Na Vu Dina ni Leqa, Kei na Kena Cakayaco

“Au waloloi, oni vakaduria na komiti me vaqaqa na noqu via kana. Ni sega na noqu vale, oni volatukutukutaka na noqu leqa. Niu tauvimate, oni bosea na kedra ituvaki na dravudravua. Oni vakadikeva na basoga kece ni noqu leqa, ia au se waloloi ga, se sega ga na noqu vale, au se tauvimate ga.”​—Sega ni kilai o koya e vola.

DINA nira sa saga tiko na veitabana e vuravura mera vakaotia na kanavakaca, ia e se lekati vakalevu na ka e namaki. Kena ivakaraitaki, a se lalawataki sara ena bose a cakava na World Food Summit of the Food and Agriculture Organization (se FAO) ni Matabose kei Vuravura ena 1996, me lutu ina veimama na kedra iwiliwili na kanavakaca​—me sa rauta na 400 na milioni​—ena yabaki 2015.a

E ka ni marau ni bau so toka na toso. Ia, e se qai kaya wale tiko ga oqo na FAO ena itukutuku, State of Food Insecurity in the World 2001, “ni vakadinadinataki ni berabera na lutu ni kedra iwiliwili na kanavakaca e vuravura.” E rairai sega ni rawati dina na ka a lalawataki ena bose. E kaya na kena itukutuku ni “tubu tiko ga na iwiliwili ni kanavakaca ena levu na vanua e se qai vakatorocaketaki tiko.”

Na cava e sega ni valuti rawa kina na kanavakaca? Me saumi na taro oqori e vinaka meda raica mada na ibalebale ni vosa oqo na kanavakaca, da qai dikeva na kena cakayaco kei na vu dina ni leqa.

Vu ni Kanavakaca

Na kanavakaca e vu mai na lailai ni nutrient ena yago. E vakavuna tale ga na rua na ka oqo: (1) sega ni veirauti na kakana bulabula e laukana, koya e tu kina na proteins, calories, vitamins kei na minerals (2) veitauvi wasoma ni mate dau veitakavi.

Na mataqali mate vaka oqo e wili kina na coka, misila, malaria kei na mateniyatevuso. E vakamalumalumutaka vakalevu na yago, qai vakayali kina vakayauyau na wainiyago. Ia o koya e ca sara, ni sega ni garova na lomada na kakana, e macala ni na kana sara ga vakalailai o koya e tauva, me sa qai tarai koya dina kina na mate ni kanavakaca. Ena dua tale na yasana, na gone e kanavakaca, e sega ni vakataratutu ni rawarawa sara ni takavi koya na mate. Ni sotasota vaka oqo na ka e yaco, sa kena ibalebale ga ni dua na iwiliwili levu era mate ena kanavakaca.

Na cava e leqataki kina nodra kanavakaca na gone? Baleta nira se qai tekivu tubu, kena ibalebale ni na gadreva vakalevu na yagodra na kakana e tiko kina na calories kei na proteins. Oqori tale ga na ka ena gadrevi vei ira na marama bukete kei ira na vakasucugone, ke sega ni qarauni ena rawa ni tauvi ira na mate ni kanavakaca.

Dau wasoma me tekivu sara ga nona tauvimate na gone ni se buketetaki tiko. Ke kanavakaca se lailai na kakana bulabula e kania o tina ni bera, vaka kina ni tiko bibi, ena lutu na bibi ni gone ena gauna e sucu kina. Sa na qai kana dina ga vakaca na gone ke kali totolo, e sega ni vakani vakavinaka, se sega ni kauaitaki na bula savasava.

Ena sega ni tubu vinaka na gone ni sega ni kania na kakana e tiko kina na nutrients e veiganiti. Ena tagitagive qai tautauvimate. Ni sa torosobu tiko ga na kena ituvaki, sa na suisuia mai, mamaca na kulina, ena lobo na matana, ena bau lai vakilai tale ga e vatuniuluna ni na kiro na buradelana. Sa na sega tale ga ni katakata na yagona.

