Co​—Levu na Kena Mataqali

ERA raica e so me ka drokadroka ga e tubu tu ena nodra lomanibai, ra qai dau kotiva wasoma. Era raica na dauteitei kei ira na dau soka me nodra vanua ni cakacaka. O ira na gone era raica me nodra vanua ni qito. Ia, na co e vakaibalebaletaka beka ga me vanua ni teitei, qito se lomanibai?

Ke o vakaitikotiko ena dua na vale e tabavica tu, o na nanuma ni sega ni yaga vei iko na co. Ia, voleka ni o keda kece eda vakayagataka e veisiga e so na mataqali co kei na ka e caka mai kina. Na cava soti e vakatokai me co? Eda vakayagataka vakacava?

Na Cava Soti e Vakatokai me Co?

Ena vinaka meda dikeva mada na kau oqo. Na yaca vakasaenisi ni co na Gramineae, se Poaceae, oya na codina, coboi, codamu kei na so tale. So era vakatoka na kuta kei na kutukutu me co, ia era sega ni kawa vata. Eda na kila ga vakacava ni dua na kau e kawa ni co? Digova vinaka mada na tolona.

E mokimokiti qai vakalomana li na tolona qai vakaisema? E tolo lailai, mamare qai balabalavu beka na drauna? Na ua ni drauna e ciciva beka na balavu ni tutuna ruarua, qai vaqana toka na tolona? E tubu veibasai beka e vica na drauna mai na dua ga na kena isema, me veibasai vinaka kina na bale ni drauna? E lalai beka ga na wakana ra qai muloni vata tu? Na sena​—ke laurai​—era lailai beka ga, ra qai balavu robo, basobasoga, se balavu dui vakasana? Ke o vakaiotaka na taro kece oqo, e kena ibalebale ni oqori e dua vei ira na iwase ni kau drokadroka e wili me co.

E dina ni via tauvata na kedra irairai na kauco kece, ia e vakasakiti na levu ni kena mataqali, e rauta ni 8,000 ina 10,000. Na kedra balavu e rawa ni rua na sedimita me yaco sara ina 40 na mita, na balavu ni so na bitu. Dua na iwase levu ni kau drokadroka e ubia na noda vuravura e wili mera kauco. Sa rauta, nira bula rawa ena draki cava ga, ena vanua batabata, dravuisiga, veikauloa tunumaka se ena baba ni ulunivanua tadravi cagi. Ena so na bucabuca lelevu mai valagi me vaka na prairie, e kedra kau vakatabakidua ga na co.

E dau bulabula rawarawa na co, ena sega gona nira kawaboko e levu na kena mataqali. E duidui tale ga na kena tei mai na vuqa na kau, e sega ni dau tubu e sovuna, ia ena tolona sara ga, ena isema. Ke davo na tolona e lomaniqele se delaniqele ena bula ga. Kevaka gona e kania na manumanu se dua e kotiva, ena sega ni mate na co, ena rawa ga ni mate na kau tale e so. Oya na vuna ni koti wasoma na co era na lai mate kina na kau era tubu vata tu, me sa qai drokadroka ka vavaku vinaka ga mai na co.

Kuria oqo, ena levu na mataqali kauco, ke kalove sara tu mada ga na tolona ni loveca na cagi kaukaua se me butulaki, ena rawa ga ni vakadodonutaki koya ni na tekivu kana ena yasana e tara na qele. Oya na vuna ke vakacacani ena bula totolo ga ni sega ni bera ena qara na rarama, ia e sega ni vaka oqo e levu tale na kau. Eda marau ni bulabula rawarawa na kauco ni dua na itavi levu e cakava tiko ena noda bula.

Kau Yaga Vakalevu

E laurai ni sega wale ga ni tubu vakalevu e vuravura na co, ia e dua vei ira na kau yaga tale ga. E dua na kenadau ena tei kau e kaya, ni co e ivurevure ni keda kakana. E “vaka na lololo ena gauna ni lauqa.” Tovolea mo nanuma na cava o kania nikua. O kana poreti beka, se so tale na ka e buli mai na raisi, sila se witi? O sa kania sara tiko ga na covuata. Ke o gunuti madrai, na kena falawa e qaqi mai na covuata​—na witi, raisi, parile se so tale. Na Cornflakes, na custard kei na roti caquru na tortilla e buli mai na falawa e qaqi mai na sila. Eda sega ni vulagi ina sila, ni co tale ga. A vakasuka beka na memu ti se kofi? E veimama na suka e vuravura e qaqi mai na dovu​—e wili tale ga na dovu me co. Na sucu mada ga kei na jisi e rawa ni tukuni ni buli mai na co qaqi​—ni oya na ka era kania na bulumakau, sipi, kei na me.

