Ra Taroga na iTabagone

Meu Qitora Beka na Qito Kompiuta se Vidio?

NA QITO kompiuta se vidio e sivita sara na ka ni veivakamarautaki sa tu nikua. Ena via laurai kina nomu kilaka, vakaotia tale ga na mate ni vucesa. Ia e levu tale na ka e cakava. Na qito va qori ena totolo kina na noda vakasama, qai laurai ena vakadidike ni tara tale ga na ivakarau ni rai ni matada. So vei ira na qito era na rawa ni vakavinakataka noda kilaka ena veika ni fika kei na wilivola. Sa bau ka ni veitalanoa tale ga e koronivuli na qito kompiuta se vidio vovou. Ke ra sa qitora e dua na qito vou qori na gone, sa na rawa sara ga nira veitalanoataka kei na nodra icaba.

Ena vakatau vei ira na itubutubu na nodra qitora na kompiuta se vidio na gone. (Kolosa 3:20) Ke ra vakatara mo ni qito, mo ni qitora ga na qito e sega kina na itovo dukadukali qai marautaki. Cava beka mo ni qaqarauni kina?

Kena Ca!

E kaya o Brian e dua na gonetagane yabaki 16, “Sa bau maleka dina qai wananavu na qito kompiuta se vidio.” O sa na rairai kila tiko ni qito kece e sega ni ca. E tomana o Brian, “So na qito o rawa ni qitora tu ena kompiuta se vidio, ia o na sega ga ni lai cakava dina, ni rawa ni yaco kina na leqa.” Ena uqeta beka na mataqali itovo vakacava na qito va qori?

Levu na qito era vakabibitaka na ivalavala dukadukali, vosa vakasisila kei na ivalavala kaukaua​—e vakacala sara ga na ivolatabu. (Same 11:5; Kalatia 5:19-​21; Kolosa 3:8) So na qito e vakabulabulataka na vakatevoro. E vakamacalataka e dua na gonetagane yabaki 18, o Adrian, nira okati ena dua na qito kilai levu na “ito era veivala tiko, na vakayagataki ni wainimate gaga, itovo tawakilikili, vosa ca, itovo kaukaua, vakaraitaki tale ga kina na dra, kei na vakadavedra vakadomobula.” Na qito vou kece e vaka me dau kauta laivi na kamikamica ni qito makawa. E kaya o James, sa yabaki 19, ni qito kilai levu duadua e rawa ni qitori kei ira tale e so ena internet. Qo e dua tale na ivakatagedegede vou ni qito. “Mai na nomu kompiuta ga e vale,” kaya o Jemesa, “rawa ni o veisisivi kei na so tale mai na veiyasa i vuravura.”

Sa taleitaki sara tiko vakalevu e dua na mataqali qito e vakatokai me Role-playing, e vaka sara ga era bula dina tiko ena loma ni kompiuta se vidio o ira na qito tiko. O ira na qitora na qito qo era dau bulia na tamata, manumanu, se ra buli rau ruarua, me vaka era bula dina tu ena dua na vuravura. Ena gauna vata ya ra na qitora tale tiko ga na qito qori e udolu na lewe i vuravura. Na qito qo e tiko tale ga kina na sitoa, motoka, vale, valenidanisi, kei ira na yalewa ca​—e vakaraitaka sara tiko ga na veika sa dolea tu na vuravura qo. Kena ilutua o ira na qitora na qito qo e dau totolo ga nodra vakau itukutuku volai ena nodra kompiuta ena gauna era qitora vata tiko kina e dua ga na qito.