E rawa ni kune na kanavakaca ena so tani na sala. E rawa tale ga ni vakaleqa nona tubu na gone. Kena ivakaraitaki, ni sega ni kania vakalevu na kakana e tiko kina na minerals​—vakabibi na iron, iodine, kei na zinc​—vaka kina na vitamins​—vakauasivi na vitamin A​—e rawa ni tarai koya sara ga na kanavakaca. E kaya na United Nations Children’s Fund (UNICEF) ni tarai ira e rauta ni 100 na milioni na gone e vuravura na lailai ni vitamin A ena yagodra qai vakavuna na mataboko. E vakamalumalumutaka na sotia ni yago me sega ni valuta rawa kina na gone na matetaka.

Na Kena Cakayaco

E vakaleqa sara ga na yago na kanavakaca, vakauasivi vei ira na gone. Ni rawa ni tara na gacagaca kei na sala era dui cakacaka kina​—wili kina na uto, ivi, kete, iwawa, yatevuso, kei na mona.

E kunei ena levu na vakadidike ni rau veisemai na nona sega ni tubu vinaka na gone kei na berabera ni nona vakasama, ena yaco me gone ulu malumalumu ena nona ka ni vuli. E kaya kina e dua na ivolatukutuku mai na Matabose kei Vuravura ni oqori na ituvaki ca duadua ni kanavakaca, ni dua na gauna balavu ena vakilai tu kina.

O ira na gone era bulata na kanavakaca era na vakila tiko ga na kena revurevu me yacova sara nodra sa qase. E rarawataka oqo na UNICEF, e kaya kina: “Sa maumau dina ni dua na iwiliwili vakaitamera ni kawatamata e malumalumu tu nodra vakasama. E rawa gona ni tukuni me okati vakaivalavala ca na kena vakalaivi me yaco, ni oqo e dua na leqa e rawa sara ga ni tarovi.” E kauaitaki gona kina vakabibi na leqa ena rawa ni kauta mai na kanavakaca. E tukuni ena dua na vakadidike wale tiko ga oqo ni rau veisemati vinaka na nona kanavakaca e dua na gonedramidrami kei na kena lai tauvi koya ni sa qase na mateniuto, matenisuka, kei na tubunidra.

Ia, me kua ni nanumi ni vakarerevaki ga na kanavakaca sa ca sara na kena ivakatagedegede, me vaka e kaya na UNICEF: “Era mate tiko e sivia e tolunaikava mai na kanavakaca e toka ga e ra na kena ivakatagedegede, era sega ni mate mai na kena e ca sara.” O ira na gone e toka ga e ra na ivakatagedegede ni nodra kanavakaca era na vakila na kena ca ena dua na gauna balavu. E bibi gona kina me kilai na ivakatakilakila ni kanavakaca e basika vei ira na gonelalai me rawa kina nira qaravi.​—Raica na kato ena tabana e 7.

Na Vu Dina ni Leqa

Me vaka ga sa dikevi oti, e vu sara tiko ga ni kanavakaca na lailai ni kakana. Ia na lailai ni kakana, e vu vakatabakidua tiko mai na kasura ni bula raraba, na bula vakailavo, na itovo vakavanua kei na veika e dau tara na noda bula vakaitikotiko. Na imatai sara ga ni leqa levu na bula dravudravua, me vaka era sotava tiko e vica vata na milioni na tamata, vakauasivi ena vanua e se qai vakatorocaketaki tiko. Me kena ikuri, ena vakilai tale ga na leqa e vakavuna na dravudravua, ni na sega ni vuavuaivinaka kina nodra cakacaka na tamata era tu ena itutu oqo, me sa na qai levu tiko ga na leqa.

