E Ka ni Bolebole na Kena Qaravi

“E sega na matenisuka e vinaka. E ca kece.”​—Anne Daly,

American Diabetes Association.

“NA NOMU dra a tauri me lai vakadikevi e kune kina na leqa. E sa tiko vei iko e dua na mate bibi ena gadrevi sara ga mo qaravi kina vakavuniwai.” E kidacalataka o Deborah na ka e tukuna o vuniwai. E kaya: “Ena bogi oya, au vakasamataka tiko de leqa ga na misini e vakadikevi kina noqu dra, au kaya kina niu sega ni rawa ni tauvimate.”

E levu era vaka i Deborah ena nodra nanuma nira bulabula vinaka tu, ra qai sega ni kauai ena so na ivakatakilakila lalai sa dodonu mera kida kina. E nanuma o Deborah ni nona karamaca wasoma e vu mai na wainimate e gunuva tiko na antihistamines. E kaya tale ga ni vu ni nona dau suasua vakalevu na nona gunu wai vakasivia. E dau wawale tale ga​—me vaka ga nira dau oca kece na tina, vakauasivi o ira era cakacaka saumi vakataki koya.

Ni dikevi gona nona dra e qai kilai ni sa tiko vua na matenisuka. E dredre sara ga vei Deborah me ciqoma. “Au sega ni tukuna vei dua,” e kaya. “Ni ratou sa moce kece na lewe ni noqu vuvale, au dau tagi niu vakaraica tu na buto ni bogi.” Ena gauna era dau kila kina nira sa tauvi matenisuka, e so me vaka i Deborah, era dau rarawa vakalevu, e so era dau yalolailai sara se ra cudru. “Au sega ni via vakabauta ni tauvi au tiko na mate oqo,” e kaya o Karen.

Sa dau kena ivakarau ga me vaka oqo na noda rai, vakabibi nida sega ni namaka. Ia, ke ra tokoni na matenisuka era na rawa ni vukei ena kedra ituvaki. “Na noqu nasi e vukei au meu ciqoma na ituvaki au sa tu kina,” e kaya o Karen. “E vakadeitaka ni sega ni dua na kena leqa na tagi. E ivakasevu sara ga ni noqu rarawa.”

Cava e Mate Bibi Kina na Matenisuka

E veiganiti vinaka na kena dau vakatokai na matenisuka me “tauvimate e vakaleqa vakadua na igu ni noda bula.” Ni sa sega ni rawa ni veivotayaki vinaka na suka ena yago, sa na lai tao tale ga kina na nodra cakacaka na gacagaca e so, e rawa sara ni vakavuna na leqa. “Era sega ni dau mate na tamata ena matenisuka,” e kaya o Vuniwai Harvey Katzeff, “era mate ni tauvi ira tale e so na mate e vu mai na matenisuka. Keimami sa matai sara ena kena qarauni me tarovi oqo, ia na leqa e tiko, ni dredre me keimami vakabula e dua ke sa tauvi koya e dua vei ira na mate e vu mai na matenisuka.”a

E rawa beka nira vukei na matenisuka? Io​—kevaka era ciqoma taumada ni oqo e dua na mate bibi, ra qai vakarawarawataka na nodra vukei vakavuniwai.b

Na Kakana kei na Vakaukauayago

Dina ga ni sega na iwali ni matenisuka na Type 1, ia era sa vulica tiko na saenitisi na kena rawa ni veitauvi vakawa ra qai saga tiko na sala me tarova na vakacaca e rawa nira cakava na sotia ni yago. (Raica na kato, “iTavi ni Glucose,” ena tabana e 8.) “Ia e sega sara ni ca vakalevu na matenisuka na Type 2,” e kaya na ivola Diabetes​—Caring for Your Emotions as Well as Your Health. “E levu e nodra mate ni kawa na matenisuka ia e vaka ni sega ni tauvi ira, baleta ga nira dau vakaukauayago, vaka kina nodra qarauna na ka era kania, oya na vuna era na bulabula tiko ga kina qai veirauti na kedra levu.”c

