Dua na Lesoni Bibi Mai na Dua na Yanuyanu Lailai

O RAPA NUI, e dua na yanuyanu dravuisiga e lasika mai ena dua na kacabote ni ulunivanua kama, rauta ni 170 na sukuea kilomita na kena levu, e yanuyanu tawa qai ciriyawa duadua ena vuravura.a E ivakananumi tale tu ga na yanuyanu oqo ena matakau vatu era duriduri tu kina e vakatokai na moai. Oqo e nodra cakacaka na a bula tu kina ena dua na gauna makawa.

Nira ta ena vatu ni ulunivanua kama, e so na moai e sikavotu tu na uludra vakaitamera, ia e bulu tu na yagodra taucoko. So tale era bulu tu vakaveimama me yaco e tolodra, qai so na moai e vakatokai na pukao e vaka me se laurai vinaka toka ga na drauniuludra. Ia e dua ga na iwase levu era se tu ga ena vanua era ta kina, se era duriduri tu ena veitolonisala makawa, na kena irairai e vaka ga era sa kolotaka na tamata cakacaka na nodra iyaya ni cakacaka ena nodra sa vakanadakuya na nodra cakacaka, ra sa dui lako. Na kena era se duri tu e duidui na vanua era laurai kina​—e so era duri yadua tu, e so era tu vakaiyatu, rauta ni 15 dua na iyatu, ia e dakudra kece tu i wasawasa. E dau nodra iqoroqoro tu mai ena dua na gauna balavu na vulagi na moai.

Ena vica ga na yabaki sa oti sa ra qai tekivu kila na vuku na ka era sega tu ni kila me baleta na moai, kei na vuna e mai kasura kina na nodra ivakarau ni bula o ira na taya na moai. E yaga sara vakalevu na veika e kunei rawa, e sega ni baleta wale ga na kena itukutuku makawa. E tukuna na Encyclopædia Britannica, ni “yaga vakalevu ena vuravura edaidai na lesoni bibi e vulici kina.”

Na lesoni oqori e baleta na kena cicivaki na veikabula ni vuravura, vakabibi na iyaubula e tu kina. Dina ni medre qai vereverea na bula ena vuravura ni raici vata kei na bula ena dua na yanuyanu lailai, ia e sega ni kena ibalebale meda vakawaletaka na lesoni eda rawa ni vulica me baleti Rapa Nui. Meda goleva mada vakalekaleka e so na tikina bibi me baleta na itukutuku makawa kei Rapa Nui. Tekivu noda italanoa ena rauta toka na yabaki 400 S.K. ena nodra tadu mai ena takia na imatai ni vuvale. O ira wale ga na vakararai tu mai sa ira na vica vata na drau na manumanu vuka era yavuni tu e macawa.

Yanuyanu Parataisi

Sega soti ni levu na veimataqali kau ena yanuyanu oqo, ia e levu sara kina na vuni niu, kei na hauhau, na vunikau na toromiro, okati tale ga kina na kau sala, na kau lalai, na balabala, kei na co. E rauta ni ono beka na mataqali manumanu vuka ni vanua era a tawana tu na yanuyanu ciriyawa oqo, ra qai tu tale ga na lulu, na belo ni waitui, belo ni veitiri, kei na kaka. O Rapa Nui tale ga “e vanua era vakasucu duadua kina vakalevu na manumanu vuka ni waitui ena yatu Polinisia se ena Pasifika taucoko sara ga,” e kaya na ivoladraudrau na Discover.

Rairai ra vakataka e kea na vulagi na toa kei na kalavo dau laukana, nira nanuma ni kedra kakana taleitaki na lewe ni yanuyanu. Ra kauta tale ga mai na itei ni dalo, uvi, kumala, jaina, kei na dovu. Dua na ka na bula ni qele, sa tekivu mera samaka na vanua ra teitei sara, ni toso na iwiliwili ni lewenivanua toso vata nodra vakacokotaka na vanua. E sega soti ni vanua levu o Rapa Nui, e dina ni bau so kina na veikau loa, ia e sega soti ni levu.