E so tale tiko na ka e vakavuna. Na lailai ni nodra kila, era vakaweleweletaka kina na kania na kakana bulabula. Na matedewa e vakavuna tale ga. Vaka kina na kena sa cavuti oti, na kasura ni bula raraba kei na itovo vakavanua, ni sega ni dau wasei vakatautauvata na kakana ra qai vakaduiduitaki na marama. Era dau kana sara “e muri na marama, ni sa vo ga na meme ni kakana” nira sa dau kania oti na turaga e dua na iwase levu ni kakana. Era sega tale ga ni vakatarai na marama mera vakarabailevutaka nodra vulica na sala mera qaravi kina vakavinaka na luvedra.

Kena ikuri, e vakavuna na lailai ni kakana na veika e dau tara na noda bula vakaitikotiko. E wili kina na leqa tubukoso kei na ivalu. E kaya na State of Food Insecurity in the World 2001, me baleta na veika e yaco ena so na vanua ena loma mada ga ni Okotova 1999 ina June 2001, ni yaco ena 22 na vanua na lauqa, 17 na vanua era sotava na cagilaba se waluvu, 14 era veivaluvaluti na kena lewenivanua, 3 e lutuki ira na vulaililiwa sa rui sivia tale na kena batabata, qai 2 e kurei rau na uneune.

iTataqomaki kei na Kena iWali

Ena qaravi beka vakacava na gone e kanavakaca? Kevaka e tiko sara ena kena ivakatagedegede rerevaki, e vinaka ga me sa na curu e valenibula. E kaya e dua na ivola ni vuniwai e tabaka na World Health Organization, nira na dikeva na vuniwai na kena ituvaki na gone ra qai solia na wainimate kei na ka e vukea na wainiyagona. Era na tekivu vakani vakamalua ena tiuvu (tube). Ena rairai taura e dua na macawa.

Sa na qai sagai me toroicake na ivakatagedegede ni bula ni gone. Me na sucu tale vei tinana o gone qai vakani vakalevu. E bibi me karoni vakayalololoma ena gauna oqori. Nona kauaitaki vakayalololoma ena yaga sara vakalevu ina nona tubu vinaka. Ena vakavulici tale ga o tina ena sala me qaravi luvena kina, me vakania vinaka qai kauaitaka na tiko savasava, me na kua tale ni qai yaco na leqa vaka oya. Sa na vakasukai mai valenibula na gone, ia e bibi me dau lai raici tale tiko vakavuniwai.

E matata kina ni vinaka ga meda dau qaqarauni. Oya na vuna e tauyavutaki kina ena vuqa na vanua, matanitu kei na isoqosoqo vakaitaukei na porokaramu e qarava na kena vakarautaki na kakana me yaga vakavinaka ena yago. Era veivuke ena vuqa na sala na veitikotiko me qarauni kina na kanavakaca, me vaka nodra tauyavutaka e so na vuli e vauca na laukana ni kakana bulabula, kena qarauni na wai, tara ni valelailai, na vakasavasavataki ni itikotiko, vakailavotaki na sasaga ni veicula raraba vakavuniwai, vaka kina na nodra yadrava nona bula kei na nona tubu na gone.

Ia na cava ga e rawa ni caka vei ira yadudua na gone me qarauni kina na kanavakaca? E so na ivakasala vinaka e kune ena kato ena tabana e 8. Me kena ikuri, e vakatura o Georgina Toussaint, e nodra vuniwai na gone, me lesu tale vua nona vuniwai o tina ni oti e vitu na siga nona vakasucu, ni sa vula dua na gone, vaka kina ena veivula. Me raici vuniwai o tina ke coka vakalevu na gone, e lailai na wainiyagona qai tauvi katakata.

E dina ni dau yaga na veika e vakaturi oqori me vukei kina nona kana na gone, ia me nanumi ni se leqa levu tiko ga na kanavakaca​—e sega sara ga ni bau walia rawa na sasaga vakatamata. Vakadinata na tikina oqo na Encyclopædia Britannica, ni kaya: “Na kena wasei na kakana me rauta na tamata kece, vaka kina na nodra vakavulici mada ga mera kila na bibi ni kena laukana na kakana bulabula, e dua na leqa vakaitamera e sega ni wali rawa.” O koya gona, e tiko beka na inuinui ni na oti na leqa e “colati galugalu” tu oqo?

