Vitu na Sala me Maroroi Qai Vakayagataki Kina na Kakana Bulabula
Vuna e bibi kina na ka o kania
Nomu bulabula vinaka e vakatau vakalevu ena ka o kania. O na bulabula vinaka ke o taqomaka na ka o kania, qai kania na kakana bulabula. Ia ke sega o na tauvimate bibi, me vaka ga ni vakacacana e dua na motoka na waiwai duka. Ena sega ni vakilai totolo na kena ca, ia e veivakaleqai.—Kalatia 6:7.
E kaya na World Health Organization (WHO), e “levu na vanua e veiyasa i vuravura e tauvi ira e dua se sivia na mate ni kana vakaca.” E wili tale ga kina na levulevu sivia. Ke o kana se gunuva vakasivia na ka e sega ni bulabula, ena rawa ni tauvi iko na mateniuto, stroke, mate ni suka, kei na kenisa. E kaya e dua na vakadidike nira mate ena 2017 e le 11 na milioni, nira kania na kakana e sega ni bulabula. E kaya na WHO nira mate tiko e veisiga e sivia na 1, 000 na lewenivanua nira kania na kakana e sega ni savasava, e vakavuna tale ga mera tauvimate e vicavata na milioni.
E uqeti keda na iVolatabu meda raica vakabibi na ka eda kania. E kaya ni “ivurevure ni bula” na Kalou.(Same 36:9) E isolisoli talei na bula, eda na vakaraitaka gona noda vakavinavinakataka nida qarauna noda bula kei ira noda lewenivuvale. Dikeva na sala o rawa ni cakava qori.
Va na sala me taqomaki kina na kakana
1. Qaqarauni ni o vakarautaka na kakana.
Na vuna? E tiko ena kakana kei na wai duka na manumanu somidi lailaia e rawa ni vakavu tauvimate.
iVakasala mai na tabana ni bula:
Savata na ligamu ena sovu kei na wai ni bera ni o vakarautaka na kakana.b Sovuta vinaka me rauta na 20 na sekodi. Savata na daku ni ligamu kei na maliwa ni qaqalo ni ligamu. Savuya vinaka ena wai qai vakamamacataka.
Vakayagataka na sovu kei na wai mo savata na iyaya e vakarautaki kina na kakana. Vakayagataka tale ga na wai kei na sovu mo savata kina na iyaya e musu kina na kakana. Kena ikuri, kua ni vakayagataka vata e dua na papa me musu kina na kakana e vakasaqari, kei na kakana e laukana droka.
Savata kece na kakana draudrau kei na vuata. Savata vinaka tale ga ke o tu ena vanua e dau vakasuasuataki kina na itei ena wai duka.
2. Kua ni biu vata na kakana droka kei na kakana buta.
Na vuna? Na manumanu somidi lailai ena kakana droka me vaka na leweni manumanu kei na kena wai, e rawa ni vakadukara eso tale na kakana.
iVakasala mai na tabana ni bula:
Oti nomu volivoli kua ni biuta vata na kakana droka, vakabibi na lewenimanumanu kei na kakana buta.
Ni o musuka oti na lewenimanumanu, savata vinaka na ligamu, na isele kei na papa ni musumusu, ni bera ni o musuka eso tale na kakana.
3. Vakasaqara vinaka na kakana.
Na vuna? Era na mate na manumanu somidi lailai, ke veirauti na katakata ena gauna e vakasaqari kina na kakana.
iVakasala mai na tabana ni bula:
Vakasaqara na kakana me yacova ni katakata vinaka. Na kakana me vaka na gacagaca ni manumanu me 70 na diqiri na katakata ni vakasaqari tiko ena 30 na sekodi se sivia.
Me vakasaqari vinaka na suvu kei na sitiu.
Ke o via kania na bulagi, vakatakatataka vinaka me yacova ni cawa.
4. Me veirauti na katakata ni vanua e maroroi kina na kakana.
Na vuna? Ena rawa ni vakaruataki na iwiliwili ni manumanu somidi lailai, ke maroroi na kakana ena dua na vanua e tiko na kena katakata ena 5 ina 60 na diqiri ena 20 mada ga na miniti. Kena ikuri, ke sega ni maroroi vinaka na lewe ni manumanu ena rawa ni vakavurea eso tale na manumanu somidi lailai ena sega ni vakamatei ena gauna e vakasaqari kina na kakana.
iVakasala mai na tabana ni bula:
Me tarovi na levu ni manumanu somidi lailai, e vinakati me maroroi na kakana ena vanua katakata se batabata, me kua ni katakata ga vakalailai.
