Tete na AIDS e Aferika

“Eda sotava tiko e dua na ituvaki ca sara.”

NA VOSA oqori i Stephen Lewis, na mata mai na Matabose kei Vuravura ena vuku ni HIV kei na AIDS e Aferika, e vakaraitaka nodra kauai e levu me baleta na tete ni AIDS ena vanua wavokita na Sahara mai Aferika.

E vica na ka e vakavuna na tete ni HIV. Ia, na AIDS e vakavuna tale e levu na leqa. Na dewa ni AIDS ena so na vanua mai Aferika kei na so tale na yasa i vuravura e vu vakalevu ena veika e volai koto oqo.

iVakarau ni Bula. Nodra sega ni dau lewa vinaka na ivakarau ni nodra bula sa qai tete ga kina na dewa ni HIV ni sala levu e tete kina oya ena veiyacovi. E levu era nanuma ni sega na betena nodra uqeti na se bera ni vakawati mera kua ni veiyacovi. “E tawayaga nodra vakaroti na itabagone mera kua ni veiyacovi” e vola o Francois Dufour ena Star, e dua na niusipepa ni Johannesburg e Sauca Aferika. “Era bololaki e veisiga ena iyaloyalo ni veiyacovi, na nodra isulusulu kei na nodra ivalavala.”

E vakadinadinataki oqo ena nodra itovo na itabagone. Kena ivakaraitaki, na vakadidike a caka ena dua na vanua e kune kina ni duanaikatolu ni itabagone yabaki 12 ina 17 era sa veiyacovi oti.

E sa leqataki sara vakalevu mai Sauca Aferika na kucu. E volaitukutukutaka e dua na niusipepa mai Johannesburg na Citizen ni “sa rui tubu totolo na kucu ni siviti ira kece na ka e dau vakavuleqa ina nodra bula na marama, vakabibi o ira na luvedra.” E kaya tale na niusipepa: “Ena gauna oqo e sa vakaruataki na iwiliwili ni nodra kucuvi na gone . . . E vakayacori oqo ena nodra nanuma ni na vakaoti na mate oqo ke veiyacovi o koya e tiko vua na HIV kei na dua na goneyalewa e se sega ni bau tara tagane.”

Mate Dewa ni Veiyacovi (STD). E tiko sara e cake na kedra iwiliwili na tauvi STD ena vanua oqo. E kaya na South African Medical Journal: “Ni sa veitauvi na STD e kuria ga na leqataki ni HIV-1, veidewavi 2- qai vakalimataki na kena tete.”

Dravudravua. E levu na vanua mai Aferika era dravudravua, qai vakavuna na tete totolo ni AIDS na ituvaki qo. Na veika lalai mada ga me bau rawa kina na bula era tu ena vanua e sa vakatorocaketaki e sega ni kune ena levu na vanua dravudravua. E sega ena veitikotiko oqori na livaliva kei na wai savasava. E sega ni vinaka na ituvaki ni gaunisala ena lomanivanua se sega sara ga na sala. E levu e kea e tauvi ira na mate ni kana vakaca, qai takiveiyaga na veiqaravi vakavuniwai.

E vakacacana tale ga na AIDS na veika vakabisinisi kei na tabana ni veivakacakacakataki. Ni tauvi ira e levu na tamata cakacaka, e vakila na veikabani ni keli koula na lailai ni ka e rawata. E so na kabani era nanuma mera sa vakamisini ra qai vakayagataka na iyaya livaliva me kedra isosomi na tamata cakacaka. E kainaki ni kune ena dua na kabani dau keli platinum ena yabaki 2000 ni voleka ni vakaruataki na kedra iwiliwili na tamata cakacaka era tauvi AIDS, qai rauta ni 26 na pasede sa dewavi ira tu.

Na itinitini ca ni AIDS, nodra sa mai takali na itubutubu sa ra qai mai luveniyali tu yani e dua na iwase levu ni gone. Me ikuri ni nodra vakayalia na nodra itubutubu kei na nodra qaravi vakailavo, era sa vosota tu na irogorogo ca ni AIDS na gone oqo. O ira sara mada ga na wekadra kei ira nodra lewenikoro era sa rui dravudravua se ra sega ni via veivuke. E levu na luveniyali sa tini koso na nodra vuli. E so era volitaka na yagodra ra qai tini vakalevutaka tale na tete ni mate oqo. E levu na vanua era sa tauyavutaka na isoqosoqo vakamatanitu se ra dui vakarautaka ga nodra porokaramu mera vukei kina na luveniyali.