Na iTukutuku Kei Rapa Nui

Na itukutuku kei Rapa Nui e yavutaki ena tolu ga na basoga ni vakadidike: na pollen analysis (dikevi ni pouta e dau mira mai na senikau), na vakekeli, kei na ivovo ni veikabula era sa mate. E yavutaki na pollen analysis ena kena dikevi na pollen era soqoni mai na soso ena boto ni drano kei na vuci. E vakaraitaka na ivovo ni pollen oqo na veimataqali kau kei na kena levu era a bula tu ena loma ni vica vata na drau na yabaki. Na vavaku ga ni soso e kune kina na ivovo ni pollen, na balavu tale ga ni gauna e toka kina e kea.

Na tabana ni vakekeli kei na dikevi ni ivovo ni veikabula era sa mate e vagolei ga ena itikotiko, na iyaya e vakayagataki, na moai, kei na ivovo ni yagodra na manumanu e dau laukana. E dredre me wiliki, se vakamacalataki na ibalebale ni nodra volavola na kai Rapa Nui, na kena kilai vakadodonu gona na yabaki e vatavatairalagotaki wale ga, e levu tale ga na ka era sega ni vakadinadinataki rawa, me yacova sara nira tekivu tadu yani kina na kai valagi. Kuria oqori ni so na ka e tukuni toka e ra nira yaco, rairai kovuta tale ga na gauna era se bera ni yaco kina kei na gauna e nanumi nira sa yaco oti kina. E loaloa kata na matanivola ni veitikinisiga me tekivu mai ena Sucu i Karisito.

Ena 400 Rauta ni 20 ina 50 na lewe ni yanuyanu ena yatu Polinisia era tadu yani ena takia drua, rauta ni 15 na mita se sivia na kedra balavu, e dua na takia oqo e rawa ni usana e 8,000 na kilokaramu.

Ena 800 Sa lailai mai na pollen ni vunikau, e vakaraitaka oqori ni sa tekivu na ta kau. Sa tekivu me levu mai na pollen ni co ni sa teteva yani na veico e so na vanua sa samaki oti.

Ena 900-1300 Rauta ni dua na ikatolu ni sui ni manumanu era vakamatei me laukana ena loma ni gauna oqo era sui ni babale. Era taurivaka na lewe ni yanuyanu na takia lelevu e ta mai ena tolo ni niu lelevu mera lai qolivi kina na babale. Sa tekivu tale ga mera vakaduri na moai, e taurivaki na kau mera tosoi ra qai vakaduri kina. Na kena teivaki na vanua kei na kena vakayagataki na kau me buka, e vakavuna me yali tiko yani kina vakamalua na veikau.

Ena 1200-1500 Sa tu sara ga ena kena itutu e cake na ta matakau. Ra vakayagataka na Rapa Nui e levu sara na iyau, na igu kei na maqosa ena ta ni moai kei na kena vatavata. Na dauvakekeli, o Jo Anne Van Tilburg, e vola: “E vakabibitaki ena nodra ivakarau ni bula vakavanua na Rapa Nui na kena ta e vuqa na matakau lelevu.” E kuria ni “rauta ni 1,000 na matakau era ta ena loma ni 800 ina 1,300 na yabaki . . . , e dua na matakau ina ya vitu se ya ciwa na lewenivanua.”

E kena irairai ni sega nira sokaloutaki na moai, ia era vakayagataki ga ena gauna ni somate kei na vakacoko ni iteitei. Rairai era dau raica tu na tamata me nodra itikotiko na yalo. Na matakau e vaka tale ga me ivakaraitaki ni nodra kaukaua, nodra itutu kei na nodra iyatukawa na tamata era taya ra qai vakaduria.

Ena 1400-1600 Sa tiko ena maliwa ni 7,000 ina 9,000 na iwiliwili ni lewenivanua. Sa kawaboko vakadua na veikau era se bau vo toka, rairai vakavuna na nodra sa kawaboko na manumanu vuka era dau kania na sena ra qai kaburaka na sorena. Kaya na ivola na Discover: “Sega tale ni qai vo e dua na manumanu vuka ni vanua.” Bau bale tale ga vei ira na kalavo na kawaboko ni veikau; e tu na ivakadinadina nira dau kania na vua ni niu.

