iTalanoa ni Nona Bula

Vakasaqarai Taumada na Matanitu ni Kalou​—E Bula Nuidei Qai Marautaki

TALANOATAKA O JETHA SUNAL

Keitou rogoca na itukutuku oqo ena retio ni oti toka na katalau: “E sega ni vakalawataki nodra cakacaka na iVakadinadina i Jiova, e sa vakatabui tale ga.”

ENA 1950, keitou a veiqaravi tiko vakadaukaulotu ni iVakadinadina i Jiova mai na Dominican Republic o keitou na lewe va na goneyalewa yabaki 20 vakacaca. Sa oti toka e dua na yabaki na neitou tiko e kea.

A sega ni bau noqu gagadre meu daukaulotu. Au dau lai lotu ga niu se gone. Ia, sa sega tale ni qai curuma na valenilotu o tamaqu ena gauna e yaco tiko kina na iMatai ni iValu Levu. Ena siga au vakadeitaki kina meu lewe ni lotu Episcopal ena yabaki 1933, a wilika ga na bisovi e dua na tikinivolatabu, qai tomana ena veika vakapolitiki. A cudru sara ga o tinaqu qai tinia nona curuma na valenilotu.

Veisau Neitou Bula

Keitou lewe lima na gone ena vuvale i William Karl kei Mary Adams. O Don, Joel, kei Karl eratou ganequ. Au ulumatua qai gone duadua o Joy na taciqu. Au a rairai yabaki 13 ena gauna au raici tinaqu kina niu suka mai na vuli ni wilika toka e dua na ivola laiIai era tabaka na iVakadinadina i Jiova. E kena ulutaga The Kingdom, the Hope of the World. “Oqo na ka dina,” e kaya vei au o Na.

E tukuna vei keitou kece o koya na veika sa vulica ena iVolatabu. E vakaraitaka sara ga ena nona itovo kei na veika e tukuna na bibi ni ivakasala i Jisu: “Vakasaqara taumada na matanitu ni Kalou.”​​—Maciu 6:​33.

Au sega ni dau vakarorogo e veigauna. Dua na gauna au kaya vei Na: “Sa rauta mada nomu vunau tiko vei au, deu na sega ni vakamamacataka tale vakadua vei iko na iyaya ni kana.” Ia, e vosa tiko ga vakamalua vei keitou. E kauti keitou wasoma ena vuli iVolatabu ena vale i Clara Ryan, e tiko volekati keitoui e Elmhurst, mai Illinois, e Mereke.

E dau veivakavulici ena taba piano o Clara. Ena gauna era dau vakatasuasua kina nona gonevuli ena veiyabaki, e dau vakayagataka na gauna oya me tukuna kina na Matanitu ni Kalou kei na inuinui ni veivakaturi. Niu dau taleitaka na ivakatagi, au a vulica tale ga na vakayagataki ni violin niu se qai yabaki vitu, au mani vakarogoci Clara vakavinaka sara.

Sega ni dede keitou sa tomani Na ena soqoni vakaivavakoso ena ra kei Chicago. E yawa na neitou ilakolako ni keitou vodo basi kei na sitima, ia sa ivakarau tu ni neitou tuberi me vakasaqarai taumada kina na Matanitu ni Kalou. Ena 1938, ni oti e tolu na yabaki nona papitaiso o Na, au a tomani koya ena dua na nodra soqo na iVakadinadina i Jiova e Chicago. Oqo e dua vei ira na 50 na koro e semati ena talevoni me rogoci kina na soqo ni tikina. E tara sara ga na lomaqu na veika au rogoca e kea.

Ia, a se dua toka ga na ka noqu taleitaka na ivakatagi. Au tuvaitutu mai koronivuli ena 1938, qai veivosakitaka sara o Ta meu vuli ena American Conservatory of Music mai Chicago. Au vuli ivakatagi ena rua tale na yabaki e tarava, au lewe sara ni rua na mataivakatagi, au nanuma tale ga meu sa na dua na daunivakatagi.

