Vakawainimatetaki ni Yagomate​—Ganita na Lotu Vakarisito?

Ni voleka ni mate, sa qai kerea na peteriaki yalodina o Jekope na iotioti ni ka e vinakata: “Dou buluti au kei ira na tamaqu e na qaravatu mai na tiki-ni-vanua nei Efironi na Itaiti; e na qara-vatu e na tiki-ni-vanua ko Makipila, sa donui Mamire, mai na vanua ko Kenani.”​—Vakatekivu 49:​29-​31.

E DOKAI tamana o Josefa ni taurivaka na ivalavala a matau tu ena gauna oya mai Ijipita. E vakaroti ira na ‘nona tamata era vuniwai mera vakasosogi tamana ena ka boi vinaka.’ Na itukutuku ena Vakatekivu wase e 50, e kaya ni tauri ira na vuniwai e 40 na siga mera vakarautaka kina na yagonimate. Ni sa vakawainimatetaki na yago i Jekope a rawarawa kina ina ilawalawa levu era wili kina na lewenivuvale kei ira na ivakatutu mai Ijipita era vodo qiqi mera lakova e rauta ni 400 na kilomita mera lai buluti Jekope e Epironi.​—Vakatekivu 50:​1-​14.

E rawa beka ni kune tale ena dua na siga na yago i Jekope e vakawainimatetaki? Ena via dredre toka. E vanua suasua o Isireli, e yalani ga na ka e kune ena vakekeli. (Lako Yani 3:8) Era bini na kaukamea makawa kei na vatu, ia na iyaya caca rawarawa me vaka na isulu, leca, kei na yago vakawainimatetaki, era sega ni vorata rawa na suasua kei na veiveisau ni draki.

Cava soti e vauci ena vakawainimatetaki ni yagomate? Cava e muri tiko kina na ivalavala oqo? E ganita na lotu Vakarisito?

Tekivu Mai Vei?

E vakawainimatetaki na yagomate ni tamata se manumanu me kua ni vuca. Era kaya na daunitukutuku makawa ni tekivu mai Ijipita na vakawainimatetaki ni yago ia e caka tale ga e Asiria, Perisia, kei Scythia. E rairai tekivutaki na ka oqo nira kune na yagomate ena vanua dravuisiga nira se tu vinaka tu. Na ibulubulu vaka oya ena vanua dravuisiga e taqomaka na yagomate mai na suasua kei na cagi, ena sega kina ni vuca rawarawa. So era nanuma ni tekivu na vakawainimatetaki ni yagomate nira kune na yago era maroroi tu ena natron (sodium carbonate), na mataqali waimasima e kune vakalevu e Ijipita.

Na inaki i koya e dau vakawainimatetaka na yagomate oya me tarova na kakana ni manumanu lalai e dau tekivu me kania na yagomate ni oti ga e vica na aua ni mate, e vakavuna kina me vuca na yago. Ke tarovi rawa oqo, ena sega ni vuca se taura na gauna me qai vuca. Tolu na ka e vinakati: me maroroi tu na yagomate, me kua ni kania na ulo, qai taqomaki na yagomate mai na vakacaca ni manumanu lalai.

Era dau vakawainimatetaka na yagomate na kai Ijipita makawa ena vuku ni veika vakalotu. Na ivakavuvuli ni bula ni sa mate na tamata erau veisemati kei na nodra gagadre na mate mera veitaratara tiko ga kei na vuravura. Era vakabauta ni na vakayagataki tiko ga na yagodra me tawamudu, ena qai dau vakabulabulataki tiko. E cakacaka kilai na vakawainimatetaki ni yagomate ia me yacova mai nikua e se sega ga ni kune na itukutuku ni kena dau caka mai Ijipita. Na itukutuku ga e tiko oya na kena e vakarautaka na daunitukutuku makawa ni ikalima ni senitiuri B.S.K. o Herodotus. E volatukutukutaki ni sega ni mana nodra via vakamurimuria na kena icakacaka e vakarautaka o Herodotus.

Ganita na Lotu Vakarisito?

Era vakawainimatetaka na yago i Jekope o ira e duidui nodra vakabauta vakalotu. Eda sega ni vakabauta ni gauna e solia kina na yago i tamana o Josefa vei ira na vuniwai, e kerea mera masu se cakava na ka e salasalavata na veivakawainimatetaki e dau caka e Ijipita ena gauna oya. E kaukaua nodrau vakabauta o Jekope kei Josefa. (Iperiu 11:​21, 22) Dina ni a sega ni vakarota o Jiova me caka, e sega tale ga ni tukuni vakaca ena iVolatabu na taqomaki ni yago i Jekope. Na vakawainimatetaki ni yago i Jekope e sega ni kena ibalebale mera vakamurimuria na matanitu o Isireli se na ivavakoso vakarisito. E sega sara ga ni dua na ivakaro matata ni ka oqo ena Vosa ni Kalou. Ni oti na vakawainimatetaki ni yago i Josefa mai Ijipita, e sega tale ni qai vakamacalataki ena iVolatabu na ivalavala oqo.​—Vakatekivu 50:26.