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 7]

E KANAVAKACA BEKA NA LUVEMU?

Era kila vakacava na vuniwai na nona bulabula e dua na gone? Era na vakadikeva beka e so na kena ivakatakilakila, era taroga na nona vakani, se ra vakarota me lai dikevi tale mada vakavuniwai na veika e so me baleta na nona bula. Ia e vakatau ga vakalevu nodra vakatulewa ena nodra vakarautaki ira sara ga na gone. Ena vakarautaki na veitikiniyago i gone qai vakatauvatani kei na ivakatagedegede lavaki e dodonu me yacova e dua na gone e tiko ena yabaki ni bula oya. Ena sala oqo era na kila rawa kina na vuniwai se sa vakacava na tatara ni kanavakaca ena bula ni gone.

Ena kauaitaki sara vakavoleka na kena bibi, kena balavu kei na levu ni tolo ni ligana. Ena kilai gona ni kanavakaca ni veidutaitaki na nona yabaki ni bula kei na kena bibi, ia ke sa tiko ena dua na ivakatagedegede ca sara e sa na suivotu qai sarisari na gone. Sa rawa ni vakarerevaki na itutu ni kanavakaca ke lutu sobu na kena bibi na gone ina sivia na 40 na pasede mai na ivakatagedegede lavaki, ke lutu sobu ena 25 ina 40 na pasede, e sega soti sara ni leqataki, ia ke mani lutu sobu ga ena 10 ina 25 na pasede na kena bibi, e sega ni ca oya. Kevaka tale ga e sega ni veisotari na nona yabaki kei na kena balavu e ivakadinadina ni kanavakaca na gone​—ni tubu kiva kina.

Na ivakatagedegede ni kanavakaca rerevaki duadua oya na marasmus kei na kwashiorkor, kei na dua tale, e okati kina na veika e kune ruarua ena kena erau cavuti oqo. Na marasmus (sa yavu tiko ga vakamalua na yago) e kune ena gauna era vakasucumi tiko kina na gone vula 6 ina vula 18. E tekivu vakamalua ni lailai na kakana bulabula, rawa ni vu oqo ena nona sega ni dau gunuva wasoma na sucu i tinana se vakaisosomitaki na sucu oqori ena uli ni sucu waicala. E lutu vakaca kina na bibi ni gone, e sarisari, suivotu, qai sega ni tubu. E mataqaseqase, e rairai vakaloloma qai tagitagive.

Na kwashiorkor, e vosa ni dua na vanua mai Aferika, qai kena ibalebale na “gone e vakuai.” E yaco oqo ni sa vakatacini tale, ia e se bera mada ga ni kali. E dina ni na lailai na calories ena yagona, ia e vu sara tiko ga mai na kena sa rui lailai na proteins. E vakavuna me tiko ga ina yago na wai, e vuvuce kina na kete ni gone, vaka kina na ligana kei na yavana. E vakilai tale ga ena so na gauna e matana, ni mokimokiti. Ena laurai na tatakulikuli ni yagona, na veisau ni irairai ni roka ni drauniuluna, me mamare tale ga kina. O ira na gone era tiko ena ituvaki oqori e dau vuce na yatedra, era vucesa ra qai rairai rarawa. Oqori na ka sara ga e yaco vei Erik a tukuni taumada, ni a sucu tiko vei tinana me rauta e dua na vula sa qai tekivu gunuva na sucu ni bulumakau e vakawaicalataki. Ni vula tolu ga sa vakani ena suvu draunikau, na wai vakasuka, qai dau lai biu tu vua e dua ga eratou toka veitikivi.

Na ikatolu ni ivakatagedegede ni kanavakaca, e okati kina na veika e kune ruarua ena marasmus kei na kwashiorkor. Eratou rawa kece ni veivakaleqai ke sega ni qaravi totolo.

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 8]

Qarauna Me Kua Ni Kanavakaca Na Luvemu!

