Wase Tinikalima

Rau Vavaca na iKa20 ni Senitiuri na Tui Dauveicati

1. Me vaka e kaya e dua na daunitukutuku makawa, o cei a veiliutaki mai Urope ena ika19 ni senitiuri?

“E SEGA ni se bau laurai vakadua na cagi ni veiveisau a tadravi Urope ena ika19 ni senitiuri,” e kaya na daunitukutuku makawa o Norman Davies. E kuria: “Sa qai vakadua me vosayaco e vuravura o Urope: e vosayaco ena iyaya e bulia, ena ka vakailavo, ena bula veimaliwai, ena veitaratara tale ga kei na duidui vanua.” O rau na veiliutaki ena “‘senitiuri qaqa’ a vosayaco kina o Urope,” e kaya o Davies, “e tekivu vei Peritania . . . oti oya, o Jamani ena vicasagavulu na yabaki e muri.”

‘LOMADRAU RUARUA ME CAKA CA’

2. Ni mai cava na ika19 ni senitiuri, na matanitu qaqa cava erau mai taura na itutu ni “tui ni vualiku” kei na “tui ni ceva”?

² Ni vakarau cava na ika19 ni senitiuri, a “tui ni tokalau [“vualiku,”NW]” tiko kina na Matanitu Vakajamani qai taura tiko o Peritania na itutu ni “tui ni ceva.” (Taniela 11:14, 15) “Ia sa na lomadrau ruarua na tui oqo,” e kaya na agilosi i Jiova, “me caka ca, ka rau na vosa lasu tiko ni rau kana vata e na dua na tepeli.” E tomana tale: “Ia ena sega ga ni yaco: sa na yaco ga na kenai otioti e na gauna sa lokuci.”​—Taniela 11:27.

3, 4. (a) O cei e isevu ni empara ena Matanitu Vakajamani, na veidinadinati cava e mai mau kina? (b) Na cava na inakinaki i Kaiser Wilhelm?

³ Ena 18 Janueri, 1871, e isevu ni empara ena Matanitu Vakajamani o Wilhelm I. A lesi Otto von Bismarck me nona minisita liu. E loma i Bismarck me vakatorocaketaka na nona matanitu kei na kena vanua qali, e sega ni via veivala kina kei na dua na matanitu. Mai dua kina nodratou veidinadinati ni tovata kei na vanua o Austria-Hungary kei Itali, na veidinadinati e kilai me Veidinadinati e Tolu (Triple Alliance). Ia e qai mai veisaqasaqa na gagadre ni tui ni vualiku vou oqo kei na nona gagadre na tui ni ceva.

⁴ Ni mate ena 1888 o Wilhelm I kei koya a dodonu me kena isosomi o Frederick III, a cabeta kina na itutu vakaempara o Wilhelm II. Se yabaki 29 kina o koya. A vakasaurarataki Bismarck me vakacegu o Wilhelm II, se o Kaiser Wilhelm, ni nakita o koya me vosayaco o Jamani e vuravura taucoko. “Ena ruku ni lewa i Wilhelm II,” e kaya e dua na daunitukutuku makawa, “e vaka me dokadoka qai viavialevu kina [o Jamani].”

5. Erau dabe vakacava “e na dua na tepeli” na tui e rua, na cava erau lai tukuna?

⁵ Ni kaciva na tui kei Rusia o Czar Nicholas II e dua na bose ni tiko veisaututaki mai na koro o The Hague e Necaladi ena 24 Okosita, 1898, e sega ni vinaka sara tu ga na nodra veimaliwai na veimatanitu. E mai tauyavu ena bose oqo kei na bose e tarava a vakayacori ena 1907 na mataveilewai e vakatokai na Matabose Tudei ni Veivakameautaki (Permanent Court of Arbitration) me dabe mai The Hague. Erau mai lewe ni mataveilewai ruarua na matanitu o Jamani kei Peritania, e vaka me rau vakaraitaka ni rau tokona ruarua na tiko veisaututaki. Erau dabe “e na dua na tepeli,” e vaka sara ga me rau veilomani voli, ‘ia sa lomadrau ruarua me rau caka ca.’ E sega ni bucina na tiko sautu dina na nodrau ivakarau ni veimaliwai me rau ‘vosa lasu tiko ena teveli.’ Na nodrau dui sasaga vakapolitiki, vakabisinisi, se vakaivalu, “ena sega ga ni yaco” baleta ‘na kedrau iotioti’ na tui e rua e sa ‘lokuca’ tu na Kalou o Jiova.

