre vaka oqo​—“Ena vakacava na kena dede me qai kaci o mate?”

Na tauvimate, na ituvatuva ni veiqaravi, na oca, na veilecayaki, e rawa nira vakavuna e dua tale na leqa sega ni namaki.

E Tara na Noda Dau Maliwai Ira na Tani

“Au tovolea meu valuta na vakasama niu vesuki tu, qai vaka meu sa tu taudua ga,” e vakamacalataka o Kathleen, e sotava o watina na lomabibi ca sara. “Sa sega ni dua na iwali ni leqa,” e tomana, “baleta ni sa sega sara ga ni rawa me keitou veisureti se ciqoma e so na nodra veisureti na tani. Yaco sara me sa sega sara ga ni keitou bau dau gade vei ira na neitou itokani.” Me vakataki Kathleen, e vaka mera sa lai maduataka tale ni sa sega ni rawa nira bau veisureti se mera ciqoma na veisureti. Na cava na vuna?

Na osooso ni qaravi tauvimate kei na leqa tale e so era qai dau muria mai e rawa ni vakadredretaka se me sega sara ga ni rawa kina na bula veimaliwai kei ira na noda itokani. E rawa ni ratou kasamitaka na vuvale kei koya na tauvimate ni vaka eratou sa raici sobu ena vuku ni tauvimate, me vaka eratou ka vakamadua vei ira na nodratou itokani. Ena rawa ni vakavuna na lomabibi ni nanuma o tauvimate ni sa na sega ni ganiti koya me tomana na nona maliwai ira na nona itokani me vaka e liu, se sa sega ni vo tale na nodratou kaukauwa na lewenivuvale me ratou veimaliwai rawa kina. E levu na vuna e rawa ni ratou sotava kina na lewenivuvale kece na galili kei na nodratou sa sega ni rawa ni bula veimaliwai, e vu oqo mai na tauvimate e sega ni wali rawa e tauva tiko e dua vei iratou.

Kuria, ni sega ni o keda kece eda kila se cava meda tukuna nida tiko vata kei na dua e tauvimate levu vaka oqo. (Raica na kato “Na Sala O Rawa ni Veivuke Kina,” ena taqana e 17.) E kaya o Ann: “Ke duidui na luvemu mai vei ira na vo ni gone, e rawa nira dau wadravi koya e vuqa na tamata qai dau tau tu vakatani na vosa era kaya me baleti koya. E rawa ni vakavuna mo bilitaki iko ga kina me baleta na tauvimate, sa qai kuria ga na nomu yalolailai na nodra vosa ni veivakadiloi e so tale.” Na ka e kaya oqo o Ann ena rawa ni lai tara yani e dua tale na tikina e rawa nira sotava e so na vuvale.

Na iTuvaki ni Lomada e Veivakaleqai

“E vakavu taqaya dina ina levu na vuvale ni sa tauvimate e dua na lewena, era vakatitiqataka, era sega ni via vakabauta ni yaco dina,” e kaya e dua na dauvakadidike. “Sa sega sara ga ni keitou taura rawa.” Io, e rawa ni vakaotia sara ga na noda vakabauta ni rawa ni vakaleqai koya vakadua e dua eda daulomana e dua na mate e dredre ni kune na kena iwali. Ena rawa ni ratou sa yalolailai na lewenivuvale ni sa yali na ka eratou a nuitaka tu, na ka eratou a namaka me yaco, ni ratou sa mai donuya e dua na rarawa levu kei na veilecayaki.

E dina, kevaka e sa laurai vakadede tiko mai ni tiko e dua na tauvimate vei dua vei iratou ia e sega ni kilai na cava na vuna se na kena iwali, ena rawa ni bau solia mada ga na veivakacegui ke sa dikevi vakavinaka o tauvimate. Ia e so na vuvale e rawa nira raica vakatani na macala ni vakadidike. E vakadinadinataka e dua na tina mai Sauca Aferika: “E sa bau mosimosi dina na kena qai tukuni mai na vu ni nodratou tauvimate na gone, ia, meu kaya sara ga vakadodonu ni vinaka cake vei au meu a kua ga ni kila na kena macala.”

E vakamacalataka na ivola A Special Child in the Family​—Living With Your Sick or Disabled Child ni “sa ivakarau ga ni bula me tarai keda vakabibi na kena yaco na ka oqo . . . ena noda saga meda ciqoma na dina ni ka eda sa mai sotava. Ena so na gauna eda nanuma ni sa na sega nida taura rawa ni sa rui tarabi na leqa e sotavi.” E vola na ivola oqo o Diana Kimpton, e tauvi rau na luvena tagane na cystic fibrosis, e vakuria o koya: “Au leqataka mada ga na ituvaki ni noqu rai, au via vakadeitaka tale ga ni sega ni cala na noqu vakila na veilecayaki.”

