“Na Mate e Vakacaca Vakalevu Duadua ena iVolatukutuku ni Kawatamata”

DAUVOLAVOLA NI YADRA! MAI SAUCA AFERIKA

“E sega ni dua na ivalu e vuravura me tautauvata kei na vakacaca ni mate na AIDS.”​—VUNIVOLA LEVU NI MATANITU O MEREKE O COLIN POWELL.

A TABAKI na imatai ni ivolatukutuku me baleta na AIDS (acquired immunodeficiency syndrome) ena June 1981. “Sega ni dua vei keda na vakaitavi ena kena qaravi na AIDS ni se qai tekivu me a bau kidava ni na rabailevu na kena tete,” e kaya o Peter Piot, na dairekita ni Joint United Nations Programme me baleta na HIV kei na AIDS (UNAIDS). Ena loma ni 20 na yabaki sa takalevu duadua na mate oqo, qai tukuni ni na tubu tiko ga.

E kainaki ni sivia na 36 na milioni e sa kune vei ira na manumanu lalai e dau vakavuna na AIDS oya na HIV (human immunodeficiency virus) qai 22 tale na milioni era mate ena AIDS.a Ena yabaki 2000, era mate ena AIDS e vuravura raraba e tolunamilioni, e iwiliwili levu taudua ena dua na yabaki me tekivu sara mai ni se qai kilai na mate oqo. E tubu tiko ga na iwiliwili oqori dina ni sa vakayagataki tu na wainimate na antiretroviral me valuta na kena manumanu, vakauasivi ena veivanua vutuniyau.

Vakacaca Mai Aferika na AIDS

Ena vanua wavokita na Sahara e Aferika, e kainaki ni 25.3 na milioni e sa tauvi ira tu na AIDS, qai vanua sara ga e vakacaca kina vakalevu. Ena vanua vata ga oqo era sa mate ena AIDS e 2.4 na milioni ena yabaki 2000, oqo e 80 na pasede ni iwiliwili era mate e vuravura. E vu levu sara tiko ga ni mate ena vanua oqo na AIDS.b

O Sauca Aferika e levu duadua kina na tamata e sa vakadewai vei ira qai tukuni ni rauta na 4.7 na milioni na kedra levu. E 5,000 na gone era sucu e ke ena veivula sa tu vei ira na manumanu lalai ni HIV. O Nelson Mandela, na Peresitedi e liu kei Sauca Aferika, ena nona vosa tiko ena nodra bose na ika13 ni International AIDS Conference mai Durban ena Julai 2000, a kaya: “Keimami kidroataka ni veimama na itabagone e Sauca Aferika era na mate ena vuku ni AIDS. Na ka e kidroataki kina ni veidewavi ni mate kece oqo, e vakaraitaki mai ena kena ivolatukutuku, kei na rarawa era sotava kina na lewenivanua . . . e a rawa, e rawa sara ga ni a tarovi.”

Ravuravu na AIDS ena so Tale na Vanua

E sa tubu sara tiko ga vakatotolo ena yasayasa vaka Urope, Esia kei na Caribbean na kedra iwiliwili na tauvi AIDS. Ni mai cava na 1999, e sa tauvi ira tu na mate oqo e lewe 420,000 mai na Tokalau kei Urope. Ni cava na yabaki 2000, e tukuni ni sa tubu tiko ga me rauta na 700,000.

Ena dua na vakadidike a caka ena ono na korolelevu e Mereke e kunei ni 12.3 na pasede vei ira na vakasalewalewa gone sa tiko vei ira na HIV. Kuria oya, e 29 ga na pasede vei ira na tauvi HIV era kila ni sa tiko vei ira. E kaya e dua e kenadau ena ka vakasaenisi ni mate oqo (epidemiologist) a liutaka na vakadidike: “Keimami rarawataka sara ga ni kunea ni lewe lailai vei ira na tagane e tiko vei ira na manumanu ni AIDS kei na HIV era sega ni kila tu. E kena ibalebale oya ni o ira na qai vakadewataki vou vei ira na kena manumanu era sega ni kila nira sa vakadewa tiko.”

Ena dua nodra bose na kenadau ni dikeva na AIDS mai Suwitisiladi ena Me 2001, a tukuni kina ni mate oqo e “vakacaca vakalevu duadua ena ivolatukutuku ni kawatamata.” E ravuravu sara vakaca na AIDS ena vanua wavokita na Sahara mai Aferika. E vakamacalataka na vuna na ulutaga e tarava.

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana e 3]

“Na ka e kidroataki kina oya ni veidewavi ni mate kece oqo . . . kei . . . na rarawa era sotava kina na lewenivanua . . . e a rawa, e rawa sara ga ni a tarovi.”​—NELSON MANDELA

[iYaloyalo ena tabana e 3]

Era sega ni kila e levu nira sa tauvi HIV tu

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 3]

UN/DPI Photo 198594C/Greg Kinch