Na Cava Mada na iVolavivigi ni Waitui Mate?

Nona a viritaka e dua na vatu ina dua na qaravatu e dua na dauvakatawasipi ni Bedouin sivia na 50 na yabaki sa oti, era vakatoka kina e so me cavuikalawa levu duadua ni tabana ni vakekeli ni ika20 ni senitiuri. E rogoca na turaga ni Bedouin oqo ni lai voroka sara e dua na saqa qele na vatu oya. Ena nona lai dikeva voleka, e qai kunea kina na imatai ni ivola e qai mai vakatokai e muri me iVolavivigi ni Waitui Mate.

E KURUSETA na veitabana ni vakadidike vaka kina vei ira na dauvolaitukutuku na ivolavivigi oqo. Sa dua na ka na nodra veilecayaki na lewenivanua ena levu ni kena itukutuku lasu era rogoca. Sa qai tete na itukutuku vuka ni vunitaki tiko na kena dina, e vakavure taqaya ni ivolavivigi oqo ena rawa ni vakacaraka na nodra vakabauta na lotu Vakarisito kei na lotu Jiu. Na cava sara mada mera kauaitaki kina vakalevu na ivolavivigi oqo? Ena kilai rawa beka na kena dina ni sa sivi oqo e 50 na yabaki?

Na Cava na iVolavivigi ni Waitui Mate?

Era koto ena iVolavivigi ni Waitui Mate na ivolatukutuku makawa vakajiu, e levu era volai vakaiperiu, e so e vakaaramea, qai vica ga ena vosa vakirisi. E levu vei ira na ivolavivigi kei na tikitikina era kune e sa sivia na 2,000 na yabaki na kedra makawa, era a volai ni se bera ni sucu o Jisu. Taumada, e vitu na ivolavivigi babalavu a kau mai vei ira na itaukei kei Bedouin era sa tu ena ituvaki era sa voleka tu ni vuca. Ni caka na vaqaqara ena so tale na qaravatu, e kune kina e so tale na ivolavivigi kei na so na tikitikina. Ena maliwa ni veiyabaki 1947 kei na 1956, era kune volekati Qumran, ena bati ni Waitui Mate e 11 na qaravatu era tu kina na ivolavivigi.

E 800 taucoko na ivola era dabani rawa mai na ivolavivigi kei na tikitikina era kune oqo. Rauta ni duanaikava, se sivia vakalailai na 200 na ivola, era ilavelave ni tikinivolatabu vakaiperiu. E so tale era ivola makawa vakajiu sega ni yavutaki vakaivolatabu, era vakatokai me Apocrypha kei na Pseudepigrapha.a

E so na iwase ni ivolavivigi era galeleta vakalevu na dauvakadidike era sega ni se bau kilai e liu. Era wili kina na kedra ivakamacala e so na lawa vakajiu, e so na lawa e vakatabakidua vei ira na matalotu ribatani era vakaitikotiko e Qumran, e so na qaqanimasu kei na serekali dau taurivaki e valenilotu, kei na so na vakadidike ni ivakavuvuli ni lotu e tara na kena vakayacori ni veiparofisai vakaivolatabu e baleta na iotioti ni veisiga. E so tale ga na ivakamacala vakaivolatabu era duidui sara mai na kena vo, na ivakamacala vovou ni veitikinivolatabu era sa vakamacalataki makawa tu mai.

O Cei e Vola na iVolavivigi ni Waitui Mate?

Ni taurivaki na iwalewale e so me kilai kina na dede ni volai ni dua na ivola, e vakaraitaka nira a volai na ivolavivigi oqo ena ikatolu ni senitiuri B.S.K., kei na imatai ni senitiuri S.K. Era tukuna e so na dauvakadidike nira a vunitaka ena qaravatu na Jiu mai Jerusalemi na ivolavivigi oqo ni se bera ni vakarusai na valenisoro ena 70 S.K. Ia era kunea e levu vei ira na dauvakadidike ni ivolavivigi, ni sega ni salavata na ka e tukuni oya kei na lewe ni ivolavivigi. E levu na vakasama kei na itovo era koto ena ivolavivigi era veicoqacoqa kei na ivalavala ni nodra rai na iliuliu ni lotu e Jerusalemi. E vakavotuya na ivolavivigi e dua na ilala era vakabauta ni sa sega na veitokoni vakalou vei ira na bete kei na ivalavala ni veiqaravi ena valenisoro e Jerusalemi. Era nanuma ni vakadonuya na Kalou me isosomi ni nodra sokalou ena valenisoro na nodra sa lai sokalou ena vanua dravuisiga. Ena dredre gona me vakabauti nira a vunitaka e so na ivola wili kina na ivolavivigi oqo na iliuliu ni lotu mai Jerusalemi.

