Na Mobile Phone​—E Yaga se Veivakaleqai?

DAUVOLAVOLA NI YADRA! MAI OSITERELIA

N A VOSA vakavalagi na “mobile phone” e tukuna tiko na talevoni e veikauyaki. Ena vicasagavulu na yabaki sa oti, e sega ni dau veikauyaki na talevoni. E dau veikauyaki ga na talevoni ke dua e kaukaua e rawa ni laveta na kena batiri bibi se vakavodoki e loma ni motoka. Na talevoni tale ga e levu cake mai na kateni e tawa kina na ivava ni voli mai na sitoa, qai vica na udolu na dola na kena isau.

Ia, ena gauna oqo sa rauta ni 1.35 na bilioni na levu ni mobile phone. Ena so na matanitu, e tiko na nodra mobile e sivia ni veimama na iwiliwili ni lewenivanua. Levu na talevoni vaka oqo sa rawa nida qumia toka ga, qai dau soli wale ena so na gauna.a E kaya na niusipepa ni Ositerelia na Bulletin: “Na levu ni talevoni e vakayagataki sa via tautauvata ga ke okati vata [na levu ni] retioyaloyalo kei na kompiuta sa vakayagataki tu.” Ena sivia na 20 na matanitu, sa levu tale na iwiliwili ni mobile phone mai na talevoni makawa ga. E kaya e dua na kenadau ena buliyaya ni mobile phone e sega wale ga ni iyaya vakasakiti, ia e sa “ivakarau sara ga ni bula.”

E tara vakacava na bula ni tamata na mobile phone? E yaga se veivakaleqai?

Tubu na Bisinisi

Era rawa tubu e levu na bisinisi ena levu ni mobile phone e volitaki. E kaya e dua na kabani levu: “Na voli kei na volitaki ni mobile e makete levu duadua vei ira na iyaya vakalivaliva.” E kena ibalebale ga ni levu na ilavo e vakayagataki nikua ena mobile phone ni vakatauvatani kei na iyaya vakalivaliva tale e so.

Kena ivakaraitaki, vei ira na le 20 na milioni na lewenivanua mai Ositerelia, e sivia na 15 na milioni vei ira oqo e tiko na nodra mobile phone. E dua mada ga vei ira na vica vata na kabani ni talevoni e kea e volatukutukutaka rawa e 7.5 na bilioni na qiri ena mobile phone ena dua na yabaki wale tiko ga oqo. E vuravura raraba, era rawata e vica vata na bilioni na dola na kabani ni talevoni e veiyabaki mai na mobile phone. Sa rauta mera tukuna na kabani lelevu ni yaga na mobile phone.

Dua na Kena Vosa Vou

Vica vata na milioni era sa sega ni qai veivosaki ena mobile phone, era sa vakauta ga na itukutuku tabaki. Levu vei ira na dau vakayagataka na mobile phone, vakauasivi o ira na gone, era dau vakayagataka ga na sala ni vakauitukutuku leleka oqo. Era cakava oqo baleta ni sau lailai ga me tabaki na matanivola qai vakauti na itukutuku leleka vei ira tale e so. Me vaka ni na taivataki na itukutuku ena bulukau lalai ni talevoni, o ira era dau vakayagataka vakalevu na sala ni veivosaki oqo era dau vakayagataka na vosa leleka erau cokoti vata kina na matanivola kei na fika. E dina ni taura toka na gauna na kena vakasamataki kei na kena taivataki na itukutuku ni vakatauvatani kei na veivosaki ga vakadodonu, ia, ena loma ni dua na vula e dau vakauti e rauta ni 30 na bilioni na itukutuku e veiyasa i vuravura.

Na cava era lewe ni itukutuku? E raica rawa e dua na vakadidike mai Peritania ni 42 na pasede vei ira na itabagone ena loma ni yabaki 18 ina 24 era vakayagataka na sala ni vakauitukutuku leleka mera veiwedevi kina, 20 na pasede era vakayagataka na sala vou oqo mera veibuku kina, qai 13 na pasede era tinia kina nodra veikilai.

