Na Rai ni iVolatabu
E Vakadonuya Beka na Kalou na Veivaluvaluti?
ERA kaya voli na iliuliu, turaganivalu, kei ira na italatala ni lotu nira vala tiko ena yaca ni Kalou! Ena veitokoni ni tui tabu o Urban II, era gole yani ena yabaki 1095 na iMatai ni Mataivalu ni Lotu mera lai saga me suka tale vei ira na “Koro Tabu” o Jerusalemi me soli vei lotu ni Veivanua Vakarisito. Ni bera nira yacova yani na vanua oya, era vakamatei e dua na ilawalawa lotu mai vei ira na kai Taki, na nodra lomakatakata o ira oqo vei Allah e via tautauvata sara ga kei na nodra vakabauta na Tikovakalewetolu na Mataivalu ni Lotu.
Ena Okosita ni 1914, a vola e dua na turaga ni Jamani mai na nona keba ena iMatai ni iValu Levu: “Ke tiko na lewadodonu kei na veidusimaki ni Kalou ena itukutuku ni nodra bula na tamata—au vakadeitaka ni vakadina oya—keimami na qaqa.” Ena vula vata ga oya a tala na mataivalu ni Rusia o Czar Nicholas II mera lai valuti Jamani, a qai kaya: “Au vakauta yani na noqu vakanuinui vinaka vei kemuni na noqu sotia qaqa kei kemuni na noqu ito. Sa tiko vata kei keda na Kalou!”
Nira sa vakayaloqaqataki, era vakabauta e milioni vakacaca na sotia ni tiko vata kei ira na Kalou ena gauna ni ivalu. Era vakabauta e levu ni Kalou e vakatara tu na ivalu me rawati kina na tugalala, ra qai dusia na ivalu ena iVolatabu Vakaiperiu (e dau kilai tu me Veiyalayalati Makawa) me tokona na nodra nanuma. E dina beka na ka era tukuna me baleta na Vosa ni Kalou?
Nodra Dau Vala na Isireli Makawa
A vakaroti ira na Isireli na Kalou o Jiova mera valuti ira na kai Kenani mera biuta na Vanua Yalataki. (Vunau ni Soro 18:1, 24-28; Vakarua 20:16-18) Me vaka ga nona totogitaki ira era ivakarau ca ena waluvu ena gauna i Noa kei na veivakarusai ni bukawaqa e Sotoma kei Komora, a vakayagataka gona na matanitu o Isireli me nona iseleiwau ni veivakarusai.—Vakatekivu 6:12, 17; 19:13, 24, 25.
E volatukutukutaka na iVolatabu nira dau vala ena ruku ni veidusimaki ni Kalou na Isireli, me tarova kina na nodra veivakarerei na meca. Era dau qaqa ena ivalu ke ra talairawarawa vei Jiova. (Lako Yani 34:24; 2 Samuela 5:17-25) Ia era dau leqa na Isireli nira sega ni muria na veidusimaki ni Kalou ena gauna ni ivalu. Dikeva mada na ivakaraitaki nei Tui Jeropoami. A sega ni muria na ivakasala vakaparofisai, ni a tala ga na nona mataivalu levu mera lai valuti Juta. Ni sa cava na veivaluvaluti, era balemate e 500,000 na sotia i Jeropoami. (2 Veigauna 13:12-18) Na tui yalodina mada ga o Josaia a vakayalia na nona bula ni a lai vala tu ena nodra ivalu na tani.—2 Veigauna 35:20-24.
Na cava eda rawa ni vulica ena ivakaraitaki oqo? E vakatau tiko vua na Kalou na ivalu ena nodra gauna na Isireli. (Vakarua 32:35, 43) E tiko na inaki ni nodra vala na nona tamata. Ia, era sa vakayacori makawa na inaki oya. Kuria oya e parofisaitaka o Jiova ni o ira na qaravi koya “e na gauna maimuri” era na “tukitukia na nodrai seleiwau mei bati ni siviyara” era na “sega ni vulica tale nai valu.” (Aisea 2:2-4) E sega gona ni tautauvata na veivaluvaluti ni gauna oqo kei na ivalu e volai ena iVolatabu, ni sega ni lewa se veidusimaki kina na Kalou.
