Na iTalanoa kei Martin Luther kei na We ni Nona Sasaga

“ENA itukutuku ni veigauna, e tukuni ni sega ni dua e sivita na levu ni ivola e volai me baleti [Martin Luther], vakavo ga na nona turaga, o Jisu Karisito.” Oqo na ka e kaya na ivola na Time. Na nona vosa kei na veika a cakava o Luther a tekivu kina na tawase levu ni lotu ena ika16 ni senitiuri​—e vakatokai me “vakaduiduile levu duadua ni lotu ena bula ni tamata.” A veivuke gona o koya ena kena veisautaki na ituvaki ni bula vakalotu e Urope kei na tababokoci ni lotu butobuto ena yasa ni vuravura oya. A kotora tale ga o Luther na yavu ni volavola e qai yaco me vakayagataki raraba e Jamani. E taleitaki vakalevu tale ga nona ivakadewa ni iVolatabu ena vosa vakajamani.

A turaga vakacava sara mada o Martin Luther? A yavalata vakacava na ivakarau ni bula e Urope?

Yaco me Dua na Vuku

A sucu o Martin Luther e Eisleben, mai Jamani, ena Noveba 1483. Dina ni cakacaka ena qara ni kopa o tamana, ia a rawata na ilavo me vuli vinaka kina o Martin. Ena 1501, a lai vuli o Martin ena University of Erfurt. Ena kena laibri, a wilika kina ena imatai ni gauna na iVolatabu. A kaya kina: “Sa bau totoka dina, dua na ka noqu diva me na dua na noqu.”

Ni sa yabaki 22, a dewa sara o Luther me lai veiqaravi ena monastiri o Augustine e Erfurt. A qai lai vuli e muri ena University of Wittenberg, e vakaivola kina me daunicioloji. E dau nanuma o Luther ni sega ni ganiti koya na veivakadonui ni Kalou, e dau lomabibi tale ga ena ca ni nona lewaeloma. Ia, na nona vulica na iVolatabu, masu, qai vakananuma vakatitobu na veika e vulica, e matata kina vua na rai ni Kalou me baleti ira na tamata ivalavala ca. E raica rawa o Luther ni veivakadonui ni Kalou e sega ni isau ni veika vinaka eda cakava. E isolisoli ga vakailoloma vei ira era vakabauta.​—Roma 1:​16; 3:​23, 24, 28.

E vakadeitaka vakacava o Luther ni dina na ka vou e mai kila? E vola o Kurt Aland, na parofesa ni itukutuku ni lotu taumada kei na tabana ni vakadidike vosa ni Veiyalayalati Vou: “A vakananuma vakatitobu o Martin Luther na iVolatabu taucoko me vakadeitaka kina ni kilaka vou oqo e sega ni veicoqacoqa kei na so tale na ivakamacala ena iVolatabu, a qai kunea ni levu sara na tikina era veisotari vinaka.” Na ivakavuvuli ni veivakadonui se veivakabulai ena vakabauta, sega ena cakacaka se vosota, a yavu dei ni nona ivakavuvuli o Luther.

Cata na Voli ni Veivakadonui

Na kilaka sa taura rawa o Luther ena rai ni Kalou me baleti ira na tamata ivalavala ca, e veisaqasaqa kina kei na lotu Katolika Vakaroma. E dau vakabauti raraba tu ena gauna oya ni mate e dua e ivalavala ca, ena totogitaki ena loma ni dua na gauna. Ia, e tukuni ni rawa ni vakalekalekataki na gauna oya ke voli na veivakadonui ni Kalou ena ligana na tui tabu. O ira na dau volitaka na veivakadonui me vakataki Johann Tetzel, na mata nei Ajibisovi Albert mai na koro o Mainz, a rawailavo vinaka sara ena volitaki ni veivakadonui vei ira na lewenivanua. Levu era nanuma ni sala ga oqo ena bokoci kina nodra ivalavala ca ena veigauna e muri.