Era leqataka e so na kenadau era dauvakadikeva na bula raraba, ni ivolavolai vou ni vosa kei na kena ituvatuva e vakauti kina na itukutuku leleka e sa vakaleqa na nodra wiliwili se volavola na itabagone. E so tale era sega ni duavata kina, era kaya ni sala ni vakauitukutuku leleka e “vakavuna na taleitaki ni volavola ena kedra maliwa na itabatamata vou oqo.” Ena niusipepa na Sun-Herald, e kaya kina e dua na marama e vosa ena vuku ni kabani e tabaka e dua na ivolavosa ni Ositerelia: “Tu tu yavica me qai bucini e dua na ivakarau vou [ni veivosaki] . . . na nodrau cokoti vata na vakauitukutuku leleka kei na internet e vakaraitaka nira sa vakaogai ira tiko na itabagone ena volavola. [Ena] vinakati mera madila toka me totolo kina na nodra taura na kena iwalewale, ra kila na kena lawa, ra qai kenadau . . . ena mataqali volavola oqo.”

E So na Kena Leqa

E dina ni yaga sara na mobile phone me sala ni veitaratara kei na caka bisinisi, ia vei ira e levu na tamata cakacaka na iyaya oqo e dau vaka na ivesu ena so na gauna, era sega ni vakacegu rawa kina mai na nodra cakacaka. Ena dua na vakatataro e kunei kina ni 80 na pasede vei ira na tamata cakacaka era dau kacivaki ivoli, kei na 60 pasede na dau taravale, era vakila ni gadrevi mera veitaratara tiko ga ena veigauna kece kei na nodra itaukei ni cakacaka se o ira na dauveivoli. Na kena nanumi me saumi na taqiri ni mobile phone ena vanua cava ga era tu kina, se mani cava era cakava, e sa vakavuna na ka e vakatoka e dua na dauvakadidike me “ivakarau ni bula ni veivakasosani.” Koya gona, sa ra bulia na idinia na iyaya ni vale me vakayagataki ena valenikana kei na valeniyaloyalo me tarova na kena rawa ni curu basikata yani na biau livaliva ni mobile phone.​—Raica na kato “Kena iVakavakayagataki e Vakaturi.”

O koya gona, na mobile phone e sega wale ga ni veivakasosani, e rawa sara ga ni vakavuleqa vei ira na tamata kece. E kaya e dua na vakatataro mai Kenada ni kena vakayagataki na mobile phone ena gauna ni draiva e vaka ga na kena vakarerevaki ni dua e gunu me qai draiva. E vakamacalataka o Parofesa Mark Stevenson, mai na Injury Research Centre ena University of Western Australia, ni vosa ena mobile phone ena gauna ni draiva e sega ni rawarawa, ni sega ni vaka na nomudrau veitalanoa welewelei kei koya drau dabe vata toka. Dina ni vakarerevaki ra qai dau vakatauitotogi kina na ovisa ena so na vanua, e vakaraitaka e dua na vakatataro se qai vakayacori wale tiko ga oqo ni 1 mai na le 5 na draiva e Ositerelia era dau vakauitukutuku leleka qai dua na ikatolu era qiri se ciqoma na qiri ena nodra mobile phone ena gauna sara ga era draiva tiko kina.

Na vakarerevaki ni kena vakayagataki vakaveitalia na mobile phone sa bau lai yaco sara ena waqavuka. E dina ni sega ni rawa ni vakaleqa na veika vakalivaliva ni waqavuka vovou na biau livaliva mai na mobile phone, ia se rawa tiko ga ni yaco oqo ena so na waqavuka era se vakayagataki tiko nikua. E kaya na ivoladraudrau na New Scientist: “Na kena vakatovolei e rua na waqavuka, e vakadeitaka kina na tabana ni vuka mai Peritania ni biau livaliva mai na mobile phone e vakaleqa na cakacaka ni misini vakalivaliva me vakauti vinaka kina na waqavuka.” E dua e vosa ena tabana ni vuka, e kaya na vuna levu e veivakaleqai kina na talevoni: “Na levu ni kaukaua vakalivaliva e ceburaka na mobile phone e vakatau ena kena yawa mai na kena siteseni. Koya gona, na yawa ga ni kena vuka na waqavuka, na kena kaukaua tale ga na biau livaliva e ceburaka na mobile phone, e lai vakaleqa tale ga vakalevu na vuka.” E tauri rawa mai na dua na vakadidike mai Ositerelia ni iyaya vakalivaliva e okati kina na mobile phone, e vakavuna e levu na leqa ena waqavuka nira sega ni muria na pasidia na ivakasala mera bokoca na iyaya vakalivaliva ena gauna ni vuka.