“CA KI NA VEIYALAYALATI TABU”

6, 7. (a) Ena sala cava e “lesu” kina na tui ni vualiku “ki na nona vanua”? (b) Na cava e cakava na tui ni ceva ena nona sasaga na tui ni vualiku me vosayaco vakalevu?

⁶ E tomana na agilosi ni Kalou ena nona kaya: “Ena qai lesu yani ko koya [na tui ni vualiku] ki na nona vanua ka sa levu nai yau ena kauta; ia na lomana ena ca ki na veiyalayalati tabu; ena rawa ka, ka lesu tale ki na nona vanua.”​—Taniela 11:28.

⁷ A lesu tale o Kaiser Wilhelm ina nona “vanua,” se na ituvaki ni vanua e vuravura e nona na tui ni vualiku makawa. Ena sala cava? Ena nona cicivaka e dua na veiliutaki vakatui e kena inaki me vakatetea yani na Matanitu Vakajamani, me vosayaco vakalevu tale ga kina. E saga o Wilhelm II me tiko nona koloni e Aferika kei na so tale na vanua. E vinakata tale ga me bolei Peritania ena vala e wasawasa, e nakita kina me vakaduria e dua na mataivalu kaukaua e wai. “Ena loma ga ni tini vakacaca na yabaki, e tubu kina na kaukaua ni mataivaluiwai ni Jamani mai na dua na mataivalu lailai sara ina dua e taravi Peritania ga ena kena kaukaua,” e kaya na New Encyclopædia Britannica. Ia e vinakata o Peritania me nona tiko ga na qaqa, e vakalevutaka tale kina na nona mataivaluiwai. E veivosaki tale ga o Peritania kei Varanise, mau kina e dua na nodrau veidinadinati e vakatokai me entente cordiale (veidinadinati ni veitokoni). A mau vaka tale ga kina nodrau veidinadinati o Peritania kei Rusia, tauyavu kina na veidinadinati e kilai me Veiyalayalati e Tolu (Triple Entente). Sa mai rua kina na ito vakaivalu e Urope​—na Triple Alliance ena dua na yasana kei na Triple Entente ena yasana kadua.

8. E yaco vakacava me mai “levu nai yau” ni Matanitu Vakajamani?

⁸ A saga na Matanitu Vakajamani me vakatetea yani na nodra vanua, e rawata kina o Jamani e “levu nai yau” baleta ni liutaka tiko o koya na veidinadinati ni Triple Alliance. Eratou matanitu lotu Katolika Vakaroma o Austria-Hungary kei Itali. E tokona kina na Vatikani na nodratou ito na Triple Alliance. Ia e sega ga ni veitokoni vua na tui ni ceva, baleta era sega ni lotu Katolika e levu vei ira na lewe ni nodratou matanitu na curu tiko ena Triple Entente.

9. Ena sala cava ena “ca ki na veiyalayalati tabu” na loma i koya na tui ni vualiku?

⁹ Sa qai vakacava ga o ira na tamata i Jiova? Sa dua na gauna balavu na nodra kacivaka voli mai ni na cava ena 1914 na “nodra gauna na veimatanitu.”a (Luke 21:24) Ena yabaki oya, e tauyavu kina mai lomalagi na Matanitu ni Kalou e kena Tui na kawa i Tevita, o Jisu Karisito. (2 Samuela 7:12-16; Luke 22:28, 29) Me tekivu sara mai na vula o Maji ni 1880, e tukuna kina na ivoladraudrau na Watch Tower ni na lako vata na lewa ni Matanitu ni Kalou kei na kena cava na “nodra gauna na veimatanitu,” se “nodra gauna na kai Matanitu Tani.” (King James Version) Ia na loma i koya na tui ni vualiku, se o Jamani, ‘ena ca ina veiyalayalati tabu ni Matanitu.’ E sega gona ni via vakadinata o Kaiser Wilhelm na lewa ni Matanitu ni Kalou, e “rawa ka” ga ena nona suguraka na nona gagadre me lewai vuravura. Ena veika e cakava, sa utura sara tiko ga o koya na buka me kacabote kina na iMatai ni iValu Levu.

E “WAICALA” ENA IVALU NA TUI

10, 11. E tekivu vakacava na iMatai ni iValu Levu, e yaco vakacava tale ga me mai ‘gauna lokuci’?

