iTalanoa ni Nona Bula

Taka Mai Vei Jiova na Kaukaua Mana Levu”

TALANOATAKA O HELEN MARKS

E vulaikatakata ni 1986 qai tunumaka sara na draki. Au wawa taudua tu ena vanua ni kasitaba ena raraniwaqavuka lala duadua e Urope. Oqori o Tiranë, na koroturaga kei Albania, e vakatokai koya me “imatai ni matanitu e vuravura e sega ni vakabauta na Kalou.”

E VEILECAYAKI na noqu vakasama au qai lomaleqa tale ga niu raica na nona sa yanaraka na noqu iyaya e dua na ovisa. Keu cakava se tukuna e dua na ka ena kasami kina, au na vakatalai tani mai na vanua oya, ratou na bala tale ga i valeniveivesu se keba ni veivakararawataki o ratou na mai waraki au. Au marau niu a vakayalovinakataki koya sara ena noqu sureta me kana drega kei na bisikete. Ia, au mai sotava tu vakacava na ituvaki oqo niu sa kena marama yabaki 60 vakacaca? Na cava a uqeta na noqu vakuai au mai na bula vinaka kei na noqu bolea meu vakaliuca ga na veika e vauca na Matanitu ni Kalou ena matanitu e kaukaua kina na bula vakominisi?

Na Goneyalewa Tautauvimate Dau Taro

Ni oti ga e rua na yabaki na noqu sucu ena 1920 mai Ierápetra, e Crete, a mate o tamaqu ena niumonia. E marama dravudravua qai sega ni kila na wilivola o tinaqu. Au gone duadua vei keitou na le va na veitacini, ni tauvi au tiko na buracimi, e vulaci kina na yagoqu au qai tautauvimate. Era kaya vei tinaqu na tiko tikivi keitou me laivi au ga meu mate me rawa ni qaravi iratou vinaka kina na qase vei au. Au marau ni a sega ni rogoci ira o tinaqu.

Me vakadeitaka ni sa kune vakacegu na yalo i tamaqu mai lomalagi, e dau sikova wasoma o Nau na nona ibulubulu, dau qai kerea na nona veivuke na bete ni lotu Orthodox. Ia, e dau saumi, qai saulevu. Au se nanuma tiko na neirau lesu mai ena ibulubulu kei tinaqu ena dua na siga ni Kirisimasi qai tarasui na liliwa. Keirau a solia vua na bete na neitou qavu ni ilavo. Ni oti na nona vakani keitou o Nau ena so na kakanadraudrau, a curu ena dua tale na rumu me lai moce waloloi, e suasua na baluna ena nona tagi ni rarawa. Ena dua na gauna e muri, au saga ena doudou meu lai raica na bete, niu via taroga vua se cava e takali kina o tamaqu, kei na cava me saumi koya tiko kina o tinaqu. A vakasolokakanataka mai ena madua: “E kauti koya na Kalou. E dau vaka ga oya na ka eda na sotava. Ena qai seavu ga mai na nomu rarawa.”

E dredre dina meu semata na ka e tukuna kei na masu ni Turaga, au a vulica mai koronivuli. Au se nanuma vinaka tiko ga na kena totoka qai vakaibalebale na itekitekivu ni qaqana: “Tama i keimami mai lomalagi, me vakarokorokotaki na yacamuni, me yaco mai na nomuni matanitu, me caka na lomamuni e vuravura, me vaka sa caka tiko mai lomalagi.” (Maciu 6:​9, 10, VV) Ke a inaki ni Kalou me caka na lomana e vuravura, na cava eda rarawa tiko kina vakalevu?

A voleka sara ni saumi na noqu taro ena 1929, na gauna a veisiko mai kina i neitou vale o Emmanuel Lionoudakis, e dua na iVakadinadina i Jiova e dau vunau vakatabakidua.a A tarogi Emmanuel o tinaqu se cava e vinakata, mani solia galugalu ga mai vua e dua na card. A qai solia vei au o tinaqu meu wilika. Niu se qai yabaki ciwa, au sega ni taura rawa na ka au wilika. E nanuma o tinaqu ni galu o koya na vulagi oqo, mani kaya: “Isa! Oni galu au qai sega tale ga ni kila na wilivola.” Sa qai gole yani.

Oti e vica tale na yabaki sa qai saumi na noqu taro. A taura o ganequ, o Emmanuel Paterakis, na ivola lailai na Where Are the Dead? era tabaka na iVakadinadina i Jiova, a vakauta mai vua na italatala e dau vunau vakatabakidua vata tiko ga oya.b Au yalovakacegu sara ga niu wilika, niu qai kila ni a sega ni kauti tamaqu na Kalou. Au qai mai kila tale ga ni mate e vu ga mai na noda sega ni uasivi, ia o tamaqu e waraka tu na veivakaturi ena parataisi e vuravura.