Na ituvaki ca ni yago ni tamata mate e kune ena ibulubulu mai Palesitaina e vakaraitaka ni sega ni nodra ivalavala na Iperiu mera vakawainimatetaka na yagomate, se mera maroroi dede tu. Kena ivakaraitaki o Lasarusa, a sega ni vakawainimatetaki na yagona. Dina ni viviraki tu ena isulu, era kauai na vakararai tu ni sa biligi vakatikitiki na vatu e sogota tu na ibulubulu. Sa oti e va na siga na mate nei Lasarusa, e namaka kina o ganena ni sa na boi ni dola na ibulubulu.​—Joni 11:​38-​44.

A vakawainimatetaki na yago i Jisu Karisito? E sega ni tokona na itukutuku oqo na Kosipeli. E dau kena ivalavala ena gauna oya vei ira na Jiu mera lumuta na yagonimate ena ka boi vinaka kei na waiwai ni bera ni bulu. Kena ivakaraitaki, ni vakarautaki na yago i Jisu, e solia o Nikotimo e dua na ivakarau levu ni ka boi vinaka. (Joni 19:​38-​42) Cava sa rui levu kina na ka boi vinaka? E rairai uqeti koya me lomasoli ni lomani Jisu qai dokai koya. E sega ni dodonu meda kaya ni vakayagataki ni ka boi vinaka vaka oqo ena taqomaka na yago me kua ni ca.

E rawa ni vakawainimatetaka na yagomate na lotu Vakarisito? E matata ni vakawainimatetaki ni yagomate e vakaberaberataka ga na ka ena sega ni tarovi rawa. Nida buli mai na qele, eda na lesu tale ina qele nida mate. (Vakatekivu 3:​19) Ia ena vakacava na kena dede mai na gauna e mate kina me yacova ni bulu? Kevaka era tiko mai vakayawa na lewenivuvale se itokani ra qai vinakata mera raica na yago ni mate, ena rairai dodonu me vakawainimatetaki.

Vakaivolatabu, e sega ni cala ke vakadonui me vakawainimatetaki na yagomate se ra vinakata na lewenivuvale. Era “sega ni kila e dua na ka” na mate. (Dauvunau 9:5) Kevaka e nanumi ira tiko na Kalou, era na vakaturi mera bula ena vuravura vou e yalataka.​—Jope14:​13-​15; Cakacaka 24:15; 2 Pita 3:​13.

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 31]

VAKAWAINIMATETAKI NI YAGOMATE​—GAUNA MAKAWA VAKA KINA NIKUA

E Ijipita makawa, na ivakarau ni kena vakawainimatetaki na yagomate e rairai vakatau ena rawaka ni dua na vuvale. Na vuvale vutuniyau ena rairai digitaka na kena icakacaka oqo:

E vakayagataki na kaukamea me ucuna laivi na mona mai na qara ni ucu. Sa na qai vakawainimatetaki vakavinaka na qavokavoka. Na ikalawa e tarava, ena kau tani na gacagaca qai vakavo ga na uto kei na ivi. Ena seleti na kete, ia e dau tukuni tu ni valavala ca oqo. Me wali na leqa oqo, o ira na dauveivakawainimatetaki mai Ijipita era dau lesia e dua me veisele. Ena dro ni oti ga nona veisele, ni kedra itotogi na cakava na ka oqo mera cudruvi ra qai vakaviriki ena vatu.

Ni sa vagalalataki na loma ni kete, sa qai sava vakavinaka. E vola na dautukutuku makawa o Herodotus: “Era vakasosoga ena mura qaqi, na kasia, kei na veimataqali isaluwaki vakavo ga na drega boi vinaka, sa qai botani vinaka na vanua e seleti.”

Sa qai vakamamacataki na yago ni toni ena natron me 70 na siga. Ni oti oya, sa qai sava na yagomate qai viviraki vinaka ena lineni. Sa qai boro na lineni ena drega, qai kotori na mummy se yagomate sa vakawainimatetaki ena kato kau vakaiukuukutaki vinaka e vakatu na ibulibuli ni tamata.

Nikua, sa taura ga e dua na gauna lekaleka na vakawainimatetaki ni yagomate. Vakalevu me dau vakacurumi na wainimate ena salanidra, ena loma ni kete vaka kina ena domo. Ena veiyabaki sa sivi, sa buli qai vakayagataki e levu na wainimate. Ia, ena vuku ni kena isau kei na kena taqomaki, sa dau vakayagataki kina vakalevu na formaldehyde.

[iYaloyalo]

Na kisi ni mate koula nei Tui Tutankhamen