Na cava e dau yaco ena vuravura ra bulia tu ya? E kaya e dua na dauvolaitukutuku “ni daucaka ena qito e so na ka ena sega sara ga ni caka ena bula ni veisiga,” e kuria ni “takalevu kina na veiyacovi, kei na nodra veimoceri na yalewa kei na tagane ca.” Tabaka ga e vica na bulukau, sa na laurai sara mai na nodrau veiyacovi tiko e rua, ena gauna vata qori era rawa sara ga ni veivolavolai mera veitalanoataka kina na ka sara ga era sarava vata tiko ya. Na vuravura era bulia ya e “sinai kina na basulawa, ira na ilawalawa dauveivakamatei era kilai tu mera Mafia, ira na tagane dau rawailavo vakailawaki ena nodrau dau saumi ira na yalewa ca, ira na rawata na ka ena nodra vakayagataka na ivalavala voravora, ira na daucakacaka vakailasu, kei ira na dauveivakamatei,” e kaya na ivola New Scientist. Dua tale na mekesini e vakamacalataka “nira sa kauai sara tiko na dau vakalelewa ena so na ka e caka tiko ena qito, baleta ni sega sara ga ni vakatarai vakalawa ena veiyasa i vuravura. So na kena ivakaraitaki na kucu e caka ena nodra vale na yalewa ca, qo me sa vaka sara ga e kucuva tiko na yalewa ca o koya e qito tiko, se na veiyacovi era vakaraitaki tiko kina na iyaloyalo ni gone.”

Bibi Nomu Digidigi

O ira na qitora na qito voravora qo se na ka me baleta na veiyacovi era na rawa ni kaya: “E sega ni dua na kena ca. Va ya me ka dina. Qito wale tu ga qori.” Me kua sara ni vakacalai kemuni na rai va qori!

E kaya na iVolatabu: “Na gone sa kilai e na nonai valavala, se savasava ka dodonu na nona cakacaka, se segai.” (Vosa Vakaibalebale 20:11) Ke oni dau qitora na qito e kune kina na ivalavala kaukaua se na ivalavala dukadukali, ena rawa beka ni tukuni ni o savasava qai yalododonu? Laurai vakavica ena vakadidike e caka ni o ira na dausarava vakalevu na ivalavala kaukaua, sa ra na qai cudrucudru ga vakalevu. Se qai vakamacalataka wale tiko ga qo na New Scientist: “Ni vakatauvatani kei na retioyaloyalo, e rawa ni veivakaleqai sara vakalevu na qito kompiuta kei na vidio baleta ni sega tale ni qai saravi wale tiko ga na qito, e sa qitori sara ga. Rau vakaitavi ruarua tiko kina, o koya e qito kei na kompiuta.”

Nomu digitaka mo qitora na qito e kune kina na ivalavala kaukaua se qito dukadukali e vaka sara ga ni o qitora tiko na kasigaga​—na kena ca ena sega sara ni kilai levu ia o na tini leqa ga kina. Ena sala cava? Ke dau curuma na yagoda na radiation ena vakacacana na wa ni keteda, na totolo ga na nodra dewa ina noda salanidra na manumanu somidi na bacteria era tu ena noda iwawa, qai vakavuna na tauvimate. Ena vaka tale ga qori ke da dau qitora se raica vakalevu na iyaloyalo vakasisila se voravora, ni na vakacala noda “vakatulewa” qai lewa kina na ka eda cakava kei na noda vakasama na gagadre ni yagoda.​—Efeso 4:19; Kalatia 6:7, 8.

Qito Cava Meu Digia?

Ke rau vakatarai iko nomu itubutubu mo qitora e dua na qito ena kompiuta se vidio, o na kila vakacava na kena mo digitaka kei na levu ni gauna mo vakayagataka kina? Tarogi iko mada:

◼ Ena vakacudrui Jiova beka? Na qito o digia ena vakatau sara ga kina nona rai o Jiova baleti iko. “Sa vakatovolea na tamata yalododonu ko Jiova: ia na tamata lomaca kei koya sa vinakata nai valavala kaukauwa, sa cati koya na yalona,” e tukuna na Same 11:5. E kaya tale ga na Vosa ni Kalou me baleti ira na daucakaisausau: “Ni ra sa tamata vakasisila vei Jiova ko ira kecega era sa kitaka na ka oqo.” (Vakarua 18:10-​12) Ke da vinakata meda itokani ni Kalou, meda muria na ivakasala ena Same 97:10: “Oi kemudou sa lomani Jiova, dou cata na ka ca.”