A biuti Urope mai na noqu qasenivuli ni violin o Herbert Butler, me mai tiko e Mereke. Au mani solia vua na ivola lailai na Refugees,a niu nanuma de na qai wilika. E wilika dina qai kaya vei au ena macawa e tarava: “Jetha, o dua na daunivakatagi vinaka, ke o tomana tiko ga nomu vuli e rawa ni dua nomu cakacaka ena mataivakatagi ena retio se mo veivakavulici ena ivakatagi. Ia,” qai tomana ena nona vakatara toka na ivola au solia vua, “au kila ni tiko na lomamu ena ivola oqo. Vakacava me sa nomu cakacaka ga qo?”

Au vakasamataka sara vakabibi na ka oya. Au biuta na noqu vuli ena koronivuli ni ivakatagi niu ciqoma na veisureti i Na me keirau lako ina dua na soqo ni iVakadinadina i Jiova mai Detroit, e Michigan ena Julai, 1940. Keirau vakaicili ena valelaca ena vanua era kelekele kina na valeqiqi. Au kauta tale tu ga na noqu violin, au mani vakayagataka ena mataivakatagi ni soqo ni tikina. Au sotava e levu sara na painia (o ira na cakacaka vakatabakidua) ena vanua era kelekele kina na valeqiqi. Era mamarau kece. A lomaqu sara meu sa papitaiso meu vakalewena tale ga e dua na fomu ni painia. Au masulaka vei Jiova me vukei au meu cakacaka tiko ga vakatabakidua ena noqu bula taucoko.

Au tekivu painia sara ena noqu koro. E muri, au qai lai painia i Chicago. Au toso sara i Kentucky ena 1943. Ena vulaikatakata, ni se bera na soqo ni tikina, au sureti meu tiko ena ikarua ni kalasi e Kiliati, meu vulica kina na cakacaka vakaulotu. Ena qai tekivu na kalasi ena Sepiteba, 1943.

Ena gauna ni soqo donuya na vulaikatakata, au a vakaicili vua e dua na iVakadinadina e tukuna vei au meu digia ga na isulu au vinakata mai na droa ni isulu i luvena yalewa. Sa curu ena mataivalu o luvena, qai tataunaka vei tinana me veisoliyaki na nona iyaya kece. Vei au mada ga, na veika kece oqo e vakadinadinataka na vosa ni yalayala i Jisu: “Dou vakasaqara taumada ga na matanitu ni Kalou kei na nona dodonu, ka na soli me kena i kuri vei kemudou na veika kece ga oqo.” (Maciu 6:​33, VV) E tasiri na lima na vula e Kiliati, ia ni oti na neimami tuvaitutu ena 31 Janueri, 1944, au sa rai vakanamata sara tu ga yani ena cakacaka vakaulotu.

Eratou Digitaka Tale ga na Cakacaka Vakatabakidua

A painia tale ga o Na ena 1942. Ena gauna oqori, eratou se vuli tiko kina na tolu na ganequ kei na taciqu. E dau kauti iratou ina cakacaka vakavunau o Na ni oti na vuli. E vakavulici iratou tale ga me ratou dauveivuke ena cakacaka ni vale. O koya sara mada ga e dau yadra tiko ena bogi me yayani qai cakava e so tale na ka me rawa kina ni lai vunau ena siga e tarava.

Ena Janueri, 1943 niu painia tiko mai Kentucky, sa tekivu painia tale ga na ganequ o Don. Dua na ka nona rarawa o Ta, ni a nuitaka me ratou na vuli torocake kece na luvena me vakataki rau kei Na. A painia o Don me rauta ni rua na yabaki mani sureti me tomana nona cakacaka vakatabakidua kei ira na veiqaravi tiko mai na itikotiko liu ni iVakadinadina i Jiova mai Brooklyn, e Niu Yoka.

A tekivu painia o Joel ena June, 1943 ni se tiko ga mai vale. Ena gauna tale ga oqori e dreve kina nona saga me lako o Ta ena dua na soqo ni tikina. Ia, ni sega ni kunea rawa o Joel e dua na vuli iVolatabu ena nodratou yasayasa a mani vakadonuya kina o Ta me rau vulica na ivola “The Truth Shall Make You Free.” E rawarawa nona sauma na taro ia e dau vinakata ga me vakadinadinataka vakaivolatabu o Joel. Na ka oqori e vukei Joel me taura matua kina na ka dina vakaivolatabu.