Vakacava na kemu ivakasigalevu? Na pasta kei na qa ni pizza e buli mai na falawa. Na toa, ga se taki era dau vakani ena sila. Na bulumakau li​—na kena kakana ga na co. E rawa ni kainaki ni noda kania gona na yaloka, toa se bulumakau e vu kece ga mai na nodra kana co na manumanu. Na co tale ga e laugunu. Me ikuri ni sucu, e levu na yaqona ni valagi e dau gunuvi vakalevu me vaka na bia, wisiki, ramu, sake, kvass, kei na vodka e buli tale ga mai na co.

Kua ni o leqataka ke sega ni cavuti na kakana o dau taleitaka vakalevu. Ni sega ni taqei rawa na levu ni kakana e buli mai na co. Ena so na iwiliwili e tauri, sivia e veimama na kakana e levu kina na calorie e vuravura era vu ga mai na co. Sa rauta bagi, ni 70 na pasede na vanua kece e teivaki era bula kina na co!

Ia na co e sega ni kakana ga. Ke o valebure, sa macala ni vakayagataki kina na co se gasau. Ena cevaicake kei Esia e ta na bitu me ikabakaba, isalasalaniwai, iyayanivale, lalaga kei na levu tale na kena ivakavakayagataki. Na ibe kei na basikete e tali tale ga mai na co, bau yaga tale ga ena buli ni drega kei na pepa. Kua ni guilecava ni noda isulu e rawa ni tukuni ni rawati tale ga mai na co, ni levu na manumanu e koti mai na vutidra se drudru mai na kulidra era bula vakatabakidua ena nodra kana co. Na mataqali co na Arundo donax e ta mai na kena gasau me buli kina e so na iyaya ni vakatagi vaka na clarinet. E sega ni se bau kune e dua na kau me sivita na gasau oqo ena kena buli na iyaya ni vakatagi vaka oqo.

Era tubu na co ra qai vakarairaivinakataka tale ga e dua na iwase levu ni vanua e vuravura. Nida raica gona yani e dua na vanua veico se lomanibai koti vinaka tu, dua na ka na kena rairai totoka qai solia vei keda na lomavakacegu! E dau buroro totolo na co, oya na vuna e ivurevure levu duadua kina ni cagi na oxygen. Na wakana lalai tale ga e dau tarova na sisi ni qele. Nida kila na kena yaga vakalevu na co, eda na sega ni kurabuitaka ni kena dau vakayagataki kei na kena teivaki e sa taurivaki sara mai ena dua na gauna makawa.

Kena iTukutuku

E cavuti ena imatai ni gauna na co ena iVolatabu, ena itukutuku ni bulibuli. Ena ikatolu ni siga ni bulibuli, a kaya na Kalou: “Me vakatubura na co ko vuravura.” (Vakatekivu 1:​11)a Vei ira na veimatanitu lelevu ena gauna makawa, era sega ni vakalailaina na bibi ni kauco ena nodra bula. Me kena ivakaraitaki, o ira na kai Ijipita, Kirisi kei Roma era dau kania vakalevu na witi kei na parile: na raisi kei na parile mai Jaina; na witi kei na parile mai Idia; o ira na Maya, Aztec, kei na Inca, era bula ena sila. Sega ni wili e ke na co ni bucabuca lelevu mai Mongolia, a kedra kakana na ose era dau vodoka na sotia nei Genghis Khan. Io, e sega ni oti rawa na bibi ni kauco ena noda bula na kawatamata.

O koya gona, na gauna tale o raica nira veisuayaki tu na veilogasila, na veico drokadroka vinaka, na co era tubu tu e veivatu se ena tutu ni gaunisala, ena rairai vinaka mo tu mada qai vakasamataka na kau totoka qai yaga vakalevu oqo. Ena rairai uqeti iko tale ga mo vakavinavinakataki koya na kena Dauveibuli Levu, na Kalou o Jiova, me vaka e lagata na daunisame: “I Jiova na noqu Kalou, o ni sa levu vakaidina. . . . Sa vakatubura ko koya na co me kedra na manumanu, kei na co eso me yaga vei ira na tamata: Me vakatubura na kakana mai na qele; . . . Dou ia vei Jiova na vakavinavinaka!”​—Same 104:​1, 14, 31-​35.

[iVakamacala e ra]

[Diagram/iYaloyalo ena tabana e 23]

(Raica tale na ivola)

Kena ibulibuli na co

Veimataqali se ni kauco

Soki se balavu robo

Lawe se balavu dui vakasana

Lawelawe se basobasoga

Wakana

Tolona

Qana

iSema

Drauna

[iYaloyalo ena tabana e 24]

O kania beka nikua na kakana e buli mai na co?

[iYaloyalo ena tabana e 24]

Se o a gunuva beka?

[iYaloyalo ena tabana e 24]

Era kania tale ga na co

[iYaloyalo ena tabana e 24]

E rawa ni o vakaitikotiko tale ga ena dua na vale e tara mai kina