“Sa Vakacaraki Iko na iVola Oqo!”

E dolava na mata i keirau na dina ni iVolatabu. Keirau kunea e dua na iVolatabu makawa i Tata mani keirau tekivu vulica sara, vakavuqa ena rarama ni cina kadrala ni keirau dabe wavokita na matadravu. O yau duadua ga na goneyalewa e dau taleitaka na iVolatabu ena yasayasa oya, au sega gona kina ni dau okati ena ka era dau cakava vata na ilawalawa lailai iVakadinadina e kea. Au lai nanuma wale kina ni rairai e nodra isoqosoqo ga na tagane​—ia toso na gauna au qai raica ni cala na noqu nanuma.

E uqeti au na nona dau gumatuataka o ganequ na cakacaka vakavunau. Sega ni dede era sa tekivu kauaitaki keitou vakavuvale na ovisa, era dau veisikovi yani vakawasoma ena gauna cava ga ena nodra vaqara ivola kei Emmanuel. Au se nanuma vinaka tiko ga na gauna a lako yani kina na bete me lai vakadeitaka me keitou lesu tale yani i lotu. Gauna a vakaraitaka kina vakaivolatabu o Emmanuel vua na bete ni yaca ni Kalou o Jiova, a kovea na iVolatabu, yalovaka e mata i ganequ, qai kailavaka vua, “sa vakacaraki iko na ivola oqo!”

Ena 1940 a sega ni via curu ena mataivalu o Emmanuel mani vesu qai vakau ina bucanivalu e Albania. Mai mudu tu yani neitou veitaratara ni keitou a nanuma ni sa leqa. Ia, oti e rua na yabaki keitou taura e dua na nona ivola mai valeniveivesu. E bula vinaka tiko! E kasa dei tiko ga ena noqu vakasama e dua na tikinivolatabu a vola koto mai: “Sa veiraiyaki na mata i Jiova e vuravura taucoko, me totaki ira vakaidina sa dodonu na lomadra vua.” (2 Veigauna 16:9) Keitou gadreva sara tu ga na veivakayaloqaqataki vaka oya!

Ni tiko ga ena valeniveivesu, a kerea e so na mataveitacini o Emmanuel mera mai sikovi au. Sega ni bera, na kena tuvanaki sara me caka na soqoni vakarisito ena dua na vale ena taudaku ni tauni. Keimami sega ni kila ni so era vakaraici keimami tiko! Era a viribaiti keimami na ovisa ena dua na Sigatabu. Era vakavodoki keimami ena dua na lori keimami qai vakaraitaki e loma ni tauni. Au se nanuma tu ga na nodra veivakalialiai kei na nodra veivakacacani na tamata, ia a vakacegui keimami na yalo tabu i Jiova.

Keimami tokitaki qai lai vesu tu ena dua na valeniveivesu butobuto qai duka ena dua tale na tauni. Na valelailai ni noqu sela e dua ga na vokete, e dau qai sova vakadua ena dua na siga. Au a totogi vula walu ni tukuni niu nodra “qasenivuli” na ilawalawa oya. Ia, a veivosakitaka vua na nona loya na tacida tagane a vesu tale tu ga e kea me valataka na neitou kisi, mani keitou sereki rawa kina.

Bula Vou

Ni sereki mai valeniveivesu o Emmanuel, a tekivu sikovi ira sara na ivavakoso e Aceni me ivakatawa dauveilakoyaki. Au a toki e kea ena 1947. Au sa qai bau lai sotavi ira kina e dua na ilawalawa iVakadinadina levu​—o ira na tagane, yalewa qai wili tale ga kina na gone. Ena Julai 1947, au a papitaiso me ivakadei ni noqu yalataka noqu bula vei Jiova. Au dau tatadrataka tu meu na dua na daukaulotu, au mani tekivu vuli vosa vakavalagi kina ena bogi. Au tekivu painia ena 1950. A toki mai o Nau me keirau mai tiko vata, a ciqoma tale ga na ka dina ena iVolatabu. A dua na iVakadinadina i Jiova me yacova ni takali ni oti tale e 34 na yabaki.