Na kena vakabibitaki na vakaukauayago, e vola na ivola na Journal of the American Medical Association e dua na vakadidike vinaka a caka me baleti ira na marama. E kunei kina “ni dua mada ga na vakaukauayago lekaleka e toroya cake sara ga na kena yavala na insulin ni veivotayaka na glucose [ena sela ni yago] ena loma taucoko ni 24 na aua.” E qai tinia na vakadidike oya ni “taubale kei na cakacaka kaukaua ena vakalailaitaka na nodra tauvi matenisuka na Type 2 na marama.” Eratou vakatura na dauvakadidike oya me bau 30 mada ga na miniti na vakaukauayago ena so na siga se ena veisiga. E okati e ke na vakaukauayago lalai mada ga me vaka na taubale, e kaya kina na American Diabetes Association Complete Guide to Diabetes, “oqo e rairai dua na vakaukauayago vinaka, e rawarawa qai sega ni saumi.”

Ia, mera lewa na cakacaka ena tabana ni bula se o ira na vuniwai na nodra vakaukauayago na matenisuka. Dua na vuna, oya ni matenisuka e rawa ni vakacacana na salanidra kei na nave, qai cakayaco ena drodro ni dra vaka tale ga kina na noda vakila na ka. O koya gona, ena rawa ni sega ni vakilai na mavoa lailai ena yava, lai vuvu ca sara, qai rawa ni tini ena ulcer​—ke sega ni qaravi vakatotolo ena rawa ni musu sara kina na yava.d

Ia, ke caka vakawasoma na vakaukauayago ena rawa ni vukei ira sara vakalevu na matenisuka. E kaya na ADA Complete Guide: “Na levu ga ni vakadidike me baleta na vakaukauayago na levu tale ga ni ka e dikevi rawa me baleta na kena yaga.”

Na Wai na Insulin

Me ikuri ni nodra qarauna na kedra kei na nodra vakaukauayago na matenisuka, e dau vinakati tale ga mera dikeva e veisiga na levu ni glucose e yagodra ra qai culai ira vakavica ena insulin. E so na matenisuka e sa vinaka sara na ituvaki ni nodra bula ena kakana era kania kei na nodra vakaukauayago, e so gona vei ira na tauvi matenisuka na Type 2 era sa dau cegu tu mada na vakayagataka na insulin ena dua na gauna lekaleka.e O Karen e tiko vua na matenisuka na Type 1, e raica ni vakaukauayago e vakalevutaka sara na yaga ni insulin e dau culai koya kina. E sa vakalailaitaka oqori na nona vakayagataka e veisiga na insulin ena 20 na pasede.

Me kua tale ga ni yalolailai o koya e matenisuka ke gadrevi me sa na culai koya tiko ena insulin. “Me kua ni vakayalolailaitaki iko na nomu vakayagataka tiko na insulin,” e kaya o Mary Ann, e dua na nasi e sa qaravi ira e vica vata na matenisuka. “Se mani mataqali matenisuka cava e tauvi iko, ke o qarauna vinaka na levu ni suka ena nomu dra, ena sega ni levu tale na mate e tauvi iko.” E laurai ena dua na vakadidike wale tiko ga oqo me baleti ira e tauvi ira tiko na matenisuka na Type 1, ia era dau qarauna vinaka na levu ni suka ena nodra dra ni “lailai sara na kena tauvi ira e so na mate e rawa ni vu mai na nodra matenisuka me vaka na leqa ni matadra, nodra ivi, se na mate ni nave.” Kena ivakaraitaki ni lutu ena 76 na pasede na mate ni mata (retinopathy)! E vaka tale ga kina o ira na tauvi Type 2, ke ra dau qarauna vinaka na levu ni suka e tiko ena nodra dra.

