iVola e “Vosa” ena Vosa ni Gauna Oqo
Ke volai e dua na ivola ena vosa e sa mate, e sa na mate tale ga na ivola oqori. Ena gauna oqo, e vica wale era rawa ni wilika na vosa makawa a volai kina na iVolatabu. Ia e se bula tiko ga na iVolatabu. E bula baleta ni “a vulica me vosa” ena vosa era vosataka tiko na kawatamata. Era “vakavulica” na iVolatabu ena veivosa oqo o ira na daunivakadewa, ia ena nodra sasaga, era sotava kina e so na leqa lelevu.
E CAKACAKA levu na vakadewataki ni iVolatabu—ni sivia e 1,100 na kena wase qai 31,000 na tikina. Ia, era bolea na cakacaka oqo ena veisenitiuri e levu na daunivakadewa yalodina. E levu era bolea na bula dredre, era mate sara e so. Eda vakadrukai ena itukutuku ni kena vakadewataki na iVolatabu ena drau vakacaca na vosa, e itukutuku ga ni vosota kei na vuku. Wilika mada na ivakamacala lekaleka ni itukutuku vakairogorogo oqo.
Na Veika Dredre Era Sotava na Daunivakadewa
E vakadewataki vakacava na ivola ena dua tale na vosa e sega na kena matanivola? Oqori na ka era sota kaya e levu na daunivakadewa ni iVolatabu. E kena ivakaraitaki o Ulfilas ena ikava ni senitiuri S.K. A via vakadewataka na iVolatabu ena vosa na Gothic—se vosa ni nona gauna ia a sega ni se volai. A qai bulia o Ulfilas e 27 na matuavosa ni vosa na Gothic e yavutaka ena matuavosa vakirisi kei na kena vakalatina. A qai vakaotia nona vakadewataka e dua na iwase levu ni iVolatabu ena vosa na Gothic ni bera ni cava na 381 S.K.
Ena ikaciwa ni senitiuri, erau via vakadewataka na iVolatabu ena nodra vosa na Slav e rua na veitacini tagane mai Kirisi, o Cyril (yacana e liu o Constantine) kei Methodius, erau daunivakadidike, erau daunivosa rogo tale ga. Ia e sega ni se bau volai na Slavonic—nodra vosa taumada na Slav. Rau sa qai bulia na kena matuavosa me vakadewataki kina na iVolatabu. Mai “vosa” kina na iVolatabu vei ira e levu tale, oya o ira na matayavusa na Slav.
Ena ika16 ni senitiuri, a saga o William Tyndale me vakadewataka na iVolatabu ena vosa vakavalagi, ia era saqata na vakailesilesi ni lotu kei na matanitu. A vuli mai Okosivote o Tyndale, qai nona gagadre me bau rawa tale ga ni wilika na nona vakadewa “na gonetagane dau siviyara.”1 Ia me vakavatukanataki oqo, a mani dro i Jamani. A tabaki e kea ena 1526 na “Veiyalayalati Vou” a vakadewataka ena vosa vakavalagi. A kau vakavuni i Igiladi e so na kena ilavelave, ia ena levu ni nodra cata era vakama e matanalevu na dauveiliutaki. A qai lawakitaki o Tyndale. Ni bera ni kunati qai vakamai na yagona, a kacivaka o koya: “Kemuni na Turaga, ni dolava na matana na Tui Igiladi!”2
E toso ga na vakadewataki ni iVolatabu; era sega ni tarovi rawa na daunivakadewa. Me qai 1800, sa “vulica me vosataka” na iVolatabu e 68 na vosa, oqo na levu ni vosa e vakadewataki kina e so na wase ni iVolatabu. Ni qai tauyavu na iSoqosoqo ni iVolatabu—vakabibi na British and Foreign Bible Society ena 1804—sa qai totolo sara nona “vulica” na iVolatabu e levu tale na vosa. Era bole e levu na cauravou mera kaulotu i vanua tani, qai nodra inaki e levu mera vakadewataka na iVolatabu.