Kua ni maroroya na kakana ena vanua e sivia na 32 na diqiri qai sivia na 2 na aua na kena katakata.
Ni buta na kakana, me katakata tu ga ena gauna dou kania kina.
Tolu na sala mo kania kina na kakana bulabula
1. Kania e veisiga na veimataqali vuata kei na kakana draudrau.
Na vuata kei na kakana draudrau e tiko kina e levu na vitamin, mineral, kei na so tale na ka ena yaga ena nomu bula. E kaya na WHO ni vinakati mo kania e veisiga e lima na ivakarau ni vuata kei na kakana draudrau. E sega ni okati kina na kakana dina me vaka na tavioka kei na pateta.
2. Kua ni kania vakalevu na kakana uro kei na waiwai.
E kaya na WHO me kua ni laukana vakalevu na kakana e sega ni bulabula me vaka na kakana e tavuteketaki, tawaitini, se paketetaki rawa tu. Ke rawa, vakayagataka na waiwai bulabula e vakatokai na unsaturated vegetable oils.c E bulabula cake na waiwai va qo.
3. Kua ni kania vakalevu na masima kei na suka.
E kaya na WHO mera kua ni vakayagataka na uabula e sivia na dua na itaki lailai na masima, se sivia na 12 na itaki lailai na suka ena dua na siga.d E tu ena levu na gunu kei na kakana tawaitini na suka. Kena ivakaraitaki, e tiko ena dua na tavaya lailai ni jucy (12 fl oz) e rauta ni 10 na itaki lailai na suka. E levu na suka e tu ena mataqali gunu va qori, ia e sega ni bulabula.
E kaya na iVolatabu: “O koya e yalomatua e raica na ca qai vunitaki koya, ia na yalowai e lako tu yani qai yacovi koya na leqa.” (Vosa Vakaibalebale 22:3) Ke o lewa vinaka na ka o kania qai cakava na veiveisau e vinakati, o sa mareqeta tiko na bula e solia vei iko na Kalou.
Eso na rai cala
Rai cala: Ke vakatitiweli qai boi vinaka na kakana, sa rawa ni laukana.
Kena dina: Ena vuvu sara na wai ke tiko kina e sivia e 10 na bilioni na manumanu somidi lailai. Ia o rawa ni tauvimate ke tiko kina e rauta ni 20 na manumanu lailai qori. Me kua ni vakavu tauvimate na kakana kei na gunu, e vinaka mo vakarautaka, vakayagataka qai maroroya ena vanua e veirauti kina na katakata. Kua tale ga ni maroroya vakadede.
Rai cala: Ena sega ni vakaleqa na kakana na lago.
Kena dina: Era kana qai vakalutu yaloka na lago ena benu me vaka na valelailai. E tu gona e yagodra e milioni vakacaca na manumanu somidi lailai. O na taqomaka na kakana vei ira na lago, ni o ubia vakavinaka.
Rai cala: “Sa dede noqu kania tiko na kakana e sega ni bulabula, ena sega ni yaga keu veisautaka qori.”
Kena dina: Era kaya na dauvakadidike ke o kania qo na kakana bulabula o na sega kina ni mate dole, ena yaga tale ga vakalevu ena nomu bula nomu kania vakalevu na kakana bulabula.
a O na sega ni raica rawa na manumanu somidi lailai qori ni rui ka lailai. E okati kina na bacteria, virus, kei na parasite. Eso na manumanu somidi qori e yaga ina noda bula, ia eso tale era vakavu tauvimate se mate.
b Na sovu kei na wai ena kauta tani e levu na manumanu somidi lailai.
c Na waiwai na unsaturated fats ena sega ni cevata ni biu ena vanua e veirauti na kena katakata.
d E okati eke na suka e vakayagataki ena gauna ni kana, na denioni, syrup kei na fruit juice. E sega ni wili kina na suka e tiko ena vuata, kakana draudrau kei na sucu.