A nuitaka o Joel ni ratou na vakadonui koya na Selective Service Board me kua ni curu ina mataivalu ni italatala ni lotu me vaka ga ratou a cakava vei Don. Ia ni ratou raica nona se cauravou gone o Joel, ratou sega ni wiliki koya kina me italatala, ratou tukuna ga vua me curu ina mataivalu. Ni sega ni vakadonuya oya, a soli na kena waradi me vesu. Eratou qai kunei koya na FBI mani vesu siga tolu kina ena valeniveivesu na Cook County.

E vakayagataka o Ta na neitou vale me ivakadei ni nona belemauti. E cakava tale ga vaka kina vei ira na iVakadinadina gone era vesu me vakataki Joel. E vakacudrui tamaqu na kena sega ni dau tau na lewadodonu rau mani lako kina kei Joel i Washington, D.C me rogoci tale kina nona veilewai. Kena itinitini, a vakadonui me wiliki o Joel me dua na italatala qai talaci nona kisi. A vola yani vei au o tamaqu ena vanua au kaulotu tiko kina, “Au kila ni dodonu me vakavinavinakataki ga o Jiova ena vuku ni qaqa oqo!” Ni voleka ni cava na Okosita 1946, a sureti tale ga o Joel me lai veiqaravi ena itikotiko liu e Brooklyn.

E dau painia vaka vuqa o Karl ena gauna e sereki kina ni bera ni vakaotia nona vuli ena itekivu ni 1947, a qai tekivu me painia tudei ena yabaki oqori. Sa malumalumu sara na bula i tama i keitou mani vukei koya vakalailai o Karl ena nona bisinisi ni bera nona ilesilesi vou vakapainia ena dua tale na vanua. Ni voleka ni cava na 1947, sa gole tale ga ina itikotiko liu e Brooklyn o Karl me lewenivuvale e Peceli qai lai tomani rau kina o Don kei Joel.

Na gauna e oti kina nona vuli o Joy, sa tekivu painia tale ga. E lai tomani iratou na ganena e Peceli ena yabaki 1951. E cakacaka ena tabana ni sasamaki kei na Subscription. Rau vakamau kei Roger Morgan ena 1955, e dua tale ga a veiqaravi tiko e Peceli. Ni oti e vitu tale na yabaki, rau biuti Peceli mai ni rau sa via vakamatavuvale. Toso na gauna, rau tuberi luvedrau me rau qaravi Jiova tale ga.

Ni keitou sa veiqaravi vakatabakidua kece na gone, sa qai vakauqeti Ta tiko o Na, me yacova nona yalataki koya sara vei Jiova qai papitaiso ena 1952. Ena loma ni 15 na yabaki me yacova sara nona mate, e dau vakasakiti na sala e vakayagataka me wasea kina vei ira e so tale na ka dina baleta na Matanitu ni Kalou, dina ga ni dau yalani na gauna e vakayagataka kina ena vuku ni tautauvimate.

A biuta tu mada vakalailai nona painia o Na ena vuku ni tautauvimate i Ta, oti oya a tomana tale nona painia me yacova nona qai vakacegu. A sega ni bau dua nona motoka; se basikeli. E marama lekaleka, e dau taubale ina veivanua kece, vakalevu ena lomanivanua me lai veivakavulici ena iVolatabu.

Cakacaka Vakaulotu

Ni oti na neimami tuvaitutu mai na koronivuli e Kiliati, keitou painia sara e dua na ilawalawa ena vualiku kei Niu Yoka me yabaki dua, ni keitou waraka tiko na ivolatara ni curuvanua i vanuatani. Oti, keitou sa qai gole yani ena 1945 ina neitou ilesilesi e Cuba, keitou sa tekivu veisautaka na ivakarau ni neitou bula e ke. Era vakarorogo ina neitou vunau qai totolo sara na neitou vakavulica e levu ena iVolatabu. Keitou tiko e kea ena loma ni vica na yabaki. Keitou qai lesi ina Dominican Republic. Dua na siga au sotava e dua na marama a uqeti au meu lai raica e dua tale na marama ni Varanise e dau lako tiko yani vua, na yacana o Suzanne Enfroy, baleta ni via kila na iVolatabu.