Dua na ka nona cata o Luther na volitaki ni veivakadonui me bokoci kina na ivalavala ca. Ni kila ni sega ni rawa vua na tamata me volia e dua na ka mai vua na Kalou. Ena vulaitubutubu gona ni 1517, a vola kina e 95 na yavu ni nona vakasama, e beitaka kina na lotu ena veivakalolomataki ena bula vakailavo kei na ivakavuvuli vakalotu. Dina ni a sega ni via uqeta na yalo ni veivorati o Luther, ia a tokona ga na nanuma ni sa dodonu me dua na veisau ena ituvaki ni bula vakalotu, e mani vakauta kina na ilavelave ni nona yavu ni vakasama vei Ajibisovi Albert mai na koro o Mainz, vaka kina vei ira e vica vata na vuku. Levu na daunitukutuku makawa era dusia na yabaki 1517, se volekata, me itekitekivu ni tawase levu vakalotu.

Sega ni o Luther duadua ga a vakavotuya na cala ni lotu. Ena 100 na yabaki yani e liu, a vakacala tale ga o Jan Hus, na turaga ni vanua makawa o Czechoslovakia, na voli ni veivakadonui me bokoci kina na ivalavala ca. Ni bera mada ga o Hus, e vakaraitaka o John Wycliffe mai Igiladi ni so na vakabauta ni lotu Katolika era sega ni vakaivolatabu. Erau uqeta sara tale ga na itokani i Luther, o Erasmus mai Rotterdam kei Tyndale mai Igiladi na tawase ni lotu. Ia ni a sa tu mai Jamani na misini ni tabaivola a bulia o Johannes Gutenberg, a vukea na kena veisoliyaki qai wiliki vakalevu na itukutuku volai i Luther ni vakatauvatani kei na so tani tale era tokona na tawase ni lotu.

A se tekivu sara na tabaivola nei Gutenberg mai Mainz ena 1455. Ni qai tekivu na veiyabaki ni 1500, sa tu na vanua ni tabaivola ena 60 na tauni e Jamani, vaka kina ena 12 tale na vanua e Urope. Sa qai imatai ni gauna mera kila totolo kina na lewenivanua na itukutuku e vauci ira. A rairai sega tale ga ni kila o Luther na kena tabaki qai veisoliyaki na 95 na yavu ni nona vakasama. Ia na ka ga e kilai, ni sega tale ni qai le vica ga era kila na itukutuku me baleta na kena sa vinakati na veisau ena ituvaki ni bula vakalotu. Sa ra lai kila na lewenivanua kece, e vakavuna gona na rogo nei Martin Luther e Jamani.

Yavala na “Matanisiga kei na Vula”

Ena veisenitiuri, a liutaki Urope tu e rua na mataisoqosoqo kaukaua: na Matanitu Tabu Vakaroma kei na lotu Katolika Vakaroma. “Erau vaka na matanisiga kei na vula na empara kei na tui tabu,” e kaya o Hanns Lilje, na peresitedi vakacegu ni Lutheran World Federation. Ia, e sega ni kilai se o cei e kaukaua vei rau. Ni qai yacova na itekivu ni ika16 ni senitiuri, sa malumu mai nodrau kaukaua na mataisoqosoqo oqo. Sa voleka sara na veisau.

A saqata na tui tabu o Leo X (se, na ika10) na 95 na yavu ni vakasama i Luther, mani vakarerei Luther kina ni na vakasivoi mai na lotu vakavo ke cakitaka nona vakabauta. A doudou ni vorati koya o Luther ena nona vakama na ivola ni nona veivakarerei, qai tabaka e so tale na ivola e vakauqeti ira kina na veivanua tale e so mera tawase mai na lotu, veitalia ke sega ni vakadonuya na tui tabu. Ena 1521, sa qai vakasivoi Luther mai na lotu o tui tabu Leo X. A saqata o Luther nona vakasivoi ni sega na kena yavu vinaka, sa qai vakarota na empara o Charles V (se, na ika5) me rairai o Luther ena dua na bose ena koro o Worms. Na 15 na siga na ilakolako i Luther mai na koro o Wittenberg me yaco i Worms ena Epereli 1521, e vaka na yabe ni qaqa. Era to kei Luther na lewenivanua ra qai via raici koya tale ga na tamata mai na veiyasana kece.

Ena koro o Worms, a rairai kina o Luther e mata i koya na empara, na tui tabu, kei na so na ravouvou mera rogoci koya. A rogoci tale ga vaka oqo o Jan Hus e Constance ena 1415, a vakamai ena kau a lili kina. Era vakaraici Luther kece na vakailesilesi ni lotu kei na matanitu, ia a sega ni via cakitaka na veika e vakabauta vakavo ga ke ra vakaraitaka mai na iVolatabu o ira na saqati koya ni cala. Sega ni dua e bau yacova na ivakatagedegede ni nona kila vinaka na iVolatabu. Na ivakaro na Lawa mai Worms, e volai kina na kena itotogi. E vakatokai Luther me daubasulawa qai vakatabui na nona ivola. Ni sa vakasivoi koya na tui tabu qai vakatokai koya na empara me daubasulawa, e rivarivabitaki kina nona bula.