De dua a tiko mai Qumran e dua na ilala vunivola daulavetaki ivola, ia e kena irairai ni levu na ivolavivigi oqo era a kumuni mai ena dua tale na vanua ra qai kauta mai na ilala vakabauta oqo. E rawa ni tukuni ni iVolavivigi ni Waitui Mate era wili me dua na iwase ni ivola maroroi. Me vaka e dua na laibri, na ivolavivigi kumuni oqo e sega ni kovuta wale ga na nodra vakabauta vakalotu o ira era wilika, ia ena vakatitobutaka na nodra rai ni rabailevu sara na veika e volai tu kina. Kena irairai ni tikina kece e sa lavetaki vakavica vata e yavu tiko ni nodra vakabauta kei na ivakavuvuli ni ilala oqo.

Era Dua na iLala Jiu Beka o Ira Mai Qumran?

Ke tiki ni laibri e Qumran na ivolavivigi oqo, o cei ga o ira na kena lewenivanua? O Parofesa Eleazar Sukenik, a solia e tolu na ivolavivigi ina Hebrew University e Jerusalemi ena 1947, e imatai ni tamata me vakatura nira a taukena taumada na ivolavivigi oqo e dua na ilala Jiu era vakatokai na Essene.

O ira na ilala Jiu oqo era lewena e dua na matalotu ribatani mai na lotu vakajiu, e vakamacalataki ira o iratou na dauvolaivola ni imatai ni senitiuri o Josephus, o Philo mai Alexandria, kei Pliny the Elder. E sega ni matata sara na kedra itekitekivu o ira na ilala Jiu oqo, ia e kena irairai ga nira a tubu mai ena nodra tiko yavavala na Maccabee ena ikarua ni senitiuri B.S.K.b A volatukutukutaka o Josephus na nodra bula ena gauna oya ena nona vakamacalataka vakamatailalai na duidui ni nodra rai vakalotu mai vei ira na Farisi kei na Setoki. E vola o Pliny nira a vakaitikotiko e dua na ilala Jiu ena bati ni Waitui Mate ena kedrau tadrua o Jeriko kei En-gedi.

A vakatura o Parofesa James VanderKam, e dua na dauvakadidike ni iVolavivigi ni Waitui Mate, ni nanuma o Josephus ni “o ira na ilala Jiu mai Qumran era dua na iwase lailai ga ni ilawalawa Jiu levu oya,” rauta nira le 4,000. Ni vakatauvatani kei na iwase cava ga ni kawa vakajiu ena gauna oya, e laurai ena ivolatukutuku mai Qumran ni via veisotari vinaka na kedra ivakamacala kei na ivakarau ni nodra bula na ilala Jiu oya.

E so era kaya ni a tekivutaki mai Qumran na lotu Vakarisito. Ia, e vuqa na duidui levu e kunei rawa ena nodra rai vakalotu na matalotu ribatani mai Qumran kei ira na lotu Vakarisito taumada. E laurai ena ivola mai Qumran na kena tauri vakabibi na lawa ni Siga ni Vakacecegu kei na nodra vakabibitaka ena kena veitikina matailalai na nodra itovo vakavanua. (Maciu 15:​1-​20; Luke 6:​1-​11) E vakatale ga oya na ivakarau ni nodra bula vagalala na ilala Jiu oya, nira dau vakuai ira mai na bula veimaliwai raraba, era vakabauta ni sa lewai kece tu mai liu na bula ni tamata, na ivakavuvuli ni tawamate rawa na yalo, vaka kina na nodra vakabibitaka na ivakavuvuli ni dawaitabu kei na nodra vakabauta nira sokalou vata tiko kei ira na agilosi. E vakaraitaka oqo na duidui ni nodra vakabauta kei na ivakavuvuli nei Jisu kei ira na lotu Vakarisito taumada.​—Maciu 5:​14-​16; Joni 11:​23, 24; Kolosa 2:​18; 1 Timoci 4:​1-3.