Tekivu me sisi na qele, ra maca na veiqakilo, sa sega tale ga na wai. Ena 1500 sa sega tale ni qai kune na sui ni babale, rairai vu oqo ni sa sega na vunikau vakaitamera me ta kina na takia lelevu ni soko. Sega tale ga ni dua na sala mera biuta kina na yanuyanu na lewena. Ra kawaboko na manumanu ni waitui ni sa sega mai na ka me laukana. Ra laukana vakayauyau na toa.

Ena 1600-1722 Sa lailai mai na vua ni qele, e vu oqori ena kena sa kawaboko na veikau, kei na teivaki wasoma ni qele, vaka kina na sisi ni qele. Yaco na dausiga vakaitamera. Ra tawase rua ra qai veivala na kai Rapa Nui. Sa tekivu na tiko yavavala, rairai sa tekivu tale ga e ke na kana tamata. Oqo na gauna ni nodra vakacolasau na qaqa. Sa tekivu mera vakaitikotiko na tamata ena qara mera bula kina. Rauta na yabaki 1700, sa lutu sara na kedra iwiliwili na lewenivanua, rairai sa 2,000 ga.

Ena 1722 Na imatai ni kai valagi a butuka na yanuyanu oqo, o Jacob Roggeveen, na dauvakadidike ni Oladi. E tadu yani ena siganimate (Easter) mani vakatoka kina na yanuyanu oqo me o Easter Island. E volatukutukutaka na ka e lauti koya ena imatai ni gauna: “Na vakaloloma ni irairai kei [Easter Island] e vakaraitaka votu na dravudravua kei na bula vakaloloma.”

Ena 1770 Sa tekivu mera vakabale matakau na vo ni mataqali kai Rapa Nui era veisaqasaqa tiko. Ni taleva yani na yanuyanu oqo na dauvakadidike ni Peritania o Captain James Cook ena 1774, e raica ni vuqa sara na matakau era sa bale tu.

Ena 1804-63 Sa levu sara na veitaratara kei ira e taudaku. Sa takalevu ena Pasifika na veivakabobulataki, ravuravu tale ga na mate veitauvi. Sa mai cava tale ga e ke nodra ivakarau makawa ni bula na Rapa Nui.

Ena 1864 Sa ra bale kece na moai, vuqa e nakiti na kena musu na domodra.

Ena 1872 Sa vo ga e 111 na itaukei ni yanuyanu oqo.

Ena 1888 sa qali kina o Rapa Nui vei Chile. Ena veiyabaki sa oti oqo sa ra mai lewe i Rapa Nui na duikaikai, rauta ni 2,100 na kedra levu. Sa lewa tale ga na matanitu o Chile me sa tu ga na yanuyanu oqo me ivakananumi. Sa vakaduri e levu tale na matakau me rawa ni vakalesui tale mai na irogorogo dina kei na itukutuku makawa kei Rapa Nui.

E Lesoni Vei Keda Edaidai

Na cava era sega kina ni raica na Rapa Nui na vanua era sa mua tiko kina, ra qai saga me kua ni yacovi ira na leqa? Rogoca na ka era tukuna e so na dauvakadidike me baleta na ka e yaco.

“Era sega ni kawaboko . . . na veikau ena loma ni dua ga na siga, era kawaboko tiko vakamalua ena loma ni vicasagavulu na yabaki. . . . Ni tovolea e dua na lewe ni yanuyanu me vakaroti ira ena kena sa kawaboko tiko na veikau, era na vakaseva ga na dau ta matakau, o ira na dau vakacolasau, kei ira na turaga.”​—Discover.

“Na isau ni nodra via vakaceguya na nodra sasaga vakayalo kei na nodra sasaga vakapolitiki sa mai yaco kina me vaka tu oqo na irairai ni yanuyanu, sa kena iyaloyalo wale ga, e sega ni vatukana dina.”​—Easter Island​—Archaeology, Ecology, and Culture.

“Na ka e yacovi ira na Rapa Nui e vakaraitaka ni sa sivia tale na nodra toso kei na nodra saga mera vakacokotaka na vanua, oqori e sega wale ga ni leqa ni vuravura e vakalevulevuya na cakabisinisi; e vakaraitaka ga na ituvaki dina ni tamata.”​—National Geographic.

