Na iTuvaki e Tekivu Kina na iValu Levu

E rawa beka ni cabolo vakacalaka na ikatolu ni ivalu levu? Rawa beka ni cala nodra vakatulewa na vakailesilesi ni matanitu kei na nodra daunivakasala qai vakavuna nodra mate e vica na milioni?

EDA sega ni kila. Eda kila ga ni sa yaco oti na ituvaki qo. Rauta ni dua na senitiuri sa oti, era vakadonuya na iliuliu kei Urope me vakaitavi nodra vanua ena iValu Levu, a kilai e muri me iMatai ni iValu Levu, era sega ni kila na ca ni nodra vakatulewa. “Keimami lai veivaluvaluti tu ena dela ni lecaika,” e kaya o David Lloyd George, na paraiminisita ni Peritania mai na 1916 ina 1922. Wilika mada eso na ituvaki a tekivu kina na ivalu vakadomobula oya.

“Era sega ni vinakata na ivalu levu va qo na daunipolitiki,” a vola na daunitukutuku makawa o A.J.P. Taylor, “ia era a vinakata mera veivakarerei ra qai qaqa.” E nanuma na Sa kei Rusia me sagai na sala kece me rawati kina na sautu. A sega ni vinakata me beitaki ena laba vakadomobula. Ia ena June 28, 1914 ni oti toka na 11 ena 15 na miniti ena sigalevu, a veisautaki vakadua na ituvaki qori na vanataki ni rua na sicini dakai.

Rua na Sicini Dakai a Veisautaka Vakadua na Vuravura

Ena 1914, e vakavu nuiqawaqawa na nodra veimecaki na matanitu kaukaua e Urope, e lai rua tu kina na ito veimecaki: na Veidinadinati e Tolu (Triple Alliance) ratou tovata o Austria-Hungary, o Itali, o Jamani, kei na Veiyalayalati e Tolu (Triple Entente) ratou tovata o Peritania, o Varanise, kei Rusia. Na veimatanitu qo e tu na kedra isema vakapolitiki, veika vakailavo tale ga kei na vica vata na matanitu, oka kina na veimatanitu ena Balkan.

Ena gauna ya, e sega ni dei na veika vakapolitiki ena veivanua ena Balkan, ra qai sega ni taleitaka na nodra veiliutaki na matanitu lelevu. E tubu kina e levu na isoqosoqo vuni era saga na tu galala. Ena vanua sara ga qo, e lalawataka kina e dua na ilawalawa itabagone mera vakamatea na ravouvou ni Austria o Francis Ferdinand, ni veisiko yani e Sarajevo, na koroturaga kei Bosnia, ena June 28.a A rawarawa nodra sasaga ni sega ni levu sara na ovisa era yadra tiko. Ia, o ratou na digitaki me veivakamatei ratou sega ni vulica vinaka na ka me caka. E dua na itabagone a kolotaka e dua na gasaukuro lailai qai cala, eso tale era sega ni yavala ena gauna lokuci. A rawata duadua ga e dua na cauravou o Gavrilo Princip. Ena sala cava?

Ni raica o Princip ni sega ni vakamatei koya na ravouvou na gasaukuro lailai, a saga sara me volekata yani na motoka qai sega ni rawa. A yalolailai, mani takoso e tai kadua ni gaunisala qai curu ina dua na valenikana. A cudru na ravouvou ena vuku ni nodra gasaukurotaki koya, a mani veisautaka na vanua me lako kina. Ia, a sega ni kila nona draiva na veisau qori, a muri cala ena nona kauta tale na motoka ena vanua ratou sa qai goleva oti ga mai. Ena gauna vata qori, a curu mai tuba o Princip, qai tu vakarawarawa sara ga o Ferdinand me vakamatei​—a dabe toka ena nona motoka e sega ni vakailoilo yavoki, rauta ni tolu na mita na kena yawa. A toso volekata yani na motoka qai vana vakarua, a mate kina na ravouvou kei na watina.b A vinakata o Princip me tu galala nona vanua, ia a sega ni kila o koya na veika sa tekivuna qori. E sega ni bale duadua ga vua na veika vakadomobula a yaco tarava.