Me vakarawarawataka na culai ni insulin, e buli vakatabakidua na kena icula. E via vaka ga na peniwai na kena ibulibuli​—e vakayagataki raraba tale ga​—e tawa toka e diana na insulin qai mamare sara na matanicula me vakamamadataka na mosi. “E dau mosi sara ga na imatai ni cula,” e kaya o Mary Ann. “Ia ni oti ga oya, e levu era kaya nira sa sega ni qai dau vakila.” E tiko tale e vica na iwalewale ni veicula, e dua na automatic injector. Na kena oqo, e sega wale ga ni vakila o koya e cula tiko na coba ni cula qai totolo ga na kena curuma na kulina na insulin, sa qai tiko na icula e vakayagataki vata kei na paipo. Ena cula donuya na kete se dua tale na tikiniyago qai coba vata kei na paipo mamare ni insulin me rauta ni rua se tolu na siga. Na ipamu ni insulin, e via vakatoka na levu ni pocket pager, sa taleitaki sara tale tiko ga vakalevu ena loma ni vica na yabaki oqo. Na ipamu oqo e vakayagataka tale ga na paipo mamare, e rawa ni porokaramutaki me vakadrodroya vakarauta na levu ni insulin e gadreva na yago e veisiga, e kena ibalebale ni na rawarawa qai donu vinaka na ivakarau ni insulin me vakadrodroi ina yago.

Vuli Tiko Ga

Ni sa vakaraici kece na ka ni veivuke oqori, e sega ga na iwali dei ni matenisuka. Ena gauna era vakatulewataka kina o ira era tauvi matenisuka na mataqali veiqaravi vakavuniwai era vinakata, mera nanuma tiko e vica na ka ni bera nira vakatulewa. “Dina ga ni o qaravi tiko vakavuniwai,” e kaya o Mary Ann, “ia na kena dina ga e tiko vei iko.” E kaya na ivola, Diabetes Care: “Ke mani vinaka vakacava na veiqaravi vakavuniwai, ia ke sega ni qarauna na nona bula o koya e tauvi matenisuka, ena tawayaga wale na nona vukei tiko.”

O koya gona, na levu ga ni ka era vulica na matenisuka me baleta na kedra mate, era na kila vinaka na ka mera cakava me qarauni vinaka kina nodra bula, ena rawa nira bulabula ra qai bula dede tale ga kina. Ena gadrevi na yalovosovoso. E kaya na ivola Diabetes​—Caring for Your Emotions as Well as Your Health: “Ke o saga mo vulica kece ga vakadua na mate oqo, o na veilecayaki, o na sega tale ga ni vakayagataka vinaka na ka kece o vulica. Kena ikuri, ni o sega ni na kunea ena ivola se na ivolacebaceba na itukutuku matailalai kece e bibi mo kila. Na tikina oqo o na kila ga mai na . . . nomu yadrava na veiveisau ni ka o cakava se kemu ituvaki qai veidutaitaka kei na kena cakayaco ena veilutuki ni levu ni suka ena nomu dra. Ena taura na gauna na nomu vulica oqo, ena salavata tale ga kei na nomu sasaga.”

Me kena ivakaraitaki, ni o vakamuria vinaka na veika e yaco tiko ina yagomu o na kidava ni vaka mo lomabibi, e rawa ni vakavuna me tubu kina na suka ena nomu dra. “E sa 50 na yabaki noqu matenisuka tiko,” e kaya o Ken, “au sa sega ni qai vulagi kina!” E yaga dina vua oqo, ni se rawa ni cakacaka tiko ga kina, dina ga ni sa yabaki 70 vakacaca!

E Bibi na Veitokoni Vakavuvale

E bibi sara tale ga ena nodra qaravi na matenisuka na nodra veitokoni na lewenivuvale. E kaya kina e dua na ivola “na vinaka ni nodratou bula vakavuvale ena vukea sara ga” na kena qaravi na nodra matenisuka na gonelalai, vaka kina vei ira na itabagone.

