Turaga Yaloqaqa e “Veilakoyaki ena Vuku ni Kosipeli”
E TUKUNI ni gauna e yabaki 18 kina o George Borrow, sa kila e 12 na vosa. Ni oti e rua na yabaki sa “taladrodro qai rawarawa” sara nona vakadewataka e 20 na vosa.
Ena 1833, sa qai kerea na isoqosoqo vakaivolatabu na British and Foreign Bible Society e Lodoni, mai Igiladi, me gole mada yani na turaga vuku oqo. A sega na nona ivodovodo, ia na nona kila ni oqo e dua na ikalawa bibi, a mani taubaletaka kina o Borrow, sa yabaki 30 ena gauna oya, e 180 na kilomita mai na nona vale e Norwich ena loma ga ni 28 na aua.
Sa qai lesia vua na isoqosoqo vakaivolatabu oya e dua na itavi dredre—ena loma ga ni ono na vula me vulica kina na vosa vaka Manchu, e dau vakayagataki ena so na yasa i Jaina. A kerea o koya e dua na ivola ni kena lawa ni vosa, ia a mani soli rawa ga vua na ilavelave ni Kosipeli i Maciu ena vosa vaka Manchu, kei na dua na ivolavosa vaka Manchu e biu vakavaranise na kena ibalebale. Ia, ena loma ga ni 19 na macawa a vola lesu i Lodoni, “Au sa madila ena vosa vaka Manchu,” qai tomana, “ena veivuke ga ni Kalou.” E veivakadrukai dina na ka e cakava oqo baleta ni gauna vata oya a vakadodonutaka tiko kina na Kosipeli i Luke ena vosa vaka Nahuatl, e dua vei ira na vosa ni vanua o Mexico.
iVolatabu Vaka Manchu
Ena ika17 ni senitiuri, na imatai ni gauna e biu kina vakaivola na vosa vaka Manchu, ni vakayagataki na matanivola vaka Mongolia e nodra na yavusa na Uighur, a mani vakayagataki sara me vosa ni matanitu o Jaina. Dina ni yaco na gauna me sa sega ni vakayagataki vakalevu, era makutu ga na lewe ni British and Foreign Bible Society mera tabaka ra qai veisoliyaka na iVolatabu ena vosa vaka Manchu. Ni qai yacova na 1822, sa ra vakailavotaka na tabaki ni 550 na ilavelave ni Kosipeli i Maciu a vakadewataka ina vosa vaka Manchu o Stepan V. Lipoftsoff, na turaga a lewe tu ni tabana ni matanitu o Rusia e qarava na veika e vanuatani, a 20 na yabaki na dede ni nona tu e Jaina. A tabaki na Kosipeli oqo e St. Petersburg, mai Rusia, ia a veisoliyaki ga e vica ni a rusa na kena vo ena dua na waluvu.
Tarava sara yani na vakadewataki taucoko ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito. Ena 1834 a kunei kina e dua na iwase levu ni ilavelave makawa ni iVolatabu Vakaiperiu, sa qai taleitaki ga kina na iVolatabu. O cei e rawa ni liutaka na kena talevi lesu na iVolatabu vaka Manchu sa tiko rawa kei na kena vakadewataki na kena vo ni ivola? A mani vakauti George Borrow na British and Foreign Bible Society me colata na itavi oqo.
Lako i Rusia
Ni yaco o Borrow i St. Petersburg, a ogaoga sara me vakatitobutaka nona vulica na vosa vaka Manchu me rawa ni vakadodonutaka vinaka kina na veitikinivolatabu. Dina ni dredre toka na ilesilesi oqo, a dau cakacaka tale ga me rauta e 13 na aua ena dua na siga me vukea na buli ni matanivola me baleta Na Veiyalayalati Vou, ia a qai vakatokai me “itabataba rairai totoka duadua me bau caka ena yasayasa vakaesia.” A tabaki e duanaudolu na ilavelave ena 1835. Ia a mani seva na inaki i Borrow me kauta qai veisoliyaka e Jaina. Na nona ririkotaka na matanitu o Rusia, ni rawa ni okati me ilakolako vakaulotu e cakava oya o Borrow ena rawa ni vakaleqa na nodrau veiwekani kei na matanitu o Jaina, mani sega kina ni vakatarai me yacova mada ga na iyala ni vanua o Jaina ke mani kauta “e dua bulu na iVolatabu vaka Manchu.”
A veisoliyaki e vica na kena ilavelave ena rauta ni tini na yabaki e muri, qai tabaki ena 1859 na ivakadewa ni Kosipeli o Maciu kei Marika e tuvai veitikivi kina na ivakadewa vaka Manchu kei na kena vakajaina. Ia, ni toso na gauna, e levu vei ira na rawa ni wilika na vosa vaka Manchu sa ra via wilika ga na kena vakajaina, seavu kina na kena taleitaki me na dua na iVolatabu taucoko vaka Manchu. Mai yali toka yani vakamalua na vosa vaka Manchu, qai voleka ni sosomitaki ena vosa vakajaina. Sa qai mate vakadua na vosa oqo ena 1912 ni sa yaco o Jaina me republic.
iYarabale kei Iberia
A mani lesu i Lodoni o George Borrow ni vakauqeti koya na veika sa rawata. A qai lesi ena 1835 me lako i Potukali kei Sipeni, me vaka a kaya e muri “me vakadikeva se ra na ciqoma vakacava na tamata na dina ni lotu Vakarisito.” Ena gauna oya a se sega ni veitaratara kei na British and Foreign Bible Society na matanitu e rua oqo ena levu ni tiko yavavala vakapolitiki vaka kina vakaveiwekani. Taleitaka vakalevu o Borrow na nona lai veivosakitaka na iVolatabu kei ira ena veikoro e Potukali, ia nira vakawaletaka na lotu, e sega ni dede sa dewa sara i Sipeni.