Vakarau Cabolo na iValu

Ni bera na 1914, e levu na lewenivanua e Urope era raica me ka vinaka ke cabolo e dua na ivalu. Era raica ni na yaga, e ka vakaturaga, qai lagilagi​—dina ga nira kaya nira lotu vaKarisito. Eso na daunipolitiki era vakabauta ni na vakaduavatataka na nodra vanua na ivalu, qai vakayaloqaqataki ira na lewenivanua! Kena ikuri, era vakasalataka nodra iliuliu eso na jenerali ni na oti totolo ga nodra na rawata na qaqa ena ivalu. “Ena rua ga na macawa eda na vakadrukai Varanise,” e raqataka e dua na jenerali ni Jamani. A sega sara ga ni dua a bau vakasamataka nira na coko kina e vica na milioni na tagane ena ivalu me vica na yabaki.

Kena ikuri, ni bera na ivalu, “a bula sara tu ga e Urope na yalo ni boletaki vanua,” e kaya na ivola Cooperation Under Anarchy (Veitokoni ena Gauna Veilecayaki). “Era vakabulabulataka na koronivuli, na univesiti, na tabana ni vakauitukutuku, kei ira na daunipolitiki na yalo ni boletaki vanua kei na vakasama nira vinaka cake.”

E sega sara ni levu na ka ra cakava na iliuliu ni lotu me tarova na ivakarau ni vakanananu ca qo. E kaya e dua na daunitukutuku makawa o Paul Johnson: “Ena dua na ito era tovata kina na Lotu Tawase e Jamani, na lotu Katolika e Austria, na lotu Orthodox e Bulgaria kei ira na Musolomani e Taki. Ena ito kadua, era tovata kina na Lotu Tawase e Peritania, na lotu Katolika e Varanise kei Itali, kei na lotu Orthodox e Rusia.” E tomana ni levu na iliuliu ni lotu era “kaya ni tautauvata tiko ga nomu lotu vaKarisito kei na nomu boletaki vanua. Era uqeti na sotia era lewena na duidui isoqosoqo ni lotu vaKarisito mera veivakamatei ena yaca ni nodra iVakabula.” Era vakarautaki mada ga na bete kei na sisita mera vakaitavi ena ivalu, ra qai mate e vica na udolu na bete.

O ira na veimatanitu e Urope era tovata tiko mera tarova na kena cabolo e dua na ivalu levu, ia era rairai vakatekivuna ga kina na ivalu. Ena sala cava? “Sa bau kaukaua sara ga nodra duavata na matanitu kaukaua e Urope,” e kaya na ivola Cooperation Under Anarchy (Veitokoni ena Gauna Veilecayaki). “Era nanuma na veimatanitu qori ni vakatau nodra tiko sautu na kedra ituvaki na nodra ito, era yavala totolo mera taqomaka nodra ito​—dina ni vakavuna ga na nodra ito na kena valuti.”

E dua tale na ka vakarerevaki a tekivuna na ivalu, oya na ituvatuva ni ivalu ni Jamani e vakatokai na Schlieffen Plan, e vakatokayacataki vua e dua na sotia ni Jamani o Jenerali Alfred von Schlieffen. Na ituvatuva qo, oya me totolo ga na imatai ni ravuravu, e tuvani ena vakasama ni o Jamani ena valuti rau ruarua o Varanise kei Rusia. Na ituvatuva oya me ravuti totolo o Varanise, ena gauna vata qori sa na vakarautaki koya tiko vakamalua o Rusia, oti sa na qai kabai o Rusia. “Gauna ga e davo kina na peleni [Schlieffen] qori, sa na macala tu ga ni na cabolo na ivalu e Urope ena vuku ni nodra tovata tiko na mataivalu e Urope,” e kaya na ivola World Book Encyclopedia.

Tekivu na iValu

Dina ni sega ni kune e dua na ivakadinadina ni vakaitavi na matanitu o Serbia ena nona vakamatei na ravouvou ni Austria, a nakita o Austria me tinia vakadua na nodra veivorati na kai Slav ena veivanua e liutaka. A vinakata sara ga o Austria “me vakavulici Serbia,” e kaya na daunitukutuku makawa o J. M. Roberts.

A saga o Nicholas Hartwig​—na mata ni Rusia e tiko ena koroturaga i Serbia​—me vakameautaka na ituvaki qori me caka na veivosaki. Ia, a mateniuto qai leqa ena gauna a bose tiko kina kei ira na vakailesilesi ni Austria. Kena itinitini, ena Julai 23, a vakauta o Austria vei Serbia na veika a vinakata e lai tini sara ena veivakasaurarataki. Ni sega ni rawa ni cakava kece o Serbia na ka a vinakati, a tamusuka sara ga o Austria na nodrau veivosaki. Ena gauna bibi oya, a tawayaga na nodra veivosaki na vakailesilesi ni matanitu e rua.