Ena yaga sara ke ra vulica na lewenivuvale na matenisuka, me ratou qai dau veivuketaka nona kau vei vuniwai. Na nodratou kila vinaka na mate oqo ena vukea me ratou dau veitokoni, ratou kila tale ga e so na kena ivakatakilakila, kei na ka me ratou cakava ni basika e dua na ituvaki vaka oya. E kaya o Ted, e tauvi watina na matenisuka na Type 1 ni se qai yabaki va: “Au kila vinaka na gauna sa dau lutu sara kina na ivakarau ni suka i Barbara. E dau galu vakasauri ni caka tiko na veivosaki. E buno vakalevu qai dau cudruvaka e so na ka tawayaga. E kidava berabera na ka e dodonu me cakava.”

E dau vaka tale ga oya o Catherine na wati Ken, ni dau raica ga ni vulaci qai liliwa o Ken, vaka kina ni veisau na nona itovo, ena tarogi koya sara me baleta e dua na fika rawarawa. Ke veilecayaki na isaunitaro i Ken, sa na kila sara o Catherine ni oqo sa kena gauna me na vukei watina ena nona vakatulewa, me vuki totolo tale ga me vakavinakataka na ituvaki oya. Erau marautaka dina o Ken kei Barbara na nodrau kila vinaka na dui watidrau na kedrau mate, e vakavuna na nodrau lomani rau na dui watidrau rau qai dau nuitaki rau.f

Mera saga na lewenivuvale dauveilomani mera veitokoni, ra yalovinaka, ra qai yalovosovoso​—na itovo oqo e rawa ni vukei koya e matenisuka me vosota na ituvaki dredre e sotava tiko, e rawa ni vakavinakataka tale ga na kena mate. E vukei Karen sara ga vakalevu na loloma e vakaraitaka vua na watina. E kaya o Karen: “E kaya vei au o Nigel, ‘E gadreva na tamata na kakana kei na wai me bula kina, me vaka ga na nomu gadreva na kakana kei na wai​—kei na insulin.’ Au gadreva sara ga na vosa yalololoma qai yaga vaka oqo.”

Mera kila tale ga na lewenivuvale kei ira na nodra itokani e matenisuka tiko, ni gauna e veisau kina na levu ni suka ena dra ena rawa ni cakayaco vua e tauva tiko. E kaya e dua na marama: “Au dau yalolailai ni lailai na suka e yagoqu. Au dau sega ni vosa vakalevu, au gogo, cudrucudru totolo, qai nuiqawaqawa. Au sega ni dau tauri au rawa. Ia e dau vukei au sara ga vakalevu niu kila ni o ira era volekati au era kila tiko na kequ ituvaki​—ia ena gauna vata oya au dau saga meu lewai au vinaka.”

E rawa nira vukei na matenisuka, vakabibi ke tokoni ira na nodra itokani kei ira na lewenivuvale. Na ivakavuvuli tale ga vakaivolatabu e rawa ni veivukei. Ena sala cava?

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 6]

E Tauvi Ira Tale Beka ga na Gone?

“E sa tauvi ira tale ga na gone” na matenisuka, e kaya o Vuniwai Arthur Rubenstein, e vuniwai ni gacagaca qai iliuliu ni koronivuli na New York’s Mount Sinai School of Medicine. Sa qai tekivu taudonu tiko ga na veitauvi ni matenisuka. “Ena tini na yabaki sa oti keimami dau vakavulica vei ira na vuli vuniwai ni mate oqo e sega ni kune vei ira era se bera ni yacova na yabaki 40,” e kaya e dua na kenadau ena kena dikevi na matenisuka, o Vuniwai Robin S. Goland, e vakamacalataka tiko na matenisuka na Type 2. “Ena gauna oqo eda sa raica ni sa tauvi ira na gone era se bera ni yacova na yabaki 10.”