¹⁰ “E na gauna sa lokuci ena baci lesu tale [na tui ni vualiku],” e parofisaitaka na agilosi, “ka tadu yani ki na mata ni ceva; ia ena sega ni vaka na nona lako eliu, se nona lako emuri.” (Taniela 11:29) Na ‘gauna lokuci’ ni Kalou me mudu kina nodra lewai vuravura na kai Matanitu Tani a yaco ena 1914. A tauyavutaka kina ena gauna oya na nona Matanitu vakalomalagi. Ena 28 ni June ni yabaki oya, a lauvana mate kina ena koro o Sarajevo, e Bosnia, na Archduke kei Austria o Francis Ferdinand kei watina. A veivana e dua na lewe ni batikadi mai Serbia. Oya sara ga na ka e vakatekivuna na iMatai ni iValu Levu.

¹¹ E uqeti Austria-Hungary o Kaiser Wilhelm me sauma lesu vei Serbia na veivana mate oqo. Ena nona kila ni na tokoni koya o Jamani, a kacivaka kina o Austria-Hungary ena 28 Julai, 1914 nona vakacibivalu vei Serbia. Ia e mai tokoni Serbia o Rusia. Ni vakacibivalu o Jamani vei Rusia, e vakaraitaka sara o Varanise (e dua vei iratou na ito ni veidinadinati na Triple Entente) ni na tokoni Rusia. Mani kacivaka kina o Jamani ni na kaba vakaivalu tale ga i Varanise. Me vakarawarawataka nona curumi Parisi o Jamani, e kaba kina e liu na vanua o Belgium. Oqo na vanua a kaya o Peritania ni na taqomaka, ni a vakaraitaka o Belgium ni na tawaveitovaki ena veiraravui. Ena ka e cakava o Jamani, a vakacibivalu kina o Peritania vei Jamani. Era curu mai e so tale na matanitu, veiveisau tale ga na ito e totaka o Itali. Ni sa kacabote na ivalu, a lewa o Peritania me qali vua o Ijipita me kua kina ni saga na tui ni vualiku me sogota na ikelimusu na Suez Canal me via lewai Ijipita tale ga, na vanua e nona na tui ni ceva ena gauna makawa.

12. Ena sala cava a ‘sega ni vaka na lako e liu’ na veika a yaco ena iMatai ni iValu Levu?

¹² “E levu dina na nona kaukaua kei na kedra levu na mataivalu tovata,” e kaya na World Book Encyclopedia, “ia e voleka sara ni mai qaqa ena ivalu o Jamani.” Ena nodrau dau veiraravui e liu na tui e rua, e nona tu ga na qaqa na tui ni vualiku, na Matanitu Vakaroma. Ia ena gauna oqo, “ena sega ni vaka na nona lako eliu.” A druka ena ivalu na tui ni vualiku. E tukuna na agilosi na vuna: “Ni na mai vala kaya eso na waqa ni Kitimi: ia ena waicala kina ko koya.” (Taniela 11:30a) Na cava “eso na waqa ni Kitimi” oqo?

13, 14. (a) Na cava “eso na waqa ni Kitimi” a veivala kei na tui ni vualiku? (b) E mai levu tale vakacava na waqa ni Kitimi ni toso na iMatai ni iValu Levu?

¹³ Ena gauna i Taniela, se o Kitimi kina o Saipurusi. Ena itekitekivu ni iMatai ni iValu Levu, sa mai qali o Saipurusi vei Peritania. Me kena ikuri, e kaya tale ga na ivola vakamacala na Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible ni yaca na Kitimi e “okati tale ga kina na veivanua ena Ra, vakabibi na veivanua ena Ra era dau veisokoyaki na lewedra.” Na vakadewa ni iVolatabu na New International Version e vakadewataka na matavosa “eso na waqa ni Kitimi” me “waqa ena veibaravi mai na ra.” Ena iMatai ni iValu Levu, era waqa ni Kitimi ga vakalevu na manua ni Peritania era soko voli ena baravi mai na ra kei Urope.

¹⁴ Ni toso na ivalu, e qai kaukaua cake ga na mataivaluiwai ni Peritania ena so tale na waqa ni Kitimi. Ena 7 Me, 1915, a vakaluvuca kina na waqanunu ni Jamani na U-20 na melisitima na Lusitania volekata na ceva ni baravi kei Ailadi. Era maliwai ira na mate kina e le 128 na kai Mereke. E muri, e vakavuna tale ga o Jamani me tete yani ina wasawasa na Atalanitika na nodra veivana na waqanunu. Oti oya, sa qai kacivaka ena 6 Epereli, 1917 o Peresitedi Woodrow Wilson ni Mereke na nona vakacibivalu vei Jamani. Ena nodra veitokoni na manua kei na sotia ni Mereke, sa mai vakaitavi sara ga na tui ni ceva​—na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Peritania kei Mereke​—me valuti koya na kena meca.