Mobile Phone kei na Kenisa

E se veiletitaki voli ga ni rawa ni vakavuna na kenisa na biau livaliva mai na mobile phone vaka kina mai na kena siteseni e vakauta na sikinala. Me vaka ni vica na milioni era dau vakayagataka na mobile phone, e kena ibalebale ni kevaka mada ga era tauvimate kina e dua na pasede lailai, e rawa ni tukuni ni sa dua na iwiliwili levu oya. Oya na vuna, sa vakayacori kina e levu na vakadidike matailalai vakasaenisi me kilai kina na ca ni biau livaliva mai na mobile phone ena yago ni tamata. Na cava sa laurai rawa?

E kaya e dua na ilawalawa dauvakadidike na Independent Expert Group on Mobile Phones (IEGMP): “Ena vuku ni ivakadinadina sa kunei rawa, e vakabauta na ilawalawa na Expert Group ni sega ni dodonu mera leqataka na lewenivanua na nodra vakayagataka na mobile phone.” Na ivola tale ga na New Scientist e kaya: “E dina ni levu na kena itukutuku ririkotaki ena veiyabaki se qai oti ga oqo, ia e laurai mai na levu na ivakadinadina e tauri rawa ni sega ni vakaleqa na bula na biau livaliva mai na mobile phone. Ia vei ira na vakadidike e laurai kina vakalailai ni tiko na kena leqa, e sega ni rawa ni vakadeitaki.”

Ena vuku ni kena se lomatarotarotaki voli ga na veika e rawa ni vakavuna na mobile phone ena yago, e vakayagataki kina e vica na milioni na dola me caka tale kina e so na vakadidike. Ni bera ni qai kune na veika e vakavuna dina ena yago, oqo na ka e vakatura na ilawalawa na IEGMP: “Vakalekalekataka na gauna o vakayagataka kina [na mobile]. Vakayagataka na talevoni e lailai na kena biau livaliva e rawa ni curuma na mona. Vakayagataka na talevoni e vakairogorogo kei na so tale na kena iyaya e sa vakadeitaki ni na vakalailaitaka na biau livaliva e curuma na mona.” Era vakatura tale ga na ilawalawa oqo mera “kua ni vakayagataka na mobile phone na gone era se bera ni yabaki tinikaono,” me vaka nira se tubu tiko, e rawa kina ni “takavi ira totolo e so na mate e sega ni kilai.”

E dina ni veivosakitaki tiko vakalevu na veika me baleta na mobile phone, ia na iyaya vakalivaliva oqo era sa vakayagataka sara tiko vakalevu na lewenivanua kei ira na daucakabisinisi. Me vaka na iyaya vakalivaliva e rua, na retioyaloyalo kei na kompiuta, na mobile phone tale ga e rawa ni vaka e dua na ivukevuke yaga se lai lewai koya tale e vakayagataka. Na kena yaga se veivakaleqai na mobile phone e vakatau sara ga vua e vakayagataka.

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 19]

KENA IVAKAVAKAYAGATAKI E VAKATURI

1. Vosa i ra ni o vakayagataka na talevoni ena vanua e soqovi vakalewe levu. Vakauasivi ni gusunivosa ena talevoni e toboka vinaka na rorogo ni domomu, kuria oqori, o ira tale ga era toka tikivi iko era na sega ni via rogoca na ka o kaya.

2. Bokoca na talevoni se tabaka na ibulukau ena vanini ga kina na talevoni qai sega ni taqiri, ena soqo ni lotu, bose ni bisinisi, valeniyaloyalo, ena so na soqo lelevu, se ena valenikana.

3. Ni o draiva, kua ni vakayagataka na talevoni ena vinakati mo taura e ligamu.

[iYaloyalo ena tabana e 18]

E veiyasa i vuravura, e rauta ni 30 na bilioni na itukutuku e vakauti e veivula ena “mobile phone”

[iYaloyalo ena tabana e 20]

Na vakayagataki ni “mobile phone” ena gauna ni draiva e vaka ga na kena vakarerevaki ni dua e gunu me qai draiva