E Jiu o Suzanne, a tokitaki ratou vakavuvale o watina ina dua tale na vanua ena gauna e vuaviritaki Varanise kina o Hitler. E wasea sara ga vakatotolo o Suzanne vei ira e so tale na veika sa vulica tiko. E lai wasea sara ga e liu vua na marama a tukuna vei au meu lai raici koya, kei na dua nona itokani mai Varanise o Blanche. Rau a qai papitaiso ruarua.

“Na cava meu cakava meu vukei rau kina na luvequ?” e taroga o Suzanne. E vuli vuniwai o luvena tagane, ia o luvena yalewa e vulica tiko na danisi na ballet, qai nuitaka ni na danisi ena Radio City Music Hall e Niu Yoka. E dau vakauta vei rau o Suzanne na ikere ni Vale ni Vakatawa kei na Yadra! Kena itinitini, eratou mai iVakadinadina o luvena tagane kei watina, vaka kina na isa ni drua i wati luvena tagane. E leqataka o Louis ni sa taleitaki ira tiko na iVakadinadina i Jiova o Suzanne na watina, ni sa vakatabui tu na nodra cakacaka ena Dominican Republic. Ia, a qai iVakadinadina tale ga o koya ni ratou sa toki kece vakavuvale i Mereke.

Veiqaravi Tiko ga ni Vakatabui na Cakacaka

Dina ga ni a vakatabui na cakacaka ni iVakadinadina i Jiova ena Dominican Republic ni oti ga vakalailai neitou lesi e kea ena 1949, keitou saga tiko ga me keitou talairawarawa vua na Kalou, sega vua na tamata. (Cakacaka 5:​29) Keimami vakasaqara taumada tiko ga na Matanitu ni Kalou ena neimami kacivaka na kena itukutuku vinaka, me vaka ga a vakaroti iratou kina nona imuri o Jisu. (Maciu 24:14) Keimami vulica tale ga me keimami “vuku me vaka na gata, ka yalovinaka me vaka na ruve” ni keimami cakacaka tiko vakavunau. (Maciu 10:16) Na noqu violin me kena ivakaraitaki, e vukei au vakalevu. Au dau kauta niu lai caka vuli iVolatabu. Era sega ni kenadau ni vakayagataka na violin na noqu gonevuli, ia e levu ga na vuvale era mai dauveiqaravi i Jiova!

Ena gauna e yaco kina na vakatatabu, keitou a biuta mai na nodra vale na kaulotu e San Francisco de Macorís na lewe va na yalewa, o au, o Mary Aniol, Sophia Soviak, kei Edith Morgan, keitou toki tale ina dua na vale ni kaulotu ena itikotiko ni valenitabana ena koroturaga o Santo Domingo. Ia au dau lesu tale e veivula ena imatai ni vanua keitou a lesi kina meu lai veivakavulici ena vakatagi. E rawa kina niu tawana ina noqu kato ni violin na kedra kakana vakayalo na mataveitacini meu qai kauta lesu tale ga mai na nodra ripote ni cakacaka vakaitalatala.

Na gauna era vesu tu kina e Santiago na tacida mai San Francisco de Macorís ena vuku ni nodra tawaveitovaki nira lotu Vakarisito, a kerei meu kauta nodra ilavo, kevaka e rawa meu bau lai solia tale ga nodra iVolatabu, meu qai mai talanoa vei ira nodra vuvale. Nira dau raica na yadra ena valeniveivesu e Santiago niu kiruwana toka na violin era dau taroga, “Me ka ni cava oqori?” Au qai sauma, “Meu vakatagitaka vei ira.”

E dua na sere au dau vakatagitaka a vola e dua na iVakadinadina ena nona vesu tu ena keba ni veivakararawataki i Itala. E sere naba 29 ena nodra ivolanisere na iVakadinadina i Jiova ena gauna oqo. Au vakatagitaka mera rawa tale ga ni vulica na kena ilagalaga na tacida era vesu tu e kea.

Au qai kila e muri nira sa kau e levu sara na iVakadinadina ina nona iteitei na iliuliu ni matanitu e kea, o Trujillo. E tukuni vei au ni volekata na vanua e cici muria na basi. Au yaco yani sa voleka toka na yakavi, au qai vakatataro. E vakaraitaka sara vei au e dua na itaukeinisitoa lailai na veiulunivanua era tiko kina, qai tukuna vei au meu vakayagataka nona ose, me qai kauti au e dua na gonetagane, ia me ivakadei ni noqu lesu tale mai na noqu violin.