◼ Ena vakacava kina noqu vakasama? Tarogi iko mada, ‘Vakacava noqu qitora na qito qo, ena vakarawarawataka se vakadredretaka noqu “dro tani mai na daudara”?’ (1 Korinica 6:18) Na qito era vakaraitaki kina na veivosaki kei na ka e veivagarogaroi ena sega ni uqeti iko me dodonu, savasava qai vinaka tiko ga na nomu rai. (Filipai 4:8) Kaya o Amy, e dua na goneyalewa yabaki 22: “Levu na qito era vakavuna meda vakawalena se meda sega ni sokonu ni yaco na basulawa, vosa ca kei na veika vakasisila. Ena rawarawa sara noda temaki nida kawa ivalavala ca ga. Meda qaqarauni gona nida digia na qito meda qitora.”​

◼ Vakacava na balavu ni gauna meu qito tiko kina? E kaya o Deborah, e dua na goneyalewa yabaki 18: “E sega ni ca na qito kece ena kompiuta. Ia e rawa ni vakalusi gauna, e rawa tale ga nida bobula kina.” Na qito vinaka mada ga e rawa ni kania e levu na gauna. Vakacava mo vola na levu ni gauna o vakayagataka ena qito kompiuta se vidio qai veidutaitaka kei na gauna o vakayagataka ena so tale na ka bibi. Nida cakava qori eda na kila kina na ka bibi e dodonu meda vakaliuca.​—Efeso 5:15, 16.

E sega ni tukuna na iVolatabu meda sa vakayagataka tu ga noda bula ena vuli se na cakacaka. E vakadreta tale ga vei keda ni tiko “na gauna ni dredre . . . kei na gauna ni marau.” (Dauvunau 3:4, NW) Bibi gona meda kila tiko ni “gauna ni marau” e sega wale ga ni kena ibalebale meda qito, ia e tiko kina na vakasama nida vakayagataka tiko na yagoda meda cakava tiko kina e so na ka. Vakacava mo vakayagataka nomu gauna galala mo qitora kina na qito o na yavalata kina na yagomu mai na nomu dabe toka ga vakadua ena mata ni kompiuta se vidio?

Digidigi Sara Vakayalomatua

Sega ni vakabekataki ni ka marautaki dina na qito kompiuta se vidio, vakauasivi ke o kenadau kina. Qo sara ga na vuna mo digitaka kina vakayalomatua na qito mo qitora. Tarogi iko mada, ‘Na lesoni cava au dau cakava vinaka e koronivuli?’ Sega li ni lesoni ga au dau taleitaka? E dina kina na vakasama qo, na levu ga ni nomu taleitaka na lesoni o na vakila na kena vinaka. Taroga tale: ‘Na qito kompiuta cava se vidio au dau marautaka na qitora? Na itovo cava au vulica kina?’

Me idusidusi ga vei iko, vakacava mo digitaka vinaka na qito mo qitora, vola vakalekaleka na qito kece o via qitora, na inaki ni qito kei na iwalewale mo rawata kina na inaki ya. Veidutaitaka na ka o sa vola ya kei na ivakavuvuli vakaivolatabu e vakamacalataki tiko ena ulutaga qo, qai raica ke veiganiti mo qitora.

Kua ni vakamuri ira tu ga na nomu icaba mo qitotaka kina na qito era dau qitora, ia saga mo kila mada eliu na veika e vauci kina. Koya e bibi duadua, mo muria na ivakasala vakaivolatabu: “Dou vakatovolea na ka sa vinaka vua na Turaga.”​—Efeso 5:10.

ME VAKASAMATAKI

◼ Na cava o na tukuna ke sureti iko e dua na nomu itokani mo qitora na qito kompiuta se vidio e tu kina na ivalavala kaukaua se itovo dukadukali?

◼ O na vakadeitaka vakacava ni qito kompiuta se vidio ena sega ni vakaleqa e so tale na cakacaka bibi?

[Tikina bibi ena tabana e 9]

Nomu digitaka mo qitora na qito e kune kina na ivalavala kaukaua se qito dukadukali e vaka sara ga ni o qitora tiko na kasigaga, na kena ca ena sega sara ni kilai levu ia o na tini leqa ga kina.

[Kato na tabana e 8]

Vakacava na levu ni gauna o dau qito kina ena kompiuta se vidio?

□ Vakavudua

□ Vakadua ena lomanimacawa

□ Veisiga

Vakacava na balavu ni gauna o dau vakayagataka kina?

□ Vica ga na miniti

□ Dua na aua se lailai

□ Sivia na rua na aua

Na qito cava o dau taleitaka?