Ena yabaki tiko ga oya keirau sota kina kei John Marks (Markopoulos), na turaga ni Mereke e kaukaua vakayalo qai vinaka na kena irogorogo. A sucu o John ena vualiku kei Albania, a toki i Mereke, mani lai dua sara kina na iVakadinadina i Jiova. A tiko mai Kirisi ena 1950 ena nona saga tiko na ivolatara ni curuvanua i Albania​—ni kaukaua sara tiko na veiliutaki vakominisi, e sega kina ni vakatarai na curuvanua. Dina ga ni iotioti ni gauna a raici iratou kina na nona vuvale o John ena 1936, a sega ga ni lako rawa i Albania. E tarai au na nona lomakatakata ena qaravi Jiova, kei na nona lomani ira na mataveitacini. Keirau mani vakamau ena 3 Epereli, 1953. Oti oya keirau toki sara ina neirau itikotiko vou e New Jersey, mai Mereke.

Me dua na neirau ivurevure ni ilavo ena cakacaka vakaitalatala vakatabakidua, keirau dolava kina e dua na bisini lailai ena matavura e New Jersey, me keirau dau vakarautaka na kedra ikatalau na dauqoli. Keirau dau cakacaka mai na kaca ni mataka ina ciwa na kaloko ena mataka, ena gauna ga ni vulaikatakata. Na neirau bula rawarawa qai vakaliuci ga na veika vakayalo, e levu kina na neirau gauna ni vunau. Ni toso na yabaki, a kerei me keirau toki ina vica tale na tauni e gadrevi kina vakalevu na veivuke. Ena veivanua oqori, ena veivuke i Jiova, keirau vukei ira kina na tataleitaki, tauyavu rawa kina na ivavakoso, keirau veivuke tale ga ena tara ni Kingdom Hall.

Vukei Ira na Mataveitacini Era Gadreva na Veivuke

Sega ni dede, keirau sa vakanamata tale tu ina dua na inakinaki veivakurabuitaki. Era vinakata na tacida matua me tauyavutaki na sala ni veitaratara kei ira na noda itokani lotu Vakarisito era vakaitikotiko ena veivanua ena Balkan, e vakatabui tu kina na cakacaka. Ena vica vata na yabaki, era sega ni veitaratara rawa kei ira na mataveitacini e vuravura raraba na iVakadinadina i Jiova ena veivanua oya, e lailai se sega sara ga na kakana vakayalo e bau yaco yani vei ira, kei na nodra tusaqati vakaukaua. E levu era yadravi tu, qai vuqa era bala ina valeniveivesu se keba ni veivakararawataki. Era gadreva sara tu ga na veivola vakaivolatabu, veidusimaki, kei na veivakayaloqaqataki. Me kena ivakaraitaki, e vaka oqo e dua na itukutuku vuni a vakau mai Albania: “Masulaki keimami vua na Turaga. Vesu mai na veivale na ivola. E sega ni vakadonui me keimami vuli. Eratou kau vakavesu e le tolu.”

Ia, ena Noveba 1960 keirau tekivu sikova e so na veivanua oya ena loma ni ono na vula. E matata vakasigalevu tu ni keirau na gadreva na “kaukauwa mana levu,” na yaloqaqa soli vakalou, doudou, kei na maqosa me vakayacori vinaka kina na neirau ilesilesi. (2 Korinica 4:7) Na imatai ni vanua keirau lakova o Albania. Keirau a volia e dua na motoka e Parisi qai keirau gole yani. Ni keirau yaco yani i Roma, a rawata duadua ga o John na ivolatara ni curuvanua i Albania. Au mani gole sara i Aceni, Kirisi, meu lai waraki koya kina.

A yaco yani i Albania o John ena icavacava ni vula o Feperueri 1961 qai tiko mai kea me cava na vula o Maji. A sotavi ira mai Tiranë e le 30 na tacida. Dua na ka na nodra marautaka na ivola era gadreva vakalevu kei na veivakayaloqaqataki! E sega ni dua mai taudaku e se bau sikovi ira yani ena 24 na yabaki.

E tarai John sara ga na nodra yalodina kei na nodra vosovoso na mataveitacini mai kea. A qai kila tale ga o koya ni vuqa era a vakayalia na nodra cakacaka ra qai kau vakavesu baleta nira sega ni vakaitavi ena veicakacaka vakominisi. A tarai koya sara tale ga na nodrau solia e rua na tacida e toka na nodrau yabaki ni bula ena 80 e rauta ni 100 na dola ni Mereke me nodrau cau ina cakacaka vakavunau. Rau a maroroya voli mai ena vica vata na yabaki na nodrau ilavo lailai ni peniseni.