E qalotaki keirau na ose ni keirau takosova e dua na uciwai ina veidelana oya. Keirau raica e dua na qele ni kaka e kea, e veicurumaki na drokadroka kata buto ni vutidra ni cilava tu mai na matanisiga. Era sa bau rairai totoka dina! Au masuta kina: “Vinaka vakalevu Jiova na nomuni buli ira mera rairaivinaka.” Keirau yaco yani ena iteitei ena va na kaloko ni yakavi oya. E vakatara na sotia e iliuliu e kea meu veivosaki kei ira na tacida, meu solia tale ga na veika kece au kauta mai vei ira, wili tale ga kina na iVolatabu lailai.

Au sega ni cegu na masu ni keirau sa lesu tale tiko, ni sa buto tale ga mai na vanua. Keirau lubetu ena levu ni uca ni keirau sa yaco tale yani ena sitoa. Ni sa biubiu oti na iotioti ni basi ena siga oya, au mani kerei itaukeinisitoa me tarova vei au e dua na lori. E sega beka ni dua na kena leqa noqu na vodo vata kei na rua na turaga ena lori? E taroga e dua vei rau: “O kilai Sophie? A vakavulici ganequ o koya.” Au nanuma kina ni sa sauma mai o Jiova na noqu masu! Erau lai talaci au sara vakavinaka i Santo Domingo.

Ena 1953, au a dua vei ira mai na Dominican Republic me tiko ena soqo ni veimatanitu ni iVakadinadina i Jiova a vakayacori ena Yankee Stadium mai Niu Yoka. Eratou a tiko kina na noqu lewenivuvale kece, wili kina o tamaqu. Ni tukuni oti e dua na ripote ena kena sa toso vinaka tiko na cakacaka vakavunau mai na Dominican Republic, a dua na neirau itavi lailai ga ena porokaramu me keirau vakatovotovotaka kei Mary Aniol na sala keirau vunau kina ena vanua e vakatabui tu kina na cakacaka.

Marau Levu ena Cakacaka ni Veisikovi

Keirau veikilai kei Rudolph Sunal ena vulaikatakata ni yabaki tiko ga oya, e qai watiqu ena yabaki e tarava. Eratou yaco me iVakadinadina na nona vuvale e Allegheny, mai Pennsylvania ni oti ga vakalailai na iMatai ni iValu Levu. A vesu o Rudolph ena iKarua ni iValu Levu ena vuku ni nona tawaveitovaki ni lotu Vakarisito, ia ni suka mai a lai veiqaravi sara e Peceli mai Brooklyn, e Niu Yoka. Sega ni dede na neirau vakamau, a sureti me ivakatawa dauveilakoyaki me dau sikovi ira na ivavakoso. Ena 18 tale na yabaki e tarava au tomani koya voli kina ena nona dau sikova na tabacakacaka.

Na neirau cakacaka oqo ena tabacakacaka keirau yaco kina i Pennsylvania, West Virginia, New Hampshire kei Massachusetts kei na so tale na vanua. Levu na gauna keirau dau vakaicili ga vei ira na tacida lotu Vakarisito. E ka ni marau na veikilai kei ira nida mai qaravi Jiova vata. Era dau vakaraitaka na loloma kei na veikauaitaki dina e vu mai lomadra. Oti ga na nodrau vakamau o Joel kei na noqu itokani daukaulotu e liu, o Mary Aniol, rau cakacaka sara vakaivakatawa dauveilakoyaki ena nodrau sikovi ira na ivavakoso e Pennsylvania kei Michigan me yabaki tolu. Ena 1958, a sureti tale o Joel me lewenivuvale e Peceli, ena gauna oqo rau sa lako vata kina kei Mary.

E rauta ni yabaki vitu e Peceli o Karl ni qai lesi me ivakatawa ni tabacakacaka me vica na vula me vakamatauni kina. Oti oya a mai veivakavulici e Kiliati. Ena 1963 a vakamautaki Bobbie, e dua a yalodina voli ena nona veiqaravi e Peceli me yacova nona mate ena Okotova 2002.