◼ E bibi mera dau vakani vinaka na tina. O ira na bukete kei ira na vakasucu gone tiko e gadrevi mera kania vakalevu na kakana e levu kina na calories kei na proteins. Ena vukea na drodro vinaka ni wainisucu na proteins. O koya gona, ke sa lailai na kakana, mera bau dau nanumi toka e liu na yalewa era tu ena yabaki ni vakaluveni kei ira na gonelalai.

◼ Ena vuqa na ituvaki, na kakana vinaka duadua ga vei ira na gone na wainisucu i tinadra. E bibi oqo ni oti ga e vica na siga nona vakasucu, e se tiko sara ga ena wainisucu na antibodies me taqomaka na gone mai na veimatedewa. Ena imatai ni va se vica na vula, na wainisucu i tina ena solia na kakana e gadreva o gone me tubu kina vakavinaka.

◼ E dina ni kena kakana sara ga na gone na wainisucu i tinana, ena loma ni va ina ono na vula sa rawa ni kania e so tale na kakana. Me natu na vuata kei na kakanadraudrau qai tekivu vakani kina. De vinaka me vakani mada ga vua e dua na kakana vou ena gauna yadua ni nona kana. Ia ni sa matau vua e dua na mataqali kakana ni oti e dua se rua na siga, me qai veisau ina dua tale na kakana vou. Ena vinakati na vosovoso kei na sasaga me rawa kina ni qai taleitaka na gone na kakana vou. Na gauna tale ga e vakarautaki tiko kina na kakana oqori, nanuma tiko me savasava kece na ka o vakayagataka. Savata vinaka na kakana kei na iyaya ni kana!

◼ Mai na vula lima ina ciwa, e sa na gadreva o gone na kakana e tiko kina na calories kei na proteins me ikuri ni kena e dau gunuva tiko ga ena sucu. Tomana tiko ga na kena soli vakamalua vua e so tale na kakana. Ia, me liu na kakana me vaka na poreti kei na kakanadraudrau qai muri na lewenimanumanu kei na kakana e buli mai na sucu. Ena vakadewataki ena vulo na kena na gone, ena qai musumusu sara vakamatailalai ni sa vula ono oti. E sega ni yaga, sega tale ga ni vinaka me vakamasima se vakasuka na kena kakana.

◼ Ni vula walu oti na gone e sa na sega ni gunu sucu tiko ga, ia me na vakaikuritaki yani ena so tale na kakana. E sa na tekivu soli vua na ka ga e dau saqa me kania na vuvale. E dodonu me savasava tiko ga na kakana qai musumusu sara vakamatailalai me rawa ni mama vinaka. Na kakana vinaka duadua na vuanikau kei na kakanadraudrau, na kakana me vaka na poreti kei na vua ni bini, vaka kina na lewenimanumanu kei na kakana e buli mai na sucu.b Me nanumi tiko nira gadreva na gone na kakana e levu kina na vitamin A. Me vaka beka na wainisucu i tina, na kakanadraudrau e drokadroka vinaka, na vuata dromodromo se moli kei na vuata me vaka na maqo, na kareti kei na weleti. O ira na gone yabaki tolu lako sobu e dodonu mera kana vakalima se vakaono ena dua na siga.

◼ Na veimataqali kakana veiwaki e tu kina na nutrients ena vakabulabulataka na yago qai taqomaki koya tale ga na gone. Me raica vakabibi o tina na nona kania o gone na kakana vinaka duadua, me kua ni vakasaurarataki me kana ke sa mamau se me bureitaki ni se via kana tiko ga.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo]

Era duavata na kenadau ni uasivi duadua na sucu i tina vua na gone sucu vou

[Credit Line]

© Caroline Penn/Panos Pictures

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Ra kana witi qaqi e waki vata kei na draunikau na gone ena dua na koronivuli mai Bhutan

[Credit Line]

FAO photo/WFP Photo: F. Mattioli

[iYaloyalo ena tabana e 9]

O rawa ni cakava na ka me toroicake kina na ivakatagedegede ni kakana e kania na luvemu

[Credit Line]

FAO photo