A tiko mai Albania o John me yacova na ika30 ni Maji, 1961​—na siga ni iVakananumi ni mate i Jisu. Era a le 37 na tiko ena iVakananumi a vunau kina o John. Ia, e kilai levu na nodra maliwai ira tiko na vakarorogo e so na matavou​—na ovisa vakalecaleca. Era a lalawataka tu mai me mai vesu o watiqu kei na so tale ni oti ga na vunau. Ni cava na vunau, totolo ga na nodra kauti John yani na mataveitacini ena katuba e muri qai draivataki koya sara ina ikelekele ni waqa mai Durrës, me vodo ena waqa ni veivoli ni Taki e gole vaka i Piraiévs (Piraeus), mai Kirisi.

Au marau ni lesu bula mai. Sa rawa tale ni keirau vakacavara na vo ni neirau ilakolako rerevaki oqo. Keirau lakova rawa kina e tolu tale na vanua mai na Balkan, e vakatabui tu kina na noda cakacaka​—e dua dina na ilakolako rerevaki, ni keirau kauta tale tiko ga na ivola vakaivolatabu, taipa, kei na so tale na iyaya. E dua dina na ka lavotaki na neirau sotavi ira e so na tacida kei na ganeda yalodina era tu vakarau mera vakayalia nodra cakacaka, nodra bula galala, kei na nodra bula sara mada ga ena vuku i Jiova. E veivakauqeti dina na nodra lomakatakata kei na nodra loloma dina. Keirau drukataka tale ga na nona solia mai o Jiova na “kaukauwa mana levu.”

Keirau a lesu tale i Mereke ni sa cava vakavinaka na neirau ilakolako. Ena veiyabaki e muri, keirau vakayagataka e vuqa tale na sala me keirau vakau ivola kina i Albania qai ciqoma tale ga kina na itukutuku ni nodra cakacaka na mataveitacini mai kea.

Vuqa na iLakolako, ia Au Vakaleqai Tale Ga

Tasiri o gauna, au mai tu taudua voli ni mai leqa o John ena 1981, ni sa yabaki 76. Rau mai kauti au na vugoqu o Evangelia, kei na watina o George Orphanides, me keitou lai tiko vata, rau dau tokoni au, rau dau vukei au vinaka me tekivu mai na gauna oya. Erau a vakila tale ga na nona veitokoni o Jiova ena nodrau veiqaravi tiko mai Sudan ni se vakatabui tu kina na noda cakacaka.c

Yaco na gauna me vakayagataki e dua na iwalewale vou ni veitaratara kei ira na mataveitacini e Albania. Ni ratou tiko kina na weka i watiqu, a kerei ke rawa niu lako i kea. Sega ni bera na noqu vakadonuya!

Oti e vica vata na vula na noqu sasaga vinaka, sa qai vakadonuya mai na valenivolavola ni Albania e Aceni ena Me 1986, na noqu ivolatara ni curuvanua. Eratou vakadreti au na cakacaka ena valenivolavola, meu kua ni namaka na veivuke ke yaco e dua na leqa. E kidroa sara ga o koya e dau qarava na ilakolako vagade niu lai sauma na noqu tikite ni vuka i Albania. Au a sega ni datuvu, sega ni bera na noqu sa lai vodo toka ena waqavuka e dau vuka vakadua ena dua na macawa mai Aceni i Tiranë. Eratou tomani au e tolu na kena turaga ni Albania eratou a lai qaravi tu vakavuniwai e Kirisi.

Ni keitou kele yani, au sa kau sara ina rumu lala e tawana tiko na tabana ni kasitaba. Rau sega ni iVakadinadina i Jiova o noqu daku kei ganena, ia erau tu vakarau ni vukei au meu veitaratara kei ira na mataveitacini e kea. Vakalawa, erau na lai tukuna vua na iliuliu ni itikotiko na noqu sa tiko. E vakavuna mera vakaraici au voleka sara na ovisa. Eratou mani vakatura na wekaqu meu tiko vakadua ga e vale, eratou na lai vaqarai rau mai na lewe rua na tacida erau tiko e Tiranë me rau mai raici au.

Ena gauna oya, eratou se le ciwa na mataveitacini e Albania raraba. Na vica vata na yabaki ni vakatatabu, veivakacacani, kei na nodra dau yadravi e vakavuna kina me ratou qaseqase. E laurai e matadratou na tarabi ni ka eratou sotava. Ni rau sa vakabauti au rawa e rua na tacida tagane oqo, na imatai ni nodrau taro: “E vei Na Vale ni Vakatawa?” Ena vica vata na yabaki e rua wale ga na nodrau ilavelave ni ivola makawa​—e sega mada ga na iVolatabu.

