Vakatetei e Sipeni na Vosa ni Kalou ena 500 ina 1500 B.S.K.

“Keu sa na mani gole i Sipeni, au na saga sara meu lai raici kemuni, oti ya e rawa nida salavata vakalekaleka, au sa na qai tomana sara na ilakolako.”—Roma 15:24.

QORI na ka a vola na yapositolo o Paula vei ira na tacina lotu vaKarisito e Roma ena 56 S.K. Ia e sega ni tukuna na iVolatabu ni a gole dina se sega o Paula i Sipeni. Eda kila ga ni a vakatetei na Vosa ni Kalou e Sipeni ena 500 ina 1500 B.S.K. ena nona gumatua o Paula kei na so na lotu vaKarisito era cakacaka vakaulotu.

Toso na gauna, a tauyavu qai tete e Sipeni na lotu vaKarisito. A mani gadrevi kina me vakadewataki na iVolatabu ena vosa vakaLatina me baleti ira na lewenivanua. Ni vakarurugi tu o Sipeni ena veiliutaki vakaRoma ena ikarua ni senitiuri, na vanua kece era qali e Roma era vosa vakaLatina.

NA IVOLATABU ENA VOSA VAKALATINA

Era vakadewataka na iVolatabu ena vosa vakaLatina na lotu vaKarisito taumada e Sipeni, e vakatokai na Vetus Latina Hispana. A vakayagataki tu na ivakadewa qori me vica na yabaki, ni bera ni vakaotia o Jerome na nona iVolatabu e vakatokai na Vulgate ena vosa vakaLatina ena itekitekivu ni ikalima ni senitiuri S.K.

Ni vakacavara o Jerome na nona vakadewa e Peceliema, mai Palesitaina, e sega ni bera na kena yaco i Sipeni na ivakadewa qori. A vinakata sara ga o Lucinius—e dua na gonevuli gugumatu ni iVolatabu—me dua na nona ilavelave ena gauna e rogoca kina ni vakadewataka tiko o Jerome na iVolatabu ena vosa vakaLatina. A mani tala e ono na vunivola i Peceliema me ratou lavetaka na vakadewa qori qai kauta lesu i Sipeni. Ena veisenitiuri tarava, levu era sa vakayagataka na iVolatabu na Vulgate sega soti na Vetus Latina Hispana. Na vakadewa qori era wilika rawa kina e levu e Sipeni na iVolatabu qai kila na kena ibalebale. Ia ni mai cava na veiliutaki vakaRoma, a gadrevi eso tale na daunivosa.

NA VOSA NI KALOU ENA VATU RARABA

Ena ikalima ni senitiuri, era ravuti Sipeni o ira na yavusa na Visigoth mai na Ra kei Jamani kei na so tale na yavusa, mani vosataki e Sipeni na vosa vaGothic. O ira na vulagi qo era lewena e dua na lotu vaKarisito e vakatokai na Arius, era sega ni vakabauta na ivakavuvuli ni Letoluvakalou. E tiko tale ga na nodra iVolatabu ena vosa vaGothic e vakatokai na Ulfilas Gothic Bible. A mani vakayagataki tu e Sipeni na vakadewa qori me yacova ni sa tavuki me lotu Katolika o Reccared na nodra tui na yavusa na Visigoth. A qai vakarota me kumuni qai vakawabokotaki na nodra ivola ni lotu na Arius okati kina na Ulfilas Bible. A mani kawaboko e Sipeni na ivola ena vosa vaGothic.

Ia e tete tiko ga na Vosa ni Kalou e Sipeni ena gauna qori. A sega wale ga ni vosataki vakalevu na vosa vaGothic, na vosa tale ga vakaLatina, lai basika kina eso tale na vosa.a Na volaitukutuku makawa duadua ena vosa vakaLatina e ceuti tu ena vatu raraba, e vakatokai na Visigothic slate. Na vatu raraba qori era ceuti ena ikaono kei na ikavitu ni senitiuri qai tu kina eso na wase ni ivola na Same kei na Kosipeli. Ena dua mada ga na vatu raraba qori e lavetaki kina na wase taucoko ni Same 16.