Sega ni Vunitaki e Dua na Ka

Ni oti e vica na yabaki mai na gauna e kune kina na iVolavivigi ni Waitui Mate, e tabaki sara e so na ivola me vukei ira na dauvakadidike ena veiyasa i vuravura ina ivakamacala ni veika e kunei taumada. Ia e so na leqa e kune ena vica vata na udolu na tiki ni ivolavivigi era kune ena ikava ni qaravatu. Era vakadikeva tiko oqo ena Palestine Archaeological Museum e dua na ilala dauvakadidike mai na veiyasa i vuravura era tiko ena tokalau kei Jerusalemi (tiki i Joritani ena gauna oya). Era sega ni wili ena ilala oqo o ira na daunivakadidike ni Jiu se Isireli.

Eratou sega ni vakatara na ilala oqo me dua tale me raica na lewe ni ivolavivigi me yacova ni ratou sa tabaka na macala ni nodratou vakadidike. E yalani ga na iwiliwili ni timi ni vakadidike oya. Ni mate e dua na lewena, ena dua ga ena sosomitaki koya. Ia e dodonu mera le levu na lewe ni ilala oqo ni levu na cakacaka era qarava, vakabibi ni gadrevi kina na kilaka vakaiperiu kei na vakaaramea ni gauna makawa. E vakamacalataka vaka oqo o James VanderKam: “Eratou na sega ni vakadikeva rawa vakavinaka na le walu ga na vuku na vicasagavulu vata na udolu na tikitiki ni itukutuku, ke ratou mani kenadau sara mada vakacava.”

Ena iValu Siga Ono ena 1967, sa vakarurugi tale i Isireli na tokalau kei Jerusalemi kei na kena ivolavivigi, ia e sega ni veisautaki na nodratou cakacaka na dauvakadidike ni ivolavivigi. Me vaka ni sa lai sagavulu kaya mai na yabaki na kena sega tiko ni tabaki na macala ni ivolavivigi ni ikava ni qaravatu, sa rogo na nodra kudru e vuqa na dauvakadidike. Ena 1977, e vakatoka o Parofesa Geza Vermes ena univesiti mai Okosivote ni oqo na veidabui levu taudua ni ika20 ni senitiuri ena tabana ni vuli. E rogo na itukutuku vuka ni o ira na lotu Katolika era vunitaka nakita tiko e so na lewe ni ivolavivigi e vakacacana na lotu Vakarisito.

Sa qai sudrai cake na kedra iwiliwili na dauvakadidike ina 20 ena veiyabaki ni 1980. Ena 1990, ena ruku ni veiliutaki ni kena edita vou, o Emanuel Tov, ena Hebrew University mai Jerusalemi, sa toso sara ina 50 vakacaca na kedra iwiliwili. E qai vakarautaki kina e dua na ituvatuva dei ni gauna me na tabaki kina vakaoti na macala ni vo ni ivolavivigi.

A sega ni namaki na ka e yaco ena 1991. Taumada, sa tabaki kina na ivola A Preliminary Edition of the Unpublished Dead Sea Scrolls. E rawati oqo ena veivuke ni kompiuta e vakayagataki kina na nodratou concordance na timi ni dauvakadidike. Tarava na valenivola na Huntington mai San Marino, e Kalifonia, ena nodratou kacivaka raraba ni ratou na solia vakarawarawa vei ira ga na dauvakadidike era vinakata e dua na idaba tabaki ni ivolavivigi oqo. Sega ga ni dede, sa vakarawarawataka na kena tabaki e dua na ilavelave ni ivola, A Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls, na kena taukeni raraba na itaba ni ivolavivigi taumada era a sega ni se bau tabaki e liu.

Ena loma gona ni tini na yabaki sa oti, e sa vakarawarawataki na dikevi raraba ni ivolavivigi kece ni Waitui Mate. E kena ibalebale oqo ni sega ni vunitaki e dua na ka; ni sega ni vunitaki e dua na ivolavivigi. Nira sa qai tabaki tiko na iotioti ni iwasewase ni ivolavivigi, sa na qai rawa ni tekivu na kena dikevi vakamatailalai. E dua na itaba dauvakadidike vou ni ivolavivigi era sa qai tekivu oqo mera vakadidike. E vakaibalebale vakacava na vakadidike oqo vei ira era vulica tiko na iVolatabu?

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 3]

Oqo e so na qaravatu volekata na Waitui Mate era kune kina na ivolavivigi makawa

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 3]

Tikitiki ni iVolavivigi: Tabana e 3, 4, kei na 6: Courtesy of Israel Antiquities Authority

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 5]

Courtesy of Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalemi