Eusebius​—“iMatai ni Turaga a Vola na iTukutuku Makawa ni Lotu”?

ENA yabaki 325 S.K., a kacivi ira kece na bisovi na Empara ni Roma o Constantine mera lai sota e Nicaea. E nona inaki me wali na ile bibi e veiletitaki tiko me baleta na nodrau veiwekani na Kalou kei Luvena. A maliwai ira tale ga e dua e vakabauti ni turaga vuku duadua ena gauna oya, o Eusebius mai Sisaria. O Eusebius e dau vulica vagumatua na iVolatabu qai dua e dau tokona na nodra vakabauta na lotu Vakarisito ni tiko e dua na Kalou.

E kaya na Encyclopædia Britannica: “A liutaka sara ga o Constantine,” na Bose mai Nicaea, “vaka kina na veivosaki, qai vakatura . . . me vaka sa lewa na matabose ni dodonu me vakataudeitaki na ivakavuvuli e vakamacalataka na nodrau veiwekani na Karisito kei na Kalou, ‘oya ni rau duabau ga kei Tamana’. . . Ena levu ni nodra rerevaka na empara, era sainitaka kina na bisovi kece, vakavo ga e rua, na ivakavuvuli a vakaturi, ia e levu a sega ni lomadra dina mera saini.” A dua beka vei rau na rua oya o Eusebius? Na cava eda rawa ni vulica mai na ka a cakava? Meda raica sara mada na bula i Eusebius​—na ivakatagedegede ni nona vuli kei na veika a rawata.

Nona Veivola Kilai

E kena irairai, ni a sucu o Eusebius mai Palesitaina rauta na 260 S.K. Ni se gone e dau veimaliwai kei Pamphilus, e dua na ivakatawa ni lotu mai Sisaria. Ni curu ina koronivuli ni lotu i Pamphilus, a yaco kina o Eusebius me dua na gonevuli gugumatua. A vakayagataka vinaka tale ga o koya na valenivola levu i Pamphilus. E dau yalodina o Eusebius ena nona vuli, vakauasivi na kena vulici na iVolatabu. A yaco tale ga me itokani yalodina i Pamphilus, e muri a vakatokai koya ga me o “Eusebius na luve i Pamphilus.”

Me baleta na nona inakinaki, a kaya o Eusebius: “E noqu inaki meu vola na veitaravi ni kedra itukutuku na Yapositolo yalosavasava kei na veigauna sa oti yani me tekivu mai na nona gauna na noda iVakabula me yacovi keda mai; meu tukuna na veika bibi era sa vakayacori ena itukutuku ni lotu; meu tukuni ira na veiliutaki ena so na valenilotu rogo, kei ira era kacivaka na vosa ni Kalou ena duidui itabagauna, ena veika era tukuna se ena veika era vola.”

E dau kilai vakalevu o Eusebius ena nona ivola e vakatokai na History of the Christian Church. E tini na idaba ni ivola oqo a tabaki rauta na 324 S.K., qai ciqomi me ivolatukutuku ni lotu bibi duadua donuya na veiyabaki ni 500-1500 S.K. Ena vuku gona ni nona rawaka oqo, e kilai kina o Eusebius me imatai ni turaga a vola na itukutuku makawa ni lotu.

A sega ni vola wale ga o Eusebius na Church History, a vola tale ga e rua na idaba ni ivola na Chronicle. Na kena imatai e vakamacalataki kina na itukutuku makawa kei vuravura. Ena ikava ni senitiuri, a taurivaki me ivola dusidusi tudei me vakadeitaki kina na itukutuku ni gauna kei vuravura. Na kena ikarua e tukuna na veitikinisiga e yaco kina na veika lelevu e vuravura. E tuvana veitikivi kina o Eusebius na nona ivakamacala me baleta na nodra veiliutaki veitaravi mai na veimatanitu.

A vola o Eusebius e rua tale na ivola, na Martyrs of Palestine kei na Life of Constantine. Na kena imatai e kovuta na veiyabaki ni 303-10 S.K. qai vakamacalataki ira era bolemate ena gauna oya. A rairai bula donuya sara ga o Eusebius na gauna e vakayacori kina na veika oqo. Na ikarua ni ivola, a tabaki me va na idaba ni mate oti o Empara Constantine ena 337 S.K., e vakamacalataki tu kina vakamatailalai e so na itukutuku makawa vakamareqeti. Na kena volai e sega ni vaka na ivakarau ni kena dau volai na itukutuku makawa, e vaka ga na ivola ni veivakacaucautaki.

A okati ena nona cakacaka ni veitokoni o Eusebius na nona sauma na ivola i Hierocles​—na kovana mai Picinia a bula donuya na gauna oya. Gauna a volai ira kina vakaca na lotu Vakarisito o Hierocles, a vakalasuya o Eusebius na nona veibeitaki. Kuria, nona tokona o Eusebius ni a vakavuna na Kalou na volai ni iVolatabu, a vola kina e 35 na ivola, e kainaki ni oqo e bau dua na sasaga levu qai yaga taudua. Na imatai ni 15 na ivola oqo e tokoni ira na lotu Vakarisito ena nodra ciqoma na nodra ivola vakatabui na Iperiu. Na 20 tale na ivola e tokoni ira kina na lotu Vakarisito ena nodra biuta vakatikitiki na nodra ivunau na Jiu ra qai ciqoma na veivalavala kei na veivakavuvuli vou. Ena ivola kece oqo e vakamacalataka kina o Eusebius na veika e kila e tokoni ira kina na lotu Vakarisito.

O Eusebius a bula tiko me rauta e 80 na yabaki (rauta na 260 ina rauta na 340 S.K.), yaco kina me kenadau ena kena volai na itukutuku ni gauna makawa. E kovuta tale ga na nona ivola na veika a yaco ena imatai ni tolu na senitiuri me yacova na gauna i Empara Constantine. Ena veiyabaki ni bera nona mate, me ikuri ni nona dauvolaivola a bisovi tale tiko ga mai Sisaria. Dina ni dau kilai levu ga o Eusebius me dua na dauvolaitukutuku makawa, a kilai tale ga me dua e dau tokona nona lotu, dau caka mape, dauvunau, dauvakalelewa, dauvola na ivakavuvuli vakalotu.

Rua Nona iNaki

Na cava e bolea kina o Eusebius na sasaga vakaitamera oqo? E vakavuna oqo nona vakabauta ni bula donuya tu o koya e dua na gauna ni veisau ina itabagauna vou. E vakabauta ni na vinaka me volaitukutukutaki na veika lelevu a yaco ena gauna ni nodra bula na itabatamata sa oti, ni na yaga oqo vei ira na itabatamata ena veigauna sa bera mai.

E dua tale tiko na nona inaki​—e dau tokona nona lotu. E vakabauta o Eusebius ni vu vakalou na lotu Vakarisito. Ia, e so era saqata na vakasama oqo. A vola o Eusebius: “E noqu inaki tale ga meu tukuna na yacadra, kedra iwiliwili kei na levu ni gauna era cala bibi kina e so nira taleitaka e so na ivakavuvuli vovou, ra qai tukuna nira kunea vakataki ira ga na kilaka oqo, e vakatokai me vuku vakailasu, era vakataki ira kina na wolifa dau kata era vakalolomataka na qelenisipi i Karisito.”

A okati koya beka o Eusebius me dua na lotu Vakarisito? Rairai a vaka kina, ni a cavuti Karisito me “noda iVakabula.” A kaya: “E noqu inaki . . . meu tukuna na veika vakaloloma era sotava vakasauri na matanitu Jiu taucoko ena nodra saga mera bukiveretaka na noda iVakabula, vaka kina na noqu vinakata meu volaitukutukutaka na sala kei na levu ni gauna era saqata kina na kai Matanitu Tani na iVolatabu, kei na noqu vakamacalataki ira era vakararawataki ra qai bolemate nira tokona na vosa ni Kalou ena vuqa na gauna, vaka kina na vosa ni veivakadonui e tauci ena noda gauna, kei na veivuke vakayalololoma a vakaraitaka na noda iVakabula vei ira kece.”