Kilai na Vosa Mai Aferika
Ena 1800, e tini vakacaca ga na vosa e Aferika e volai. E vicavata na drau tale na vosa e vosataki tiko e kea e sega na kedra matanivola. Ra tadu yani na daukaulotu, ra vulica na kena vosa qai sega na ivola dusidusi se ivolavosa me vukei ira. Sa ra qai saga mera bulia na kena matanivola. Ni sa buli rawa, ra vakavulici sara na itaukei ena wilivola. Oqo na ka era cakava na daukaulotu vei ira na itaukei ena vakanuinui nira na wilika rawa kina na iVolatabu ena nodra vosa sara ga.3
Dua vei ira na daukaulotu oqori o Robert Moffat mai Sikoteladi. Ena 1821 ni se yabaki 25, a tauyavutaka na itikotiko ni lotu vei ira na yavusa Tswana ena ceva kei Aferika. E bula vata kei ira me rawa ni kila kina na nodra vosa e sega tu ni volai, e lai bula vata kei ira ena colo ena so sara na gauna. “Era tamata yalovinaka,” a qai mai vola o koya. “Dau lasa sara vei ira ke cala na ka au tukuna. Ena gauna kece e cala kina noqu vosa, era na sega vakadua ni vakadodonutaki au sara. Era na vakatotomuria mada na vosa cala au cavuta mera dredre kina na kena vo, sa ra na qai tukuna na vuna e cala kina.”4 A vosota o Moffat, yaco me kila na nodra vosa, qai bulia sara na kena matanivola.
Ena 1829, ni oti e walu na yabaki nona cakacaka maliwai ira na Tswana, a vakaotia kina na vakadewa ni Kosipeli i Luke. Me lai tabaki, a vodo qiqi me 1,000 na kilomita ina baravi me lai vodo waqa kina i Cape Town. A vakadonuya na kovana e kea me vakayagataka na misini ni tabaivola ni matanitu, ia me tuvana sara ga na kena matanivola ena misini o Moffat, me tabaka tale ga. A taba oti na kosipeli i Luke ena 1830. Se qai vakadua mera wilika na Tswana e dua na iwase ni iVolatabu ena nodra vosa. Ena 1857, a vakaotia kina o Moffat nona vakadewataka vakadua na iVolatabu ena nodra vosa mai Tswana.
A vakamacalataka o Moffat na ka era cakava na Tswana ni se qai solia vei ira na Kosipeli nei Luke. A vola: “E so era lakova mai e vica na drau na maile ena nodra vinakata me dua nodra ilavelave ni vola i Luke. . . . Au raica e mataqu nodra luluvu ena gauna era taura kina nodra ilavelave, era mokota, era tagi ena levu ni nodra marau, vakalevu meu dau qai kaya vei ira, ‘Ena suasua nomu iVolatabu ena wai ni matamu.’”5
Na nodra yalodina na daunivakadewa me vakataki Moffat e rawa nira wilivola kina e levu mai Aferika—wili kina o ira a nanuma taumada ni sega ni vinakati me volai na nodra vosa. Ia vei ira na daunivakadewa, era vakabauta nira sa solia ga vei ira e Aferika e dua na iloloma totoka—na iVolatabu e volai ena nodra dui vosa. Nikua, e “vosa” tiko na iVolatabu, na kena taucoko se vakatikina, ena 600 vakacaca na vosa ni Aferika.
Kilai na Vosa Mai Esia
Na ka dredre era sotava na daunivakadewa mai Aferika oya nodra vola na vosa e sega na kena matanivola. Ia ena yasa ni vuravura kadua, e duatani sara na leqa era sotava e so tale na daunivakadewa—nodra vakadewa ena vosa e tiko na kena matanivola, ia e vereverea ga. Oqo na ka ni bolebole era sotava na vakadewataka na iVolatabu ena veivosa e Esia.
Ena itekivu ni ika19 ni senitiuri, rau a gole i Idia o William Carey kei Joshua Marshman, rau vulica rawa e levu na kena vosa e volai. Ena veivuke nei William Ward, e dautabaivola, rau vakadewataka kina e so na wase ni iVolatabu ena voleka ni 40 na vosa.6 A vakamacalataki William Carey vaka oqo o J. Herbert Kane, e dua na dauvolaivola: “E bulia o koya e dua na ivakarau ni volavola rairai vinaka qai rawarawa me sosomitaka na kena ivolavolai makawa [na vosa vaka Bengali], e rawarawa kina na wilika ra taleitaka tale ga na dauwiliwili ni gauna oqo.”7
A sucu qai bula mai Mereke o Adoniram Judson ni bera ni gole i Burma. Ena 1817, a tekivu vakadewataka na iVolatabu ena vosa vaka Burma. Ni vakamacalataka na dredre ni kena kilai na vosa vakaesia me qai vakadewataki rawa kina na iVolatabu, a vola o Judson: ‘Nida vulica na nodra vosa na tiko ena yasa kadua ni vuravura, o ira e duidui na ivakarau ni nodra vakasama, qai vou na ivakarau ni nodra vosa, na nodra matanivola kei na vosa e duatani duadua mai na kena eda kila; e sega sara na ivolavosa se daunivakadewa qai vinakati meda bau kila toka vakalailai na nodra vosa ni bera ni vakavulici keda e dua vei ira—e dua dina na tama ni cakacaka!’8
Vei Judson, e taura e 18 taucoko na yabaki ni buno. A qai tabaki na iotioti ni wase ni iVolatabu vaka Burma ena 1835. Ia ena nona tiko e Burma, a sotava o koya na leqa levu. Ni vakadewa tiko, a beitaki ni yamata, a voleka ni yabaki rua kina e valeniveivesu ena dua na rumu e sinai ena namu. Ni sereki ga vakalailai, rau a tauvimate rau mate sara o watina kei luvena yalewa lailai.
