Na Kena iMatai—Mo Lewa Vinaka na Ka o Kania
“Kana. Kua ni sivia. Kania vakalevu na ka e tei.” Ena vica ga na vosa qori, e vakamacalataka kina vakalekaleka na dauvolaivola o Michael Pollan na ivakasala me baleta na ivakarau ni kana, e ivakasala rawarawa, sa dede tale ga na kena muri voli mai. Na cava e vakaibalebaletaka tiko?
◯ Kania na kakana bulabula. Kania vakalevu na kakana ena “yaga” e yagomu—e bulabula qai sega ni waki vata kei na dua na ka, e sa laukana voli mai me udolu vakacaca na yabaki. Kua soti ni kania na kakana e sa waki vata tu kei na so na ka. Na kakana tawaipakete kei na kakana e voli mai valenikana e levu kina na suka, masima, kei na uro, qai rawa ni vakavuna na mateniuto, strouk, kenisa, kei na mate lelevu tale eso. Ni o vakasaqa, tovolea me kua ni tavuteke na kakana, ia me vakabutari ena cawa, me vavi se tavu. Vakayagataka tale ga vakalevu na draunikau kei na isaluwaki tale eso me vakalailaitaki kina na masima. Raica tale ga me buta vinaka na lewenimanumanu, me kua sara ni laukana na bulagi.
◯ Kua ni kana sivia. E tukuna na World Health Organization ni leqataki na kena tubu tiko e veiyasa i vuravura na kedra iwiliwili era levulevu ra qai levulevu sivia, qori e dau vu mai na kana sivia. E laurai ena dua na vakadidike ni so na vanua e Aferika “e levu cake na iwiliwili ni gone era levulevu, qai lailai o ira era kana vakaca.” Era rawa ni tauvimate ena gauna qo kei na gauna se bera mai na gone era levulevu sivia, qori e wili kina na matenisuka. Moni ivakaraitaki vinaka na itubutubu vei ira na luvemuni, moni lewa vinaka na ka oni kania.
◯ Kania vakalevu na ka e tei. Na kakana e veiraurau vinaka e wili kina na veimataqali vuata, kakana draudrau, kakana e buli mai na sila qaqi, sega ni lewenimanumanu kei na kakana e sega ni levu kina na yabia. O rawa ni kana ika vakadua se vakarua e veimacawa me isosomi ni lewenimanumanu. Vakalailaitaka na kakana e waki kei na so tale na ka me maroroi dede kina me vaka na pasta, madrai vulavula, kei na raisi vulavula e kau tani kina e levu na ka e dodonu me yaga ena yagoda. Ia kua ni muria na ivakarau ni kana musu e sa takalevu tu, e rawa ni veivakaleqai. Ra itubutubu, ni qarauna na nodra bula na luvemuni ena nomuni vukei ira mera taleitaka na kakana bulabula. Kena ivakaraitaki, solia vei ira na vua ni kau (nut), na vuata e sava vinaka kei na kakana draudrau, kua ni solia na kakana kamikamica me vaka na chips se loli.
◯ Gunu wai vakalevu. O ira na uabula kei na gone mera gunu wai vakalevu e veisiga, wili kina na wainigunu e sega ni vakamikamicataki. Me gunuvi vakalevu qori ni katakata na draki, ni o cakacaka kaukaua se vakaukauayago. Na wai e yaga ena qaqi ni kakana, vakasavasavataki ni yago ena veika e gaga, ena sega ni tauvi keda na mate ni kuli, eda na sega tale ga ni levulevu sivia. O na bulabula vinaka o qai rairai vinaka kina. Kua ni gunuva vakasivia na yaqona ni valagi, wili kina na wainigunu e vakamikamicataki. Na wainigunu kamikamica ni valagi o gunuva ena dua na siga e rawa ni vakalevutaka ena sivia na 6.8 na kilo na kemu bi ena dua na yabaki.
Ena rairai dredre me kunei na wai savasava ena so na vanua, e rairai sau levu tale ga. Ia e bibi meda gunu wai. Na wai e duka e dodonu me saqa se vakawainimatetaki. E tukuni ni levu cake era mate ena nodra gunuva na wai duka, lailai era mate ena ivalu kei na uneune; e tukuni tale ga nira mate kina e 4,000 na gone e veisiga. E vakatututaka na World Health Organization mera sucu vei tinadra na gone ena imatai ni ono na vula, oti mera sucu tiko vei tinadra ra qai vakani ena so tale na kakana me yacova nira yabaki rua.