Duatani na ka a sotava o Borrow e Sipeni, vakauasivi kei ira na yavusa na Gypsy ni sa veivolekati sara kei ira, qai vosataka nodra vosa. Sega ni dede nona yaco yani e kea, sa tekivu vakadewataka na “Veiyalayalati Vou” ena nodra vosa vakasipeni na Gypsy, na Gitano. Me cakava oqo, a kerea na nodrau veivuke e rua na marama erau Gypsy. Ena wilika vei rau na ivakadewa vakasipeni qai kerea me rau vakadewataka vua. Sala oqo a vulica rawa kina o Borrow na ivakavakayagataki dodonu ni nodra vosa na Gypsy. Ena vuku ni sasaga oqo, a tabaki rawa kina na Kosipeli i Luke ena vulaitubutubu ni 1838, e vakavuna me kaya e dua na bisovi: “Ena veisautaki Sipeni taucoko nona vakayagataka na nodra vosa na Gypsy.”
A soli na lewa vei George Borrow me vaqara “e dua na kenadau me vakadewataka na iVolatabu ena vosa vaka Basque.” Mani digitaki Vuniwai Oteiza, “ni buta vinaka o koya ena vosa oqo, au kila tale toka ga vakalailai,” e vola o Borrow. Ena 1838, yaco kina na Kosipeli i Luke me imatai ni iVolatabu e tabaki ena vosa na Basque vakasipeni.
Na nona vinakata me vakararamataki ira na lewenivanua, e yawa qai dredre vakalevu na vanua e lakova o Borrow me veisoliyaka kina na iVolatabu vei ira na dravudravua ena veikoro. A nanuma me vagalalataki ira mai na lecaika kei na vakabauta butobuto vakalotu. Ni vakavotuya na tawayaga ni kena voli na veivakadonui me bokoci kina na ivalavala ca, e dau kaya, me kena ivakaraitaki: “E rawa beka vua na noda Kalou vinaka me vakadonuya na volitaki ni bokoci ni ivalavala ca?” Ia ni leqataka na Bible Society ni na vakaleqa nona cakacaka na veika e cakava oqo, a mani vakarota me kauaitaka ga vakatabakidua na veisoliyaki ni iVolatabu.
A vakadonui tale ga me tabaka o Borrow na El Nuevo Testamento, na Veiyalayalati Vou vakasipeni, ia me vakalutuka na ivakamacala ni ivakavuvuli ni lotu Katolika e dau lewena tu. Ia na ka oqo a saqata taumada na paraiminisita, e vakatoka na ivakadewa me vakarerevaki qai “tawadodonu.” Sa qai dolava o Borrow e dua na sitoa e Madrid me volitaka kina na Veiyalayalati Vou vakasipeni. Na ka oqo e saqati kina mai vei ira na iliuliu ni lotu kei ira na vakailesilesi vakamatanitu. A mani vesu me 12 na siga. Gauna e vakabesebese kina, sa qai kerei o Borrow me biuvanua lo. Ni kila vinaka ni cala nona vesu, a vakamacalataka na ivakaraitaki ni yapositolo o Paula, e sega gona ni via biubiu me yacova na kena vakadodonutaki na itotogi a tau vua, a sega ni rogorogo ca kina na yacana.—Cakacaka 16:37.
Ni biuti Sipeni mai o Borrow ena 1840 ena nona cakacaka vagumatua, e vola kina na Bible Society: “Ena loma wale ga ni lima na yabaki sa sivi oqo e veisoliyaki kina e Sipeni e voleka ni 14,000 na ilavelave ni iVolatabu.” Ni vakaitavi sara vakalevu o Borrow ena rawati ni ka oqo, a umana kina na nona tiko mai Sipeni me “veiyabaki marautaki duadua ni nona bula.”
Na ivola The Bible in Spain, a tabaki taumada ena 1842—se tabaki tiko ga—e talanoataka kina o George Borrow na nona veilakoyaki kei na veika vakarerevaki a sotava. A rogo sara o koya ena ivola oqo, e vakatokai koya kina me turaga e “veilakoyaki ena vuku ni Kosipeli.” A vola: “E lomaqu sara ga meu lakova na vanua vuni ena veidelana kei na veiulunivanua sukusukura, meu tukuna vei ira na tamata na veika me baleti Karisito.”
Na nona veisoliyaka kei na nona vakadewataka ena yalogu o Borrow na iVolatabu, e kotora kina na yavu vei ira tale e so—sa dua dina na itavi dokai.
[Mape ena tabana e 29]
(Raica tale na ivola)
Na nona sasaga o George Borrow me vakadewataka qai veisoliyaka na iVolatabu e biubiu kina e (1) Igiladi qai dewa i (2) Rusia, (3) Potukali, kei (4) Sipeni
[Credit Line]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[iYaloyalo ena tabana e 28]
Na itekitekivu ni Kosipeli i Joni vaka Manchu, e tabaki ena 1835, e wiliki mai cake qai kauta sobu e ra, mai na imawi ina imatau
[Credit Line]
Ena ivola The Bible of Every Land, 1860
[iTaba ni Credit Line ena tabana e 27]
Ena ivola The Life of George Borrow by Clement K. Shorter, 1919