15. E mai “waicala” e naica na tui ni vualiku?

¹⁵ Ena nodrau tovata na matanitu qaqa o Peritania kei Mereke, a “waicala” kina na tui ni vualiku, a soro ena vula o Noveba 1918. A dro i Necaladi ni vaqara bula o Wilhelm II, vuki o Jamani me ripabuliki. Ia e se sega ni oti e kea na tui ni vualiku.

SA “RAWA KA” NA TUI

16. Me vaka e tukuna na parofisai, na cava ena cakava na tui ni vualiku ena nona sa druka?

¹⁶ Na tui ni vualiku ena “lesu, ka cudru ki na veiyalayalati tabu, ka na rawa ka; io ena lesu mai ko koya, ka na golevi ira era biuta na veiyalayalati tabu.” (Taniela 11:30b) Oqori na ka a parofisaitaka na agilosi, oqori tale ga na ka e qai yaco.

17. Na cava soti e yaco ni bera ni basika o Adolf Hitler?

¹⁷ Ni cava na ivalu ena 1918, era lewa na veimatanitu qaqa tovata me ciqoma o Jamani e dua na veidinadinati ni tiko veisaututaki, me kena itotogi. E tarabi vei ira na lewe i Jamani na veidinadinati oqo, e tekivu gogo kina na bula ni ripabuliki. E kune leqa o Jamani me vica vata na yabaki, mai vakila tale ga na Gauna ni Rarawa Levu (Great Depression), nira mai vakayalia kina nodra cakacaka e rauta nira le ononamilioni. Me qai yabaki 1930 vakacaca, e vaka me donu sara tu ga na gauna me basika mai kina e Jamani o Adolf Hitler. Mai liutaka na matanitu o koya me chancellor ena Janueri ni 1933, ia a taura na itutu vakaperesitedi ena yabaki e tarava oqo, na ivakarau ni veiliutaki era vakatoka na ilala nei Itala me Third Reich.b

18. E “rawa ka” vakacava o Itala?

¹⁸ Ni taura ga na itutu ni veiliutaki, e liutaka o Itala na nodra vakacacani vakaloloma na “veiyalayalati tabu,” e vakaibalebaletaki ira na taci Jisu Karisito lumuti. (Maciu 25:40) E “rawa ka” sara o koya vei ira na lotu Vakarisito yalodina oqo ena warumisa ni nodra vakacacani. E “rawa ka” tale ga o Itala ena toso vakailavo ni nona vanua, kei na levu ni veimatanitu tani e veiwekani kaya. Ena loma ga ni vica na yabaki, a raica o koya me dua na matanitu vosayaco tale e vuravura o Jamani.

19. Ena nona vinakata me tokoni, a kerei cei o Itala?

¹⁹ E “golevi ira [tale ga] era biuta na veiyalayalati tabu” o Itala. O cei o ira oqo? Oqo o ira na iliuliu ni lotu ena Veivanua Vakarisito ena nodra kaya ni tiko nodra veiyalayalati kei na Kalou, ia sa ra sega ni mai tisaipeli i Jisu Karisito. E rogoci vakalevu sara o Itala ena nona kerea nodra veitokoni na sa “biuta na veiyalayalati tabu.” Me kena ivakaraitaki, a mai dua nodrau veidinadinati kei na tui tabu e Roma. Ena 1935, e tauyavutaka o Itala na Tabana ni Veika Vakalotu. Dua vei ira na ka e saga oya mera vakarorogo kece na veimatalotu Tawase ina matanitu.

“NAI VALU” MAI VUA NA TUI

20. “Nai valu” i cei e vakayagataka na tui ni vualiku, me valuti cei kina?