Vakacava ke sega ni veisautaki koya na tamata edaidai? Vakacava ke surevaka tiko ga na tamata ena vuravura na mataqali ivakarau ni bula e sega ni ceguva rawa na vuravura​—ni vuravura e vaka tale tu ga e dua na yanuyanu e maliwalala? E kaya e dua na dauvolavola, nida kalougata cake o keda mai vei ira na Rapa Nui. Se rawa nida vuli mai na “kedra itukutuku makawa na kawatamata era a sotava na leqa.”

Ia na taro, e sa vuli beka na kawatamata mai na itukutuku makawa? Na totolo ni kawaboko ni veikau kei na kena sa kawaboko tale tiko ga na veikabula e vuravura e vakaraitaka ni sega. Na ivola na Zoo Book, e vola o Linda Koebner: “Na leqa ena yaco ni kawaboko e dua se rua se mani limasagavulu sara na veimataqali kabula eda sega ni rawa ni tukuna. Sa yaco tiko na veisau ena kawaboko ni veikabula ni bera sara nida qai vakila na kena revurevu.”

Ke dua na dauvakacaca e luvata yadudua tiko na boulu kaukamea ni waqavuka ena sega ni kila se kena cava ena rawa ni vakavuna na voca ni waqavuka; ia ni sa yacova na boulu oqori sa na vakarogo cabolo sara tu ga na waqavuka, dina ena sega beka ni voca sara ena gauna e se baci vuka tubu tale kina. Na tamata tale ga e vaka sa luvata tiko na “boulu” bula ni vuravura, rauta ni 20,000 na veimataqali kabula era sa kawaboko yarayara tiko ena loma ni dua ga na yabaki, se sega ni cegu na veivakawabokotaki oqo! Kena irairai ni lakolako ga sa na sega ni tarovi rawa. Ia e vakacava, e yaga beka na noda kila oqo?

E veilauti na ka e tukuna na ivola na Easter Island​—Earth Island: “Na tamata e taya na iotioti ni vunikau [e Rapa Nui] e raica rawa ni sa iotioti sara ga ni vunikau oya. Ia e taya ga.”

“Meda Veisautaka ga na Noda Lotu”

E tomana na ivola na Easter Island​—Earth Island: “Meda veisautaka ga na noda lotu ni oqori ga na noda inuinui. Na noda kalou ni gauna oqo na bula torocake vakailavo, na vakadidike vuku, na iyaya vakamisini, na toroicake tiko ga ni ivakatagedegede ni bula, kei na levu ni veiqati​—era okati mera kalou kaukaua​—o ira na ka oqo era vaka ga na matakau era duriduri tu ena vatavata e Easter Island. Ra veiqati vakoro se o cei e vakaduria na matakau levu duadua. . . . Era guta na kena vakayagataki vakayauyau na iyaubula . . . , ia e tawa yaga wale na kena ceuti, na kena usa kei na kena vakaduri.”

E kaya e dua na tamata vuku: “Sa sega ni vu mai vua na tamata na nona sala: sa sega ni vu mai vua na tamata sa lako tu me lewa na nonai lakolako.” (Jeremaia 10:23) Na noda Dauveibuli duadua ga ena rawa ni ‘lewa na noda ilakolako.’ O koya duadua ga ena rawa ni vueti keda mai na ituvaki vakaloloma eda sa tu kina oqo. E yalataka oqo ena nona Vosa, na iVolatabu, e volai tale ga ena ivola oqo e vuqa na ivakaraitaki vinaka kei na ivakaraitaki ca ni ivakarau ni nodra bula na kawatamata ena gauna e liu. Na ivola oqo ena rawa sara ga ni ‘vakararamataka noda sala’ ena gauna butobuto oqo.​—Same 119:105.

Na sala oqo ena kauti ira na tamata talairawarawa ina dua na parataisi ni vakacegu kei na sautu​—oqo na vuravura vou ena okati tale ga kina o Rapa Nui na yanuyanu lailai ciriyawa ena Sauca Pasifika.​—2 Pita 3:13.

[iVakamacala e ra]

[Mape ena tabana e 25]

(Raica tale na ivola)

Easter Island

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[iYaloyalo ena tabana e 25]

“Rauta ni 1,000 na matakau era ta”

[iYaloyalo ena tabana e 27]

Ena parataisi na vuravura taucoko, okati kina na veiyanuyanu ciriyawa