Erau talanoataka na veika rarawa era cakava vei rau na iliuliu. Rau tukuna tale ga na kisi ni dua na tacida e dei na lomana ni na tawaveitovaki ena veidigidigi e vakarau caka. Ia ni lewa na matanitu na ka kece, e kena ibalebale oya ni na sega na kedratou iwasewase ni kakana vakavuvale. Eratou na bala kece e valeniveivesu na luvena eratou sa vakawati kei na nodratou dui vuvale, dina ga ni ratou sega ni vakabauta vata kei tamadratou. E tukuni ni bogi ga oya ni bera na veidigidigi, eratou a vakamatea na tacida oqo na lewe ni nona vuvale ena vuku ni nodratou rere, ratou kolotaka na yagona ena toevu, ratou qai tukuna ni a vakamatei koya ga ena vuku ni nona rere.

E tubu na loloma nida raica na nodratou dravudravua na tacida lotu Vakarisito oya. Ia, na gauna au via yaduataka kina vei iratou na noti ya $20.00 na ilavo ni Mereke, eratou vakuakua, eratou kaya ga, “Keitou gadreva ga na kakana vakayalo.” Sa ruasagavulu vakacaca na yabaki na nodratou bula tu na tacida oqo ena ruku ni veiliutaki vakominisi e moici ira rawa na lewe vuqa mera kua ni vakabauta na Kalou. Ia na nodratou vakabauta kei na nuidei e qaqaco vinaka tu me vakataki ira ga na iVakadinadina e veiyasa i vuravura. Niu biuti Albania ni oti e rua na macawa, au sa qai vakadeitaka ga e lomaqu ni o Jiova e dau solia na “kaukauwa mana levu,” ena ituvaki dredre cava ga.

A ka dokai tale ga na noqu sikovi ira mai Albania ena 1989 vaka tale ga kina ena 1991. Ni sa dolavi tiko mai vakamalua na galala ni volaitukutuku kei na galala ni sokalou ena vanua oya, e sa tubu tale tiko ga kina na kedra iwiliwili na dauqaravi Jiova. E sa tubu na kedra iwiliwili na lotu Vakarisito yalayala e kea mai na lewe vica wale ga ena 1986 ina sivia na 2,200 na dautukutuku. E dua tale ga vei ira o Melpo, na dauvequ. Sega ni vakabekataki ni a vakalougatataki ira dina na ilawalawa yalodina oya o Jiova.

Marautaka na Bula ena Kaukaua i Jiova

Niu raica lesu, au vakadeitaka ni a sega ni ka wale na neirau cakacaka​—vakaveiwatini. Keirau vakayagataka ena gaunisala vinaka duadua na neirau kaukaua vakaitabagone. E yaga cake sara na neirau digia na cakacaka vakaitalatala vakatabakidua mai na cakacaka cava tale keirau a rawa ni cakava. Au vakamareqeti ira dina e vuqa na tacida lomani keirau a vukei ira mera mai kila na ka dina ena iVolatabu. Ia oqo niu sa qase sara, au vakauqeti ira na itabagone mai na vu ni lomaqu mera ‘nanuma na nodra Dauveibuli Totoka nira sa cauravou tiko.’​—Dauvunau 12:1.

Dina ga niu sa yabaki 81, au se dua tiko ga na dauvunautaka na itukutuku vinaka. Au dau lai vunau vakamataka ena ikelekele ni basi, ena ikelekele ni motoka, ena salatu, ena sitoa, se ena raranigade. E dau drakidrakita na bula nida sa qase mai, ia o ira na taciqu tagane kei na yalewa lomani​—na noqu vuvale levu vakayalo​—vaka kina na vuvale i na vugoqu, era vu dina ni veivakaukauataki. Na kena ilutua, niu mai kila ni “sa taka mai vua na Kalou na kaukauwa mana levu, ka me segai maivei keitou.”​—2 Korinica 4:7.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 25]

E cake: o John (e sau ena imawi), o yau (e loma), vata kei na ganequ o Emmanuel ena yasaqu imawi kei na neirau Nau ena yasana imawi, kei na dua na ilala era cakacaka e Peceli, Aceni, 1950

[iYaloyalo ena tabana e 25]

iMawi: Vata kei John ena neirau bisinisi ena matavura e New Jersey, 1956

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Soqo ni Tikina mai Tiranë, Albania, 1995

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Peceli mai Tiranë, Albania. Taravaki oti ena 1996

[iYaloyalo ena tabana e 26]

E cake: a vakadewataki vuni na ulutaga mai na “Watchtower” ni 1940 ina vosa vaka Albania

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Vata kei na vugoqu o Evangelia Orphanides (imatau), kei watina, o George