Rabailevu Nona Vakadidike

Na levu ni ivola a wilika qai tautauri mai kina o Eusebius e vakaitamera. E qai basika ga na yacadra e vuqa na tamata rogo era a bula ena imatai ni tolu na senitiuri ni gauna vakarisito nira cavuti ena ivola i Eusebius. E kune tale ga ena nona ivola e levu na volaitukutuku yaga e vakamatatataka e so na sasaga bibi a vakayacori me rawati kina na kedra inaki. E kunekune na yaloka ni dilio ena gauna oqo na vanua a rawata mai kina na nona kilaka.

Ni kumuna nona ivakamacala o Eusebius, e gumatuataka qai cakava vinaka sara. Kena irairai ni a qarauna vinaka sara me vakaduiduitaka na itukutuku e nuitaki kei na kena e sega. Ia, e cila tale ga na cala ena nona cakacaka. So na gauna, e cala na nona ivakamacala qai nanumi ira cala mada ga na tamata kei na nodra ivalavala. Ni tuvai na gauna, e dau cala ena so na gauna. E lekata tale ga o Eusebius na kila me tuva vakamatau kina na nona ivakamacala. Dina ni oqori e so na ka e malumalumu kina, ia e okati e vuqa na nona ivola me iyau sega ni voli rawa.

A Kauaitaka Beka na Ka Dina?

A kauaitaka o Eusebius na ile a veiletitaki tiko, se sala cava erau veiwekani kina na Tamana kei Luvena. A bula beka e liu vei Luvena o Tamana, me vaka e vakabauta o Eusebius? Se rau a bula vata ga ena dua na gauna? “Ke rau a bula vata ga,” e taroga, “e rawa vakacava me Tamana o Tamana qai Luvena o Luvena?” A cavuta sara mada ga o koya e vica na tikinivolatabu me tokona na nona vakabauta, a cavuta na Joni 14:​28, e kaya ‘ni sa uasivi cake vei Jisu o Tamana,’ kei na Joni 17:​3, e tukuni kina ni Kalou dina duadua ga a ‘talai’ Jisu mai. Nona vakaibalebaletaka tiko na Kolosa 1:​15 kei na Joni 1:​1, a kaya o Eusebius ni Logos, se na Vosa, e “[i]yaloyalo ni Kalou sa sega ni rairai”​—oya na Luve ni Kalou.

Ia, e ka ni kurabui ni gauna e cava kina na Bose mai Nicaea, a tokoni ira tale era veitusaqati tiko o Eusebius. Me veibasai ni nona vakabauta vakaivolatabu ni rau sega ni bula vata ena dua na gauna qai tautauvata na Kalou kei Karisito, a lai tokona na empara.

Ka e Vulici

Na cava a rawai kina o Eusebius ena Bose mai Nicaea kei na nona tokona e dua na ivakavuvuli sega ni vakaivolatabu? A tiko beka na nona inaki vakapolitiki? Cava sara mada a lako kina ina bose? Dina nira a kacivi kece na bisovi, e dua ga na iwase​—e le 300​—era a tiko kina. A kauaitaka tiko beka o Eusebius na kena irogorogo? Ia, cava na vuna a vakacerecerei koya kina o Empara Constantine? O Eusebius a dabe sara tiko ga ena liga imatau ni empara ena gauna ni bose.

E laurai e ke ni a lecava o Eusebius na ivakatagedegede i Jisu ni o ira na Nona imuri era “sega ni vakavuravura.” (Joni 17:16; 18:36) “Oi kemudou na dauyalewa kei na dautagane, dou sa sega beka ni kila, ni sa veicati kei na Kalou na veivinakati kei vuravura?” e taroga na tisaipeli o Jemesa. (Jemesa 4:4) E veiganiti dina na nona veivakasalataki o Paula: “Dou kakua ni veitokani vata vakatani kei ira era sa sega ni vakabauta”! (2 Korinica 6:​14) Meda kua mada ga ni vakavuravura da qai “lotu [vei Tamada] vakayalo ka vakaidina.”​—Joni 4:​24.

[iYaloyalo ena tabana e 31]

Na droini ni Bose mai Nicaea

[Credit Line]

Scala/Art Resource, NY

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 29]

Courtesy of Special Collections Library, University of Michigan