Cava e sa tubu cake kina na matenisuka vei ira na itabagone? Ena so na gauna e dau okati me mate ni kawa. E rawa tale ga ni vu mai na kedra levu kei na vanua era tiko kina. E sa vakaruataki ena 20 na yabaki sa oti na iwiliwili ni gone era levulevu sivia. Cava na vuna? “Sa veisau na ivakarau ni kana kei na bula ena 20 na yabaki sa oti,” e kaya o Vuniwai William Dietz ena U.S. Centers for Disease Control and Prevention. “Oqo e okati kina na levu ni nodra kana e valenikana; na kena sega ni dau ia na katalau; na kena vakayagataki vakalevu na wainimoli kei na kakana e vakarautaki rawarawa ga; na kena sa sega ni dau caka vakawasoma na [vakaukauayago] e koronivuli; vaka kina na vakaweleweletaki ni vakacagicagi e koronivuli.”

Ke sa tauvi iko na matenisuka mo nanuma tiko ni sega na kena iwali. Oya na vuna e ka vakayalomatua kina me muri na ka e kaya e dua na itabagone e tauvi koya tiko na mate oqo: “Kua ni kania na kakana e sega ni yaga ina yagomu qai saga mo bulabula vinaka tiko ga.”

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 8, 9]

iTavi ni Glucose

Na glucose e ivurevure ni kaukaua ena bilioni vakabilioni na sela ena yagoda. Ia me curuma rawa na sela na glucose ena gadrevi e dua na “idola” ni sela​—na insulin se na wai e buli ena yatekia se pancreas. Ni dua gona e tauva na matenisuka na Type 1 e kena ibalebale ni sega na wai oqo. Ia ena matenisuka na Type 2, e tiko na wai se insulin ia e lailai ga qai sega ni dau veirauti.g Kuria oya, ena so na gauna na sela sara ga ni yago e dau tarova na kena curu ina yago na insulin​—na kena mataqali oqo e vakatokai me insulin resistance. Erau tautauvata na matenisuka oqo ena rua na ka: nira dau viakana na sela kei na levu ni suka e kune ena dra.

O ira na tiko vei ira na matenisuka na Type 1, e valuta na sotia ni yagodra na sela e dau bulia na insulin e tiko ena yatekia. Rawa gona ni tukuni ni matenisuka na Type 1 e vu mai na leqa ni sotia ni yago. Na matetaka, na waigaga, kei na so na mataqali wainimate e rawa ni vakaleqa na sotia ni yagoda. Ena rawa tale ga ni okati me mate ni kawa na matenisuka na Type 1 qai dau tauvi ira vakalevu na yago vulavula.

Ia na matenisuka na Type 2, e dau kune vakalevu me mate ni kawa, vakauasivi vei ira na yago loaloa. O ira na itaukei kei Ositerelia, vaka kina o ira na turaga kei na marama ni Idia Damudamu e dau tauvi ira vakalevu sara na matenisuka na Type 2, ia ni veidutaitaki e vuravura, e levu duadua ga o ira na Idia Damudamu. Era se vulica tiko na dauvakadidike na veiwekani e tiko ena tikiniyagoda somidi na gene kei na levulevu sivia. E laurai ke sivia na uro e vaka ni dau tarova na cakacaka ni insulin, vakauasivi vei ira na kawa ni matenisuka.h Ia na matenisuka na Type 2 e duidui mai na Type 1, ni tauvi ira ga vakalevu na yabaki 40 lako cake.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo]

Glucose molecule

[Credit Line]

Courtesy: Pacific Northwest National Laboratory

[Kato ena tabana e 9]

iTavi ni Yatekia

Na yatekia e vaka na jaina na kena levu qai koto ravita na davuibuco. E kaya na ivola, The Unofficial Guide to Living With Diabetes: “E sega ni cegu na cakacaka ni yatekia bulabula ena kena veiraurautaka tiko na suka ena yago, ni buraka vakaveitaravi na ivakarau donu ni insulin, veitalia ke mani tubu se lutu na levu ni glucose ena loma ni dua na siga.” E tiko ena yatekia na sela na beta, e ivurevure ni insulin.