Lecaika. E dua tale ga na iwiliwili levu era sega ni kila ni sa tauvi ira tu na HIV. E levu era sega ni via dikevi vakavuniwai ena vuku nira sega ni vinakata na irogorogo ca e kauta mai na mate ca oqo. E kaya e dua na itukutuku mai na Joint United Nations Programme me baleta na HIV kei na AIDS (UNAIDS): “O ira era kilai ni sa tiko vei ira na HIV se ra kila kasamitaki, ena sega ni soli vei ira na veiqaravi mai na tabana ni bula, sega nira vakavaletaki se vakacakacakataki, ra sega ni kauaitaki mai vei ira nodra itokani, sega ni vakadonui mera tauri inisua, se vakatarai mera lako i vanuatani.” E so mada ga era labati ni kilai ni sa tiko vei ira na HIV.

iTovo Vakavanua. Na nodra itovo vakavanua ena levu na vanua e Aferika oya mera kua ni taroga na yalewa na nodra lasa tiko i tuba na kedra ikasa, se mera sega ni via veiyacovi, se mera bau vakatura na vakayagataki ni itataqomaki ni mate ena gauna ni veiyacovi. Ena vuku ni nodra itovo vakavanua era lecaika ra qai cakitaka ni tiko na mate e vakatokai na AIDS. Me kena ivakaraitaki, ke dua e tauvimate ena beitaki ni oya e vakadraunikautaki, qai kerei na veivuke ni daurairai.

Takiveiyaga na Veiqaravi Vakavuniwai. Sa qai kuria ga na takiveiyaga ni veiqaravi vakavuniwai na AIDS. Erau vakaraitaka mai e rua na valenibula lelevu ni sivia na veimama ni tauvimate era curu tu e valenibula era tauvi HIV. E kaya na iliuliu ni dua na valenibula mai KwaZulu-Natal ni 140 na pasede na wiliwili ni tauvimate era curu tu ena nona valenibula. Ena so na gauna erau wasea vata e dua  ga na loga e rua na tauvimate, qai davo na kedratou ikatolu ena ruku ni loga!​—South African Medical Journal.

Ni sa vakaloloma tu mada na ituvaki kei Aferika, e se baci vakaraitaki tale mai ni na rawa ni ca sara. “E se qai tekivu ga na mate oqo,” e kaya o Peter Piot mai na UNAIDS.

Era sa saga e so na vanua mera valuta na mate oqo. E se qai imatai tale ga ni gauna me vakayaco bose kina na Matabose Levu ni Matabose kei Vuravura me baleta na HIV kei na AIDS ena June 2001. Ena yaga beka na sasaga ni tamata? Ena mudu beka ni naica na ravuravu ni AIDS?

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 5]

NA WAINIMATE NI AIDS NA NEVIRAPINE KEI NA LEQA E SAUCA AFERIKA

Na cava na nevirapiner? E kaya e dua na dauvolaitukutuku o Nicole Itano ni oqo e “dua na wainimate e vakadikevi ni rawa ni vakalailaitaka se veimamataka na nona rawa ni vakadewa o tina vei luvena na AIDS.” E dua na kabani ni wainimate mai Jamani a vinakata me solia wale vei Sauca Aferika na wainimate oqo me lima na yabaki. Ia, me yacova mai na Okosita, 2001, se sega ni ciqoma na matanitu oqo na veivuke oya. Na cava beka na leqa?

Era tiko e Sauca Aferika e 4.7 na milioni na tauvi HIV, e iwiliwili levu taudua ni vakatauvatani kei ira na vo ni veivanua e vuravura. E volaitukutukutaka na niusipepa ni Lodoni na Economist ena Feperueri, 2002 ni o Thabo Mbeki na Peresitedi kei Sauca Aferika e “vakatitiqataka ni HIV e vakavuna na AIDS” qai “lomatarotarotaka na kena isau, kei na yaga ni wainimate me tarova na AIDS. E se sega sara ni vakatabuya na kena vakayagataki, ia era uqeti na vuniwai mai Sauca Aferika mera kua ni vakayagataka.” Na cava me kauaitaki kina vakabibi na tikina oqo? Baleta ni vica vata na udolu na gone era sucu e veiyabaki mai Sauca Aferika sa tauvi ira tu na HIV, qai 25 na pasede ni yalewa bukete e sa tiko vei ira na kena manumanu lalai.

Ena vuku ni duidui ni rai oqo, a kau kina e dua na kisi ni veilewai me vakaukauataki na matanitu me veisoliyaka na nevirapine. A vakatulewa kina na Constitutional Court ni Sauca Aferika ena Epereli, 2002. E vola o Ravi Nessman ena Washington Post, ni vakatulewataka na mataveilewai ni “dodonu me solia na matanitu na wainimate oqo ina valenibula e rawa vei ira na kena vakailesilesi mera vakarautaka.” Ena gauna e vakatovolea tiko kina na wainimate oqo na matanitu o Sauca Aferika vei ira e 18 na vanua e kea, e kainaki ni solia tale na vakatulewa vou oqo na inuinui vei ira kece na yalewa bukete era tauvi HIV.