Ena levu ni yabaki e veiqaravi voli kina e Peceli o Don, e dau veisiko vakaivakatawa ni dua na iwase kei vuravura ena so na gauna me vukei ira era veiqaravi tiko ena valenivolavola ni tabana kei ira na daukaulotu. Ena nona ilesilesi oqo e lako kina ina veivanua vakaesia, Aferika, Urope, kei na veiyasa i Mereke. E dau tomani koya tu o Dolores, na watina yalodina.

Veisau na Keirau iTuvaki

E vakacegu o tamaqu ni oti e dua na nona tauvimate balavu, ia ni se bera ni leqa a kaya vei au ni marautaka na neitou digitaka me keitou qarava na Kalou o Jiova. E kaya ni keitou sa sotava e levu sara na veivakalougatataki ni vakatauvatani kei na veika keitou na rairai rawata mai na vuli torocake me vaka a gadreva taumada o koya vei keitou. Ni oti noqu vukei Na me toki volekati taciqu o Joy, keirau ciqoma kei watiqu na ilesilesi vakapainia e New England me keirau volekati tinana, ni sa gadreva tale ga na neirau veivuke. Ni mate o tinana, keitou mai tiko vata kei Na me 13 tale na yabaki. Ena 18 Janueri, 1987, a mai cava kina nona bula ena vuravura oqo ni sa yabaki 93.

Ena veigauna era dau vakacaucautaki Na kina na neitou itokani ena nona tuberi keitou na gone me keitou lomani Jiova qai qaravi koya tale ga, e dau kaya ga yani vakamalua: “E vaka ni vinaka na ‘qele’ au cakacaka kina.” (Maciu 13:23) E ka ni veivakalougatataki nodrau rerevaka na Kalou rau qai ivakaraitaki vinaka ni gumatua kei na yalomalumalumu vei keitou na gone o rau na neitou itubutubu!

Se Vakaliuci Tiko ga na Matanitu ni Kalou

E liu tiko ga ena neitou bula na Matanitu ni Kalou kei na kena sagai me bulataki na ivakavuvuli i Jisu me baleta na dau veinanumi. (Luke 6:​38; 14:​12-​14) Sa qai vakarautaka kina vakayalololoma vei keitou o Jiova na veika keitou gadreva. Keitou bula mamarau qai dei tale ga.

Keirau se taleitaka tiko ga kei Rudy na ivakatagi. E dau ka ni marau nira gade mai vale o ira tale ga na dau taleitaka na ivakatagi qai keimami vakatagitaka vata na neimani iyaya ni qiriqiri. Ia e sega ni noqu cakacaka tudei oqori. E ikuri ga ni ka me marautaki kina na bula. Keirau dau marautaka vakaveiwatini na vua ni neirau cakacaka vakaitalatala, o ira na tamata keirau a vukea ena veigauna sa oti yani.

E dina ni keirau sa tautauvimate oqo, ia au rawa ni kaya ni dei qai marautaki na sivia na 60 na yabaki ni neirau cakacaka vakatabakidua voli mai. Ena veimataka kece niu yadra mai au vakavinavinakataka vei Jiova ni a sauma na noqu masu ena vica vata na yabaki sa oti meu cakacaka vakatabakidua, au qai vakasamataka, ‘Ia, meu na vakaliuca vakacava na Matanitu ni Kalou nikua?’

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 24]

Neitou matavuvale ena 1948 (imawi ina imatau): Joy, Don, Na, Joel, Karl, o yau, kei Ta

[iYaloyalo ena tabana e 25]

E ivakaraitaki vinaka ni gumatua o Na ena cakacaka vakaitalatala

[iYaloyalo ena tabana e 26]

O Karl, Don, Joel, Joy, kei yau nikua, ni oti tale e sivia e 50 na yabaki

[iYaloyalo ena tabana e 27]

iMawi ina iMatau: O yau, Mary Aniol, Sophia Soviak, kei Edith Morgan ena cakacaka vakaulotu mai na Dominican Republic

[iYaloyalo ena tabana e 28]

Vata kei Mary (imawi) ena Yankee Stadium, 1953

[iYaloyalo ena tabana e 29]

Vata kei watiqu ena gauna a ivakatawa ni tabacakacaka tiko kina