Yaga ni Veivakavulici i Karisito
A vakaraitaka o Jisu ena gauna e se tiko kina e vuravura na sala me sosomitaki kina na veicati ena loloma dina, a vakarota: “Mo dou veilomani, me vaka ka’u sa lomani kemudou.” (Joni 15:12) E kaya tale ga: “Sa kalougata o ira era dau veisaututaki: nira na vakatokai me luve ni Kalou.” (Maciu 5:9, NW) Na vosa vakirisi ni “veisaututaki” e kena ibalebale na bucini ni veilomani, sasagataki ni veivinakati.
Ena gauna sa vesu kina o Jisu, a via taqomaki koya o Pita ena nona vakayagataka na isele. A qai vakadodonutaki koya na Luve ni Kalou ni kaya: “Daramaka tale na nomui seleiwau ki na kena taga: ni ra na mate e nai seleiwau ko ira kece era taura nai seleiwau.” (Maciu 26:52) Era vakayagataka vakacava na lotu Vakarisito ena imatai ni senitiuri na vosa oqo? Raica mada na ivakamacala era lavetaki oqo.
“Ni sa dikevi vinaka na veitukutuku e so, e vakaraitaka na gauna i Marcus Aurelius [121-180 S.K.], ni sega ni dua na lotu Vakarisito e sotia, e sega tale ga ni dua na sotia e qai mai lotu Vakarisito me tomana tiko ga na nona sotia.”—The Rise of Christianity.
“E duatani sara na nodra itovo na lotu Vakarisito ena gauna oya mai vei ira na kai Roma. . . . Era sega kina ni via sotia ena gauna a mai vunautaka kina na Karisito na veisaututaki.”—Our World Through the Ages.
Nodra sega ni via lewena na tisaipeli i Karisito na mataivalu ni empara, e vakamatei ira kina na kai Roma. Na cava era tutaka kina na lotu Vakarisito na ka oqo? Ni vakavulici ira o Jisu mera dau veilomani.
Na iValu ni Gauna Oqo
Sa na dua dina na ituvaki vakaloloma ke ra veivakamatematei ga na imuri i Karisito. Oqo e sa na veicoqacoqa sara ga kina kei na ivakavuvuli vakarisito. Ia, o ira na muria na Kalou e volai ena iVolatabu era na sega ni via vakacacana e dua—era sega mada ga ni via vakacacani ira na nodra meca.a—Maciu 5:43-45.
E matata vakasigalevu ni sega ni vakadonuya na Kalou na veivaluvaluti e vakayacori tiko ena gauna oqo. Nira dau veilomani, era vakaraitaka kina na lotu Vakarisito na veisaututaki ena roboti vuravura ena ruku ni veiliutaki ni Matanitu ni Kalou.
[iVakamacala e ra]
a E cavuti ena iVolatabu na ‘Amaketoni,’ se “nai valu ni siga dina ko ya ni Kalou Kaukauwa.” Oqo e sega ni vakaibalebaletaki tiko ina ivalu vakatamata, ia na ivalu e digitaka na Kalou mera na vakarusai kina na tamata ca. E sega ni kena ibalebale kina oya me iulubale na Amaketoni me vakatarai kina na veivaluvaluti ni gauna oqo se meda nanuma kina ni vakalougatataka tiko na Kalou na ivalu.—Vakatakila 16:14, 16; 21:8.
[iYaloyalo ena tabana e 17]
Era vakalougatataki ira tiko na sotia na italatala ni lotu Greek Orthodox, ni bera nira lako i Kosovo ena 11 June, 1999
[Credit Line]
U.S. National Archives photo
[iYaloyalo ena tabana e 17]
E taba tu kei ira na italatala ni lotu Katolika na jenerali ni Sipeni o Francisco Franco
[Credit Line]
AP Photo/Giorgos Nissiotis