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 6]

MANUMANU QASEQASE E VESUKA NA SELA

Vakadikeva mada na vuravura lailai ni manumanu somidi, na human immunodeficiency virus (HIV). E dikeva e dua na saenitisi: “Ni oti e vica vata na yabaki na noqu ilova tiko na veitiki ni manumanu lailai oqo ena misini e dau vakalevutaka na ka, au dau qoroqoro qai kurabuitaka ni sa rui somidi qai vereverea na kena ibulibuli.”

E lailai mai na bacterium qai somidi sara ni vakatauvatani kei na sela ni tamata. E kaya e dua na kenadau ni sa rui somidi na HIV qai “230 na milioni na tikitiki ni HIV e rawa ni tiko ena digo ena itini ni iyatuvosa oqo.” E sega ni rawa ni vakalevutaki na kena iwiliwili na manumanu somidi oqo vakavo ga ke curuma yani na sela ni yago qai vakamalumalumutaka.

Ni curubotea yani na yago ni tamata na HIV, ena vakasota mada kei na kaukaua e solia mai na itataqomaki ni yago.a E dua na itataqomaki na white blood cells era buli mai na uro ni sui ni tamata. E tiko tale ga ena white blood cells oqo e rua na mataqali sela se lymphocytes, erau kilai ena T cells kei na B cells. E yacadra e so tale na white blood cells na phagocytes se “cell eaters.”

E duidui na itavi ni T cells. O ira era dauveivukei se helper T cells e bibi toka na nodra itavi nira dau taqomaka na yago ni valuti mai. Era vukea na kena kilai na meca e curubotea yani na yago qai vakarota me buli na sela me vakarusa na meca. Ena vakatabakidua na ravuravu ni HIV vua na sela oqo na helper T cells. Na sela e dauveivakamatei se killer T cells era vakarautaki mera vakarusa na sela era curubotea yani na manumanu ni HIV. Ia, na B cells e solia na antibodies me valuta na vakadewai ni mate.

Qaseqase Nona Cakacaka

Na HIV e kainaki ni duatani na ivakarau ni nona cakacaka se me retrovirus. Na vanua e vu mai kina se blueprint ni HIV oya mai na RNA (ribonucleic acid) sega ni DNA (deoxyribonucleic acid). E wili na HIV ena dua na mataqali yavusa lalai ni retroviruses e kilai me lentiviruses baleta ni rawa ni kakana vakamalua tu ga ena dua na gauna balavu ni bera ni qai vakilai na ivakatakilakila ni sa bibi na mate.

Ni curubotea yani na HIV na sela ni yago, ena cakacaka sara ga ena uto ni sela oya me rawata na nona inaki. E veisautaka na cakacaka ni DNA e tiko ena sela me levu tale kina na manumanu ni HIV. Ni bera mada oqori, ena muria na HIV e duatani na sala. Ena veisautaka mada nona RNA me DNA me vakarawarawataka vua na sela ni yago me kila. Me rawati oqo, e vakayagataka na HIV na viral enzyme e vakatokai me reverse transcriptase. Toso na gauna ena mate na sela, ia e sa vakasucuma oti tu e vica vata na udolu na manumanu vou ni HIV. E qai vakacacani ira e so tale na sela na manumanu vou oqo.

Ni sa lailai tiko ga mai na iwiliwili ni helper T cells, e rawarawa sara ga nodra curuma na yago na meca tale e so ra qai sega ni leqataka na nodra na valuti mai. Sa rawarawa sara me tautauvimate na yago. O koya e sa vakadewavi vua na mate sa kilai ni sa tauvi koya dina tiko na AIDS. E sa vakayacora sara ga na HIV nona cakacaka ni sa vakacacana na itataqomaki kece e tu ena yago.

Oqo na ivakamacala rawarawa ga. Me nanumi tiko nira se sega ni kila na dauvakadidike e levu tale na ka me baleta na itataqomaki ni yago kei na nona cakacaka na HIV.

Era vakayagataka nodra vakasama kei na nodra kaukauwa vakayago na iliuliu ni dauvakadidike vakavuniwai ena veiyasa i vuravura ena loma ni 20 na yabaki sa oti ena veika e baleta na manumanu somidi oqo, qai vakayagataki kina e dua na iwase ni ilavo levu. Kena itinitini, e sa vulici kina e levu na ka e baleta na HIV. E kaya na dauniveisele o Vuniwai Sherwin B. Nuland ena dua na yabaki yani e liu: “E veivakurabuitaki na levu ni itukutuku e sa . . . kumuni rawa baleta na manumanu somidi oqo na human immunodeficiency virus [HIV] kei na toso e sa rawati me valuti kina nodra vakacaca.”

Ia, na ravuravu ni AIDS e sa qai tete tiko ga.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo]

Na HIV e curubotea na lymphocytes o koya e taqomaka tiko na yago qai veisautaki nodra cakacaka mera vakatubura tale na HIV

[Credit Line]

CDC, Atlanta, Ga.

[iYaloyalo ena tabana e 7]

E vica vata na udolu na itabagone era muria na ivakatagedegede ni iVolatabu