²⁰ E vakacibivalu sara o Itala me vaka ga a sa tukuna tu mai vakadodonu na agilosi: “E dua nai valu ena mai totaki koya, ka ra na vakacacana na tikina tabu e kaukauwa, ka kauta tani nai soro sa ia e na veisiga.” (Taniela 11:31a) “Nai valu” oya na mataivalu e vakayagataka na tui ni vualiku me valuti koya kina na tui ni ceva ena iKarua ni iValu Levu. Ena 1 Sepiteba, 1939, era kabai Poladi kina “nai valu” nei Itala. Ni oti tale e rua na siga, erau vakacibivalu vei Jamani o Peritania kei Varanise ena sasaga me rau totaki Poladi. Sa kacabote kina na iKarua ni iValu Levu. E sega ni bera nona ravuti o Poladi, sa totolo tale ga nodra toso na sotia ni Jamani mera kabai Denmark, Norway, Necaladi, Belgium, Luxembourg, kei Varanise. “Ni qai cava na 1941,” e kaya na World Book Encyclopedia, “sa mai lewai Urope o Jamani.”

21. E vuki vakacava na uto vua na tui ni vualiku ena iKarua ni iValu Levu, na cava e qai kena itinitini?

²¹ A dua tu na nodrau veiyalayalati o Jamani kei na Soviet Union (Rusia), oya na Veidinadinati ni Veiyaloni, Veitokoni, Kei na Veiyalayalati (Treaty of Friendship, Co-Operation, and Demarcation). Ia e kaba ga na vanua vakarusia ena 22 June, 1941, o Itala. Oqo na ka e vakavuna me to kina na Soviet Union vei Peritania. Sa dua na ka na nodra ravu lesu vakaukaua na mataivalu ni Rusia, dina ni a lako vinaka vei Jamani ni sa qai tekivu nodra curuma yani na vanua levu oqo. Ena 6 Tiseba, 1941, era a druka kina na mataivalu ni Jamani mai Moscow. Ena siga e tarava, a vakalutugasaukurotaka kina na toba o Pearl Harbour mai Hawaii o Japani, na ito nei Jamani. Ni rogoca na itukutuku oqo, a kaya sara o Itala vei ira nona daunivakasala: “Sa na qai sega vakadua ni datou druka ena ivalu oqo.” Ena 11 Tiseba, sa rui vakariri nona vakaraitaka ni sa vakacibivalu i Mereke. Ia e rui taura vakamamada o koya na kaukaua ni Soviet Union kei Mereke. Nira ravu mai na tokalau na mataivalu ni Rusia, ra qai toso tiko yani mai na ra na sotia ni Peritania kei Mereke, sa vuki na uto vei Itala. Sa ra druka veitarataravi ga na mataivalu ni Jamani. Ni vakamatei koya vakataki koya ga o Itala, era mai soro na Jamani vei ira na mataivalu ni veivanua tovata (Allies) ena 7 Me, 1945.

22. E “vakacacana” vakacava na tui ni vualiku “na tikina tabu . . . ka kauta tani nai soro sa ia e na veisiga”?

²² “Ka ra na vakacacana [na mataivalu i Itala] na tikina tabu e kaukauwa, ka kauta tani nai soro sa ia e na veisiga,” e kaya na agilosi. Mai Juta makawa, a dua na iwase ni valenisoro e Jerusalemi na tikina tabu. Ia nira mai cati Jisu na Jiu, a cati ira tale ga o Jiova, cata tale ga na valenisoro. (Maciu 23:37–24:2) Mai na imatai ni senitiuri S.K. lako mai, sa mai vakayalo na valenisoro i Jiova, sa mai tiko e lomalagi na kena loqi tabu sara qai tiko e vuravura na kena rara vakayalo. Oqo na vanua era veiqaravi kina na lumuti, o ira na taci Jisu, na Bete Levu. Mai na 1930 lako mai, sa ra mai sokalou vata kei ira na kena vo ni lumuti “nai soqosoqo levu.” E tukuni kina nira veiqaravi tiko ‘ena valenisoro ni Kalou.’ (Vakatakila 7:9, 15; 11:1, 2; Iperiu 9:11, 12, 24) Ena vanua e lewa, e vakacacana na raranivalenisoro e vuravura o koya na tui ni vualiku ena nona sega ni cegu ni vakacacani ira na kena vo ni lumuti kei na nodra itokani. Ena kaukaua ni nona veitusaqati, e kau tani sara ga kina “nai soro sa ia e na veisiga,” na kena cabori e matanalevu na vakacaucautaki ni yaca i Jiova. (Iperiu 13:15) Era vakacacani vakaca sara beka, ia era tomana tiko ga nodra vunau ena iKarua ni iValu Levu na lumuti yalodina lotu Vakarisito kei ira na ‘so tani tale na sipi.’​—Joni 10:16, VV.