E sega ni ka vou mera lomataqaya na vuvale​—na taqayataki ni veika e sega ni kilai, na leqataki ni tauvimate, rerevaki ni veiqaravi vakavuniwai, na rerevaki ni kena tatara na mosi, kei na rerevaki ni mate. Vakalevu sara oqo vei ira na lalai ni dau tu lo ga vei ira na nodra rere​—vakabibi ke sega ni dauvakamacalataki vakavinaka vei ira na vu ni veika e yaco.

E dau sotavi tale ga vakalevu na cudru. “O ira na lewenivuvale,” e vakamacalataka e dua na ivoladraudrau ni Sauca Aferika na TLC, “ena rawa ni lai kedra wale na isamunidawa ena levu ni cudru nei tauvimate ena nona rarawataka na kena mate.” O ira tale ga na lewenivuvale e rawa nira cudruvi ira na vuniwai nira sega ni kunea totolo na vu ni tauvimate, se o ira ga vakataki ira ena vuku ni dewa ni mate ni kawa, vua na tauvimate ni sega ni dau qarauni koya vakavinaka, o Setani na Tevoro ni a vakavuna na rarawa oqo, se na Kalou sara mada ga, nira beitaki koya ni vakavuna na tauvimate. E dua tale na ka e dau vure mai na tauvimate sega ni wali rawa na noda beitaki keda ga ni dua na noda cala. “Voleka ni o ira kece na nodra itubutubu, se o ira era veitacini kaya e tauvi kenisa era nanuma ni tiko na nodra cala e lai vakavuna na tauvimate,” e kaya na ivola Children With Cancer​—A Comprehensive Reference Guide for Parents.

Na levu ni veiciciyaki ni vakasama e dau lai tini ena so na gauna ena lomabibi. E vola e dua na dauvakadidike: “Oqo na ka e dau yaco vakavuqa. E vakasinaita e dua na noqu file na ivola e vakadinati kina na tikina oqo.”

E Rawa Nira Tutaka na Vuvale

E marautaki ni vuqa na vuvale era kaya ni dau dredre ga ni se qai tekivu na leqa, ia e qai dau kune na iwali ni ituvaki dredre e sotavi ni sa toso tiko na leqa. “E sega ni mani leqa levu sara e qai sotavi ni vakatauvatani kei na ka a raitayaloyalotaki taumada,” e vakadeitaka o Diana Kimpton. Ni yavutaki ena ka e sotava, e kunea “ni sega ni ca sara na veika e se tu e liu mai na gauna e se dau qai tekivu kina.” Mo nuidei ni dina o vulagi beka ina tauvimate e sega ni wali rawa oqo, ia ena rawa ni o tutaka me vakataki ira ga na vuvale era sa lakova oti. E solia na lomavakacegu vei ira e so nira kila nira sa tutaka rawa na leqa oqo e so tale na vuvale.

Ia, ena rawa ni ratou lomatarotarotaka e dua na vuvale, ‘Keitou na tutaka rawa vakacava?’ Ena dikevi ena ulutaga e tarava e so na vuvale era sa tutaka rawa na leqa ni tauvimate e sega ni wali rawa.

[Tikina bibi ena tabana e 11]

Na vuvale kece mera qarauni koya e tauvimate ra qai veisautaka na nodra rai, na lomadra kei na ivakarau ni nodra bula

[Tikina bibi ena tabana e 12]

E rawa ni veilecayaki na yalo i koya e tauvimate kei iratou tale ga na nona vuvale

[Tikina bibi ena tabana e 13]

Kakua ni lomaleqa. Era sa tutaka rawa e vuqa na vuvale, dou na rawa ni tutaka tale ga

[Kato ena tabana e 13]

E So na Ka ni Bolebole ni Tauvimate e Sega ni Wali Rawa

• Me kilai na vu ni tauvimate kei na kena tutaki rawa

• Veisautaki na ituvatuva ni bula ni veisiga

• Lailai na gauna ni noda veimaliwai kei ira na tani

• Me toso ga na bula kei na lewai ni veika me caka

• Rarawataki ni veika e vakayali e vu mai na tauvimate

• Tutaki rawa na leqa ni lomada

• Me dodonu tiko ga na noda rai