Ni tadu yani i Jaina ena 1807 o Robert Morrison ni se yabaki 25, a saga sara e dua na cakacaka dredre, me vakadewataka na iVolatabu ena vosa vakajaina, e dua na vosa volai vereverea. Se sega ni levu na vosa vakajaina e kila, ni qai vulica ga ena rua na yabaki yani e liu. E dua tale ga na ka e vakadredretaka nona cakacaka, oya na lawa mai Jaina. E sega ni vinakata na matanitu me veitaratara kei ira na veivanua e vuravura. Era vakatabui kina na lewe i Jaina mera vakavulica e dua na vulagi ena nodra vosa. Ena totogi mate o koya e beca. E totogi mate tale ga na vulagi e vakadewataka na iVolatabu ena vosa vakajaina.
E sega ni datuvu o Morrison, e qaqarauni ga. Tomana ga nona vulica na vosa vakaJaina, totolo sara nona kila. Ena loma ga ni rua na yabaki, a cakacaka rawa me daunivakadewa ena kabani na East India Company. A cakacaka ena kabani ena siga, ia e vakadewataka na iVolatabu ena bogi. E cakava lo tiko, e ririkotaki de na tobo. Ena 1814, ni oti e vitu na yabaki nona tadu yani i Jaina, sa vakadewataka oti o koya na iVolatabu Vakirisi Vakarisito, sa vo ga me tabaki.9 Ni oti tale e lima na yabaki, a vakaotia kina na iVolatabu Vakaiperiu ena veivuke nei William Milne.
E dua dina na tama ni sasaga yaga—sa rawa ni “vosa” na iVolatabu ena vosa e vosataki vakalevu duadua e vuravura. Ena nodra gu na daunivakadewa maqosa, a qai vakadewataki na iVolatabu ena so tale na vosa vakaEsia. Nikua, sa tiko e so na wase ni iVolatabu ena 500 vakacaca na vosa vakaEsia.
Na cava na vuna era cakacaka kina ena vosota me vicavata na yabaki a tagane me vakataki Tyndale, Moffat, Judson, kei Morrison—e so sara era bolea na mate—me vakadewataki rawa kina na iVolatabu me baleti ira era sega tu mada ga ni kila, se me vaka a yaco ena so na vanua, vei ira e se sega tu ni vakamatanivola na nodra vosa? Era sega ni cakava ena vuku ni nodra via rogo se via vutuniyau. Era vakabauta ga ni Vosa ni Kalou na iVolatabu, e dodonu me “vosa” vei ira na tamata—na tamata kece—ena nodra dui vosa.
Se o vakabauta ni Vosa ni Kalou na iVolatabu se sega, de dua o na vakadinadinataka ga ni sa kunekune na yaloka ni dilio ena vuravura edaidai na yalo ni solibula era vakaraitaka na daunivakadewa daucakacaka oqo. E vakacava, eda na sega beka ni via vakadikeva na ivola e uqeta na yalo ni solibula vaka oqo?
[Chart ena tabana e 12]
(Raica tale na ivola)
Levu ni vosa e tabaki kina e so na wase ni iVolatabu mai na 1800
68 107 171 269 367 522 729 971 1,199 1,762 2,123
1800 1900 1995
[iYaloyalo ena tabana e 10]
Vakadewataka tiko na iVolatabu o Tyndale
[iYaloyalo ena tabana e 11]
Robert Moffat
[iYaloyalo ena tabana e 12]
Adoniram Judson
[iYaloyalo ena tabana e 13]
Robert Morrison