□ Veitau motoka

□ Veimataqali qito

□ Veivana

□ So tale

Vola e ke na qito kompiuta se vidio cava o kila ni sega ni dodonu mo qitora.

․․․․․

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 11]

VEI KEMUNI NA ITUBUTUBU

Oni sa na rairai kila ena nomuni wilika na ulutaga e liu, ni sa veisau sara vakalevu na qito ena kompiuta se vidio ena gauna qo. Ni o dua na itubutubu, o na vakaraitaka vakacava vua na luvemu me kila na leqa ni qito qo kei na vuna me kua ni qitora kina?

Ena sega ni yaga kevaka eda vakalewai ira na bulia na iyaya vaka qo se noda kaya ni qito kompiuta kei na vidio e vakalusi gauna. Sega ni ca na qito kece. Ia ena rawa nida bobula kina qai vakalusi gauna. Tovolea mo wilika na levu ni gauna e vakayagataka na luvemu ena qito qo, qai raica tale ga se mataqali qito vakacava e dau taleitaka. Rawa sara ga ni o tarogi luvemu:

◼ Na qito cava era dau taleitaka e levu na nomu itokani e koronivuli?

◼ Na cava e caka kina?

◼ Cava era dau taleitaka kina?

Oni na rairai kidava ni vovodea sara na veika oni kila me baleta na qito kompiuta kei na vidio ni vakatauvatani kei na ka era sa buta tu kina na luvemuni! De sa dau qitora tiko na qito o nanuma ni sega ni vinaka. Ke yaco na ituvaki qo, kua ni cudru. Gauna vinaka sara ga qori mo vakavulici koya kina me rawa ni vakatulewa vinaka.​—Iperiu 5:14.

Taroga na luvemu se cava e taleitaka kina na qito ya. Rawa ni o taroga:

◼ O nanuma beka ni o sega ni tautauvata kei ira na vo ni gone ke vakatabui vei iko e dua na qito?

Me vaka sa vakamacalataki oti, era dau qitora na itabagone e so na qito me rawa ni tiko na ka era veitalanoataka kei na nodra itokani. Ke dina qori, ena rairai duidui na nomu vakasalataki koya mai na kena o cakava ke o kunea ni qitora tiko na mataqali qito e vakayacori kina na ivakarau kaukaua se na kena e veivagarogaroi.​—Kolosa 4:6.

Ia vakacava ke taleitaka e so na ka ca ena dua na qito? So na itabagone e dau totolo nodra tukuna nira na sega ni vakaleqai ena qito kompiuta se vidio. Era dau tukuna ‘Baleta ga niu qitora tiko ena kompiuta sega ni kena ibalebale niu na cakava dina.’ Ke nona rai qori, dusimaka vua na Same 11:5, me vaka e tukuni tiko ena tabana e 10. E vakamatatataka na tikinivolatabu qori, ni cati ira na tamata ivakarau kaukaua na Kalou, e cati ira tale ga na taleitaka na ivalavala kaukaua. E tautauvata sara ga kei na itovo tawakilikili se na veika e vakatabuya na Vosa ni Kalou.​—Same 97:10.

E so na kenadau era vakatura qo:

◼ Kua ni vakatara me qitora na qito kompiuta se vidio ena vanua e lala me vaka beka na rumunimoce.

◼ Biuta e so na lawa (kena ivakaraitaki, kua na qito kompiuta se vidio ke se bera ni oti na cakacaka e soli mai koronivuli se ni bera na vakayakavi se so tale na cakacaka yaga).

◼ Vakabibitaka na yaga ni so tale na ka era rawa ni cakava me isosomi ni qito va qori.

◼ Vakaraici ira na luvemu ena gauna ra qito kompiuta se vidio tiko kina​—se, vakacava mo drau qito vata sara ga.

Ena gadrevi mo ivakaraitaki vinaka, ni o tubera tiko na luvemu ena ka ni veivakalasai me rawa ni o vosa vua ena doudou. Koya gona, yaga mo ni vakasamataka na taro qo ‘Na mataqali porokaramu ni retioyaloyalo kei na iyaloyalo vakacava au dau sarava?’ Mo ni dei ena na ka oni sa tuvanaka tu, mo ni kua ni lomalomarua nira na kila vinaka na gone!