Ni sega ni cakacaka na sela na beta, e macala ni na sega ni veirauti na insulin, sa na kumuni kina na glucose ena dra, me vakavuna na sivia ni suka ena dra se ituvaki e vakatokai na hyperglycemia. Na kena veibasai​—na hypoglycemia, oya ni lailai na suka ena dra. E vukea tale ga na yatekia na yate ena kena veiraurautaki na suka ena dra, ni dau maroroya na vo ni suka ke sa mani sivia, ena nona vukica me glycogen. Ke lewa mai na yatekia, ena vukica lesu tale na yate na glycogen me suka me vakayagataka rawa na yago

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 9]

iTavi ni Suka

E dau nanumi tu ni vu ni matenisuka na kena vakayagataki vakalevu na suka. Ia ena vakadidike vakavuniwai, e kunei ni o koya e levulevu​—se mani vakacava na levu se lailai ni suka e kania​—ena totolo sara ni tauvi koya na matenisuka, vakabibi ke mate ni nona kawa. Ia se vinaka ga me kua ni vakayagataki vakasivia na suka, ni sega ni bulabula, e dau vakavuna tale ga na levulevu sivia.

E dua tale na vakasama cala oya ni o ira na matenisuka era dau via vakayagataka vakalevu na suka. E sega ni dina oqo, nira tautauvata ga kei ira e lewe levu ena nodra taleitaka na kakana kamikamica. Ke ra sega ni dau qarauni ira na tauvi matenisuka, era na viakana tu ga​—ia e sega ni kena ibalebale nira via kania ga na suka. E rawa nira kania na kakana kamikamica o ira na matenisuka, ia na suka era vakayagataka e dodonu me wasei vinaka kei na vo ni kakana e veiganiti mera na kania.

E vakaraitaka e dua na vakadidike e sa qai caka ga oqo ni kakana e levu kina na fructose​—na suka e sa tu rawa ena vuata se na kakana draudrau​—e rawa ni tarova na cakacaka ni insulin qai vakavuna tale ga na matenisuka vei ira na manumanu, se mani vakacava sara na kedra levu.

[Diagrams/iYaloyalo ena tabana e 8, 9]

iVakamamacala Rawarawa ni Matenisuka

YATEKIA

Tamata Bulabula

Ni oti na kana, sa na vakila sara na yatekia na tubu ni glucose ena dra, oqo ena vakavuna me buraka mai kina ivakarau donu ni insulin

E tiko ena yatekia na sela na beta e buli kina na insulin, ia ke valuta na seka oqo na sotia ni yago sa na vakavuna na kena sega ni buli na wai na insulin

Ena vuqa na kisi vaka oqo e sega ni dau veirauti na insulin e bulia na yatekia

Na Matenisuka na Type 1

Dau kakabi na insulin ena receptor era koto ena sela ni masela kei na vo ni sela tale e so. Na yavavala oqo e yaco me tadola kina na sela me curuma rawa na glucose

Ke sega na insulin, ena sega ni rawa ni curuma na sela na glucose

Na Matenisuka na Type 2

Ke sega ni ciqoma na insulin na receptor, e macala ni na sega ni tadola rawa na sela me curu kina na glucose e tiko ena dra

Na sela ni masela e dau kania qai vakama na glucose. Oya na vuna e dau veiraurau vinaka tale kina na glucose ena salanidra

Sa na tini kumkumuni na glucose ena salanidra me sogota na cakacaka yaga tale e so, e vakacaraka tale ga na lalaga ni salanidra

[Diagram]

(Raica tale na ivola)

SELA

Receptor

Portal

Insulin

Nucleus

Glucose

[Diagram]

(Raica tale na ivola)

SALANIDRA

Sela ni dra damudamu

Glucose

[Credit Line]

Man: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[iYaloyalo ena tabana e 7]

E bibi vei ira na matenisuka na kakana bulabula

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Sega ni dua na ka e tarovi ira na matenisuka mera vakayacora na veika ga era dau cakava e veisiga