Matenisuka—“E Ravuravu Lo”
E VAKILA o Ken ni se qai yabaki 21 ni sa dau vuki karamaca tiko ga. E dau suasua tale ga vakawasoma—ni voleka na veiya 20 na miniti. Oti oya sa vaka e dau bibi ruarua ga mai na yavana kei na ligana. E dau vakila ni sa wawale tu ga qai buawa tale ga na matana.
E yacova sara na gauna a tauvi Ken kina e dua na matetaka. Nona lai raici vakavuniwai e sa qai kilai mai kina ni sega wale ga ni matetaka, ia e sa tauvi koya tiko na Type 1 diabetes mellitus—se na matenisuka. Oqo na kena sa rui levu na suka se na kena mataqali na glucose ena yago qai sa vakaleqa na kena veivotayaki vinaka. E ono na macawa na nona curu tu e valenibula o Ken ni bera ni veiraurau tale na suka e yagona.
A yaco oqo ena 50 vakacaca na yabaki sa oti, ia ena gauna oqo e sa vinaka sara na veiqaravi vakavuniwai ni vakatauvatani ena gauna oya. Ia e se tauvi matenisuka tiko ga o Ken, sa qai vuqa tale e tauvi ira nikua. Ni cakacakataki e vuravura raraba, e sivia na le 140 na milioni era matenisuka, e kaya kina na World Health Organization ni iwiliwili oqo e rawa ni vakaruataki ena yabaki 2025. Era sa kauai gona na kenadau ena tete ni matenisuka. “Ni laurai na kedra levu na tauvi matenisuka, e kena irairai ni oqo e dua na mate ena tete vakalevu,” e kaya o Vuniwai Robin S. Goland, e dua vei rau na lewe rua erau liutaka tiko e dua na vanua era dau qaravi kina na matenisuka e Mereke.
Dikeva mada e so na itukutuku leleka oqo mai na veiyasa i vuravura.
OSITERELIA: E kaya na Australia’s International Diabetes Institute, “na matenisuka e dua na mate e dredre duadua na qarai ni kena iwali ena ika21 ni senitiuri oqo.”
IDIA: Rauta nira le 30 na milioni era matenisuka. “Ena 15 na yabaki sa oti, voleka ni o ira kece na matenisuka e tiko na nodra yabaki mai na 40 lako cake,” e kaya e dua na vuniwai. “Ia nikua, ke laurai vei rau e lewe rua na matenisuka, ena dua vei rau e sega ni se yacova na yabaki 40.”
SINGAPORE: Voleka ni dua na ikatolu ni lewenivanua mai na yabaki 30 ina 69 era matenisuka. E vuqa na gone—e so era se qai yabaki tini—e kune vei ira na matenisuka.
MEREKE: Rauta ni le 16 na milioni e tiko vei ira na mate oqo, ena veiyabaki e rauta ni 800,000 vakacaca na kisi vovou ni tauvi matenisuka. Qai sega ni wili kina o ira na vica vata na milioni e tauvi ira na mate oqo ia era sega tu ni kila.
E dua na ka e vakadredretaka na kena qaravi na matenisuka, ni dau taura toka e dua na gauna balavu me qai kilai ni dua sa tauva tiko. “E sega soti ni laurai levu na kena ivakatakilakila ni se qai tekivu,” e kaya na ivola na Asiaweek, “oya na vuna e sega ni dau kilai totolo kina.” Sa rauta me tukuni ni mate e ravuravu lo.
Ena vuku ni kena sa tete sara tiko na veitauvi ni matenisuka qai veivakaleqai vakalevu, ena veivosakitaki gona ena veiulutaga e tarava na taro oqo:
● Cava e vakavuna na matenisuka?
● Sala cava soti e rawa nira qarauni ira kina na tauvi matenisuka?
[Kato/iYaloyalo ena tabana e 4]
Na iBalebale ni Yaca
Na vosa e kilai vakavuniwai me matenisuka na “diabetes mellitus,” e kau mai na vosa vakirisi e kena ibalebale na “drodro,” ena vosa vakalatina e kena ibalebale “kamikamica me vaka na oni.” Na veivosa oqo e vakamacalataka vinaka na mate oqo, ni dua e tauva e sega ni dei ina yagona na wai e gunuva—ena suasua kina vakawasoma. Kuria oya, e sa na kamikamica na nona suasua ena levu ni suka e tu kina. Edaidai sa rawarawa sara na kena kilai ni dua e tauvi koya tiko, ia ena gauna makawa e dau sova na suasua i koya e tauvimate ina burenikadi me kilai kina ni sa tiko vua. Ke dreti ira na kadi na suasua oya, e kena ibalebale ni tiko kina na suka.