SA MAI ‘VAKADURI NA KA VAKASISILA’

23. Na cava “na ka vakasisila” ena imatai ni senitiuri?

²³ Ni sa vakarau cava na iKarua ni iValu Levu, a yaco tale e dua na ka me vaka ga sa parofisaitaka oti tu mai na agilosi ni Kalou. Era na “vakaduria na ka vakasisila sa dauveivakarusai.” (Taniela 11:31b) A cavuta tale ga o Jisu “na ka vakasisila.” Ena imatai ni senitiuri, a ka vakasisila na mataivalu ni Roma ena nodra a gole i Jerusalemi mera ravuti ira na Jiu dauvakabebe ena 66 S.K.c​—Maciu 24:15; Taniela 9:27.

24, 25. (a) Na cava “na ka vakasisila” ena noda gauna o keda? (b) E naica kei na sala cava e mai ‘vakaduri kina na ka vakasisila’?

²⁴ Na cava “na ka vakasisila” sa mai ‘vakaduri’ ena noda gauna o keda? E vakabauti ni oqo na ka vakasisila e via vakatotomuria na itavi ni Matanitu ni Kalou. Oqo na Matabose Makawa Kei Vuravura, na manumanu kila a curu ena qara se na bulubulu sega ni vakabotona, ni mai mudu nona cakacaka ni taqomaka na sautu ena gauna e kacabote kina na iKarua ni iValu Levu. (Vakatakila 17:8) Ia “ena lako cake mai [na] bulubulu e sega ni vakabotona” na “manumanu” kila. E yaco oqo ena gauna e tauyavu kina na Matabose Vou Kei Vuravura ena 24 Okotova, 1945, era lewena e 50 na veivanua wili kina na vanua e liu na Soviet Union. Sa mai vakaduri kina “na ka vakasisila” a tukuna tu mai na agilosi​—na Matabose Vou Kei Vuravura.

²⁵ A liutaka o Jamani na nona veimecaki kei na tui ni ceva ena ivalu ruarua kei vuravura, a taura tale tu ga kina na itutu ni tui ni vualiku. O cei sa na taura tarava na itutu oqo?

[iVakamacala e ra]

NA CAVA O RAICA RAWA?

• Ni cava na ika19 ni senitiuri, na matanitu qaqa cava erau mai taura na itutu ni tui ni vualiku kei na tui ni ceva?

• E “sega ni vaka na nona lako eliu” vakacava na veika e yaco vua na tui ni vualiku ena iMatai ni iValu Levu?

• Ni oti na iMatai ni iValu Levu, na cava e cakava o Itala me matanitu vosayaco tale kina e vuravura o Jamani?

• Na cava e qai itinitini ni nodrau veicati na tui ni vualiku kei na tui ni ceva ena iKarua ni iValu Levu?

[Chart/iYaloyalo ena tabana e 268]

IRA NA TUI ENA TANIELA 11:27-​31

Taniela 11:27-30a Vatanimtu Vakajamani Matanitu Qaqa (iMatai ni iValu Levu) o Peritania kei Mereke

[iYaloyalo]

Era vakacacani e levu na lotu Vakarisito ena keba ni veivakararawataki

[iYaloyalo]

Ra tokoni Itala na iliuliu ni lotu ni Veivanua Vakarisito

[iYaloyalo]

Peresitedi Woodrow Wilson kei Tui Jioji V

[iYaloyalo]

Motoka a lauvana mate kina o Archduke Ferdinand

[iYaloyalo]

Sotia ni Jamani, iMatai ni iValu Levu

[iYaloyalo ena tabana e 257]

Eratou duavata mai Yalta ena 1945 na paraiminisita kei Peritania o Winston Churchill, na peresitedi kei Mereke o Franklin D. Roosevelt, kei na iliuliu kei Rusia o Joseph Stalin ena sala me cicivaki kina o Jamani, duri e dua na matanitu vou mai Poladi, qai kacivi na bose me tauyavu kina na Matabose Vou Kei Vuravura

[iYaloyalo ena tabana e 258]

1. Archduke Ferdinand 2. Mataivaluiwai ni Jamani 3. Mataivaluiwai ni Peritania 4. Lusitania 5. iVola ni vakacibivalu nei Mereke

[iYaloyalo ena tabana e 263]

Nuidei o Adolf Hitler ni na nona na qaqa ena gauna e vakalutugasaukurotaki Pearl Harbor kina na ito nei Jamani ena ivalu, o Japani