A caka eso na sasaga me tarovi kina na ivalu. Me kena ivakaraitaki, a vakatura o Peritania me caka e dua na bose ni veimatanitu. Na Empara kei Jamani a uqeti koya na Sa kei Rusia me kua ni vakavakarau ena ivalu. Ia, sa sega ni tarovi rawa na veika a yaco tarava. “Era sega ni tabea rawa na daunipolitiki, na jenerali, kei na veimatanitu na veika a yaco tarava,” e kaya na ivola The Enterprise of War (Na Dredre ni iValu).

E kacivaka ena Julai 28 na Empara ni Austria ni na valuti Serbia, a cakava qori ni vakadeitaka o Jamani ni na tokoni koya. Ia, a tokoni Serbia o Rusia qai saga me yalana nona sasaga o Austria ena nona kacivaka ni na vakarautaka e rauta ni duanamilioni na sotia ni Rusia ena iyalayala ni vanua e Austria. Kena ibalebale qo ni na sega ni taqomaki na iyalayala ni vanua o Rusia kei Jamani, a mani vakarota kina na Sa kei Rusia me na vakavakarau na nona mataivalu taucoko.

A saga na Sa kei Rusia me vakalomavinakataka na Empara kei Jamani ni sega ni nona inaki me valuti koya. Ia, na nodra vakavakarau na mataivalu ni Rusia a vakavuna me yavala totolo o Jamani. Koya gona, ena Julai 31, a tekivu muria o Jamani na ituvatuva ni ivalu na Schlieffen, a kacivaka ni na valuti Rusia ena Okosita 1, ni oti tale e rua na siga a kacivaka ni na valuti Varanise. E okati ena ituvatuva i Jamani mera takosovi Belgium, a vakasalataki Jamani o Peritania ni na valuti koya ke okati Belgium ena ivalu. Era butuki Belgium na mataivalu ni Jamani ena Okosita 4. Sa na sega ni tarovi na ivalu.

“Karusa na Nodra Veivosaki na Vakailesilesi ni Veimatanitu ena Noda iTabagauna”

“Na nona kacivaka o Peritania na ivalu sa vakadeitaka sara ga ni sa karusa na nodra veivosaki na vakailesilesi ni veimatanitu ena noda itabagauna,” e vola na daunitukutuku makawa o Norman Davies. Dua tale na daunitukutuku makawa o Edmond Taylor, a vola ni oti nona kacivaka na ivalu o Austria ena Julai 28, “na veilecayaki e dua na vuna levu e tekivu kina [na ivalu]. Levu na ka era yaco totolo ena levu na vanua. . . . Era sega ni katuma rawa o ira na tamata vuku qai lewamatau na itukutuku sa soli tiko vei ira.”

E sivia ni 13 na milioni na sotia kei na lewenivanua era mate ena vuku ni “veilecayaki” ya. Na vakanuinui ni na vinaka na veisiga nimataka kei na itovo vinaka ni tamata e vakatoboicu sara ga, ni laurai nodra tauri iyaragi o ira ena vanua torocake​—na iyaragi kaukaua era buli vakayauyau, eso era iyaragi vovou​—mera veivakamatematei vakayauyau kina. Sa veisau vakadua o vuravura.​—Raica na kato “iValu Levu​—Na iVakatakilakila ni Gauna?”

[iVakamacala e ra]

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 29]

IVALU LEVU​—NA IVIVAKATAKILAKILA NI GAUNA?

E tukuna na iVolatabu ni okati tale ga ena ivakatakilakila ni iotioti ni veisiga ni ituvaki ca qo na ivalu. (Maciu 24:3, 7; Vakatakila 6:4) Na kena vakayacori na ivakatakilakila qo ena gauna qo e dusia ni sa roro voleka mai na gauna me liutaka kina na vuravura na Matanitu ni Kalou.​—Taniela 2:44; Maciu 6:9, 10.

Kena ikuri, na Matanitu ni Kalou ena kauti ira laivi na kabula vakayalo ca era vakacala tiko na vuravura qo​—ira na timoni e nodra iliuliu o Setani na Tevoro. “A sa koto ga vua na vu-ni-ca ko ira kecega na kai vuravura,” e kaya na 1 Joni 5:19. Na nona lawaki ca o Setani e vakavuna e levu na leqa vua na kawatamata, okati kina na veika a lai vakavuna na iMatai ni iValu Levu.​—Vakatakila 12:9-​12.c

[iVakamacala e ra]

[Credit Line]

U.S. National Archives photo

[iYaloyalo ena tabana e 28]

Nona labati na ravouvou o Ferdinand

[Credit Line]

© Mary Evans Picture Library