Ia, a yaco e dua na ka vakasakiti e sega ni namaki. Ena nona ilakolako lesu o Luther i Wittenberg, a tauri vakaukaua, ia oqori e nona inaki qaseqase ga na turaga yalovinaka o Frederick mai Saxony me rairai kina ni vaka e kauvakavesu. Era sega ni vesuki Luther rawa kina na nona meca. A mani kau vakavuni o Luther ina vale vakatui na Wartburg castle, a vakatubu kumi, sa lai tekivu kilai tale ga me dua e sucuturaga e kea, bau lai veisau sara ga na yacana me o Junker Jörg.

Taleitaki Vakalevu na iVolatabu na September Bible

Ena loma ni tini na vula, a vuni tiko o Luther ena vale vakatui na Wartburg castle ni a drovaki rau voli na empara kei na tui tabu. Na ivola Welterbe Wartburg (iYau Vakamareqeti) e kaya “ni nona gauna e Wartburg e levu duadua kina na ka e rawata qai taleitaki duadua ena nona bula.” E dua vei ira na ka levu a rawata e kea, oya na nona vakadewataka vakajamani na iVolatabu Vakirisi nei Erasmus. A tabaki ena Sepiteba 1522, ia ni a sega ni volai kina ni a vakadewataka o Luther, sa mani vakatokai ga me September Bible. Na isau ni dua na iVolatabu oqo e dua veimama na guilders (na ilavo ni Necaladi)​—e tautauvata kei na kena isau e dua na yalewa dauveiqaravi ena dua na yabaki. Ia e levu sara era taleitaka. Ena loma ga ni 12 na vula, e tabaki kina e 6,000 na ilavelave ena 2 na itabataba, qai rauta ni 69 tale na itabataba ena 12 na yabaki e tarava.

Ena 1525, rau a vakamau kina o Martin Luther kei Katharina von Bora, a sisita tu e liu ni lotu Katolika. Maqosa sara o Katharina ena qaravi ni itavi vakavuvale qai rawa ni colata na veika e vinakata o watina. A sega ni lewenivuvale wale ga i Luther na watina kei na ono na luvedrau, ia era wili tale ga kina nona itokani, o ira na vuku, kei ira na isenivalu. E muri a yaco tale ga o Luther me dua na daunivakasala, e vakavuna nodra dau vakarautaka nodra peni kei na pepa o ira na vuku era vulagi yani mera vola na veika e kaya. Sa qai kumuni vata na veika era vola me dua na ivola na, Luthers Tischreden (Vakatotomi Mai Vei Luther). Dua na gauna, na ivola na Vakatotomi Mai Vei Luther e sa lai tarava sara na iVolatabu na kena veisoliyaki vakalevu duadua ena vosa vakajamani.

Kenadau ena Vakadewa kei na Volavola

Ena 1534, e vakacavara kina o Luther nona vakadewataka na iVolatabu Vakaiperiu. E maqosa sara na ivakarau ni nona volavola, na kena ibiubiu, kei na vosa e vakayagataka. E lai matata vinaka kina na iVolatabu vei ira na lewenivanua. Ni tukuna tiko o Luther na ivakarau ni nona vakadewa, e vola: “Meda vakatarogi ira ga na tina e vale, na gone ena salatu kei ira na turaga ena vanua ni veivoli, me rogoci se cava era na kaya, o qai vakadamurimuria ni o vakadewa.” Na iVolatabu i Luther e kotora tale ga na yavu ni vosa volai a qai ciqomi raraba e Jamani.

Nona matai ena vakavakadewa o Luther e sota vinaka sara ga kei na nona dauvolavola. E tukuni ni dauvola e dua na ivola ena veiyarua na macawa ena nona bula kece vakacakacaka. Ena so na nona ivola taumada o Luther a vakayagataka kina na vosa e gaga sara toka, ia ni qase mai e sega ni bau veisau na ivakarau ni nona volavola. Sa qai warumisa ga na veivola a vola e muri. E kaya na Lexikon für Theologie und Kirche (iVolavosa ni Cioloji kei na Lotu), ni cakacaka nei Luther e laurai kina nona “cudrucudru,” na nona “sega ni yalomalumalumu qai tawayalololoma,” ia e laurai tale ga kina na nona “dau taura vakabibi nona itavi.”

Ni cabolo na iValu ni Tauvanua ra qai veivakamatematei na veivanua, a mani tarogi o Luther se cava e nanuma. E dua beka na vuna vinaka mera kudru kina na tauvanua vei ira na nodra turaga? A sega ni via marici ira na lewe vuqa o Luther ena nona isaunitaro. Ia, e vakabauta ga ni dodonu vei ira na tamata ni Kalou mera talairawarawa vei ira na veiliutaki. (Roma 13:1) E sega tale ni wereubiubi o Luther ena nona kaya ni dodonu mera ravuti na vakaduiduile. A kaya: “Ke o rawa, ravuta, suaka, vakamatea.” E kaya o Hanns Lilje ni isaunitaro oqo nei Luther e vakavuna “mera raici koya vakatani o ira na lewenivanua.” Kuria, na nona ivola e muri o Luther me baleti ira na Jiu era sega ni via tavuki mera lotu Vakarisito, vakauasivi na, On the Jews and Their Lies (O Ira na Jiu kei na Nodra Lasu), e vakavuna mera vakatokai koya kina e levu ni dau sevaki ira na Jiu.

We ni Nona Sasaga

Na tawase levu ni lotu eratou vakauqeta na turaga me vakataki Luther, Calvin, kei Zwingli, e basika kina na lotu vou e vakatokai na lotu Tawase. E dua na isolisoli levu i Luther ina lotu Tawase, oya na nona ivakavuvuli bibi ni veivakabulai e yavutaki ena vakabauta. Yaco kina me rua na vakabauta era muria na veivanua e Jamani, na vakabauta ni lotu Tawase se na lotu Katolika. E tete qai tokoni vakalevu na lotu Tawase ena veivanua mai Scandinavia, Suwitisiladi, Igiladi, kei Necaladi. Nikua sa vica vata na milioni era lewena.

Levu era sega ni duavata kei na ivakavuvuli kece i Luther era se dokai koya tiko ga. Na vanua mada ga e dau vakatokai tu me German Democratic Republic, e kovuti Eisleben, Erfurt, Wittenberg, kei Wartburg, era marautaka ena 1983 na ika500 ni yabaki ni nona sucu o Luther. Na vanua e liutaki tu vakasaurara oqo e vakatokai Luther me dua vei ira na turaga kilai tani ena itukutuku ni gauna kei na bula e Jamani. Kena ikuri, e soqona na sasaga nei Luther e dua na daunicioloji ni lotu Katolika ni veiyabaki ni 1980 qai kaya: “E sega ni dua a bula taravi Luther e bau volekati koya.” E vola o Parofesa Aland: “Ena veiyabaki, e rauta ni 500 na ivola vovou e tabaki me baleti Martin Luther kei na tawase levu vakalotu ni ika16 ni senitiuri​—e voleka ni tabaki na ivola oqo ena veivosa kece e kilailevu e veiyasa i vuravura.”

E turaga vuku o Martin Luther, e lomakasa, e gusumacala, qai dau cakacaka. E yalototolo tale ga, cudrucudru, qai dau cata sara ga na veivakaisini. Ni sa voleka ni mate o Luther e Eisleben ena Feperueri 1546, era tarogi koya nona itokani kevaka e se dei tiko ga ena ivakavuvuli e vakavulici ira kina e so tale. A sauma: “Io.” Sa mate o Luther, ia e levu era se kubeta toka ga nona ivakavuvuli.

[iYaloyalo ena tabana e 27]

E saqata o Luther na voli ni veivakadonui ni Kalou

[Credit Line]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[iYaloyalo ena tabana e 28]

A sega ni via cakitaka o Luther nona vakabauta vakavo ga ke ra vakaraitaka mai na iVolatabu o ira na saqati koya ni cala

[Credit Line]

Ena ivola The Story of Liberty, 1878

[iYaloyalo ena tabana e 29]

Na rumu nei Luther ena vale vakatui na Wartburg Castle, a vakadewataka kina na iVolatabu

[Credit Line]

Both images: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 26]

Ena ivola Martin Luther The Reformer, 3rd Edition, published by Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 30]

Ena ivola The History of Protestantism (Vol. I)