Na kena ceuti na tikinivolatabu ena vatu raraba, e vakaraitaka nira wilika, ra lavetaka tale ga na tauvanua na Vosa ni Kalou ena gauna oya. Kena irairai nira dau vakayagataka na qasenivuli na tikinivolatabu ena vatu raraba qori nira veivakavulici ena wiliwili kei na volavola. Era vakayagataka e levu ena gauna oya na vatu raraba ni volavola ni sega ni saulevu ni vakatauvatani kei na pepa e caka mai na kuta se kulinimanumanu, era dau vakayagataka na lotu mera tabaka kina na nodra iVolatabu e levu kina na iyaloyalo.

E dua na ilavelave ni iVolatabu va qori e tu ena valenilotu na San Isidoro, ena siti o León, mai Sipeni. A volai ena 960 S.K., e 516 na tabana qai rauta ni 47 na sedimita na kena vavaku, 34 na sedimita na kena balavu qai 18 na kilokaramu na kena bi. E dua tale e vakatokai na Bible of Ripoll e tiko ena laibri ni Vatikani, a volai ena rauta na 1020 S.K. Na iVolatabu qo e levu duadua kina na iyaloyalo, ni vakatauvatani kei na iVolatabu eso a vakayagataki ena veiyabaki ni 500 ina 1500 B.S.K. Ni vakarautaki na Bible of Ripoll, ena rairai taura e dua na siga taucoko vua na bete me vola e dua na matanivola qai dua na macawa na kena ulutaga. Dina ni levu na ka e caka ena kena vakarautaki, ia e sega ni vukei ira na lewenivanua mera kila na Vosa ni Kalou.

IVOLATABU ENA VOSA VAKAARAPEA

Ena ikawalu ni senitiuri, a vosataki e dua tale na vosa e Sipeni ena nodra kabakoro na Musolomani. Ena veivanua era lewa na Musolomani sa vosataki vakalevu kina na vosa vakaArapea mai na vosa vakaLatina, gadrevi kina me vakadewataki na iVolatabu ena vosa vakaArapea.

E sega ni vakabekataki ni a vakayagataki e Sipeni e levu na ilavelave ni iVolatabu—vakabibi na Kosipeli ena vosa vakaArapea ena 500 ina 1500 B.S.K. Ena ikawalu ni senitiuri, a qai vakadewataka na iVolatabu taucoko ena vosa vakaArapea o John na bisovi mai Seville. Ka ni rarawa nira sa yali e levu na ivakadewa qori. Ia e dua na ivakadewa vakaArapea ni Kosipeli ena ikatini ni senitiuri e maroroi tu ena valenilotu i León, mai Sipeni.

BASIKA NA IVAKADEWA VAKASIPENI

Ena icavacava ni veiyabaki ni 500 ina 1500 B.S.K., sa tekivu vosataki e Sipeni na vosa vaCastilian se vosa vakaSipeni. Na vosa vou qo e vakarawarawataka na kena vakatetei na Vosa ni Kalou.b Era volai tu ena ivola na La Fazienda de Ultra Mar (Veika e Yaco e Vanuatani), na ivakadewa taumada ni iVolatabu ena vosa vakaSipeni ena ika13 ni senitiuri. E talanoataki tu ena ivola qo e dua na ilakolako i Isireli, e lavetaki tale ga kina e vica na tikina mai na Penitatuki kei na so tale na wase ni iVolatabu vakaIperiu, na Kosipeli kei na nodratou ivola na yapositolo na Epistles.

Ia era sega ni taleitaka na ivakadewa qori na iliuliu ni lotu. A vakalawataka na matabose na Council of Tarragona ena yabaki 1234, me soli na ivola kece vakaivolatabu ena vosa vakaSipeni vei ira na bete me vakamai. Na lawa qori e sega ni tarova na kena vakadewataki tiko ga na iVolatabu. O Tui Alfonso X (1252-1284), e tukuni ni a tauyavutaka na vosa volai vakaSipeni, a vinakata qai tokona me vakadewataki na iVolatabu ena vosa qori. Eso tale na ivakadewa vakaSipeni era basika ena gauna qori okati kina na ivakadewa taumada ni Alfonsine Bible, e vakadewa levu duadua ena vosa vakaSipeni, kei na dua tale na itabataba vou ni Alfonsine Bible a sevutaki e muri.

Na ivola ruarua qori e tete kina na kena vosataki na vosa vou e Sipeni. E kaya na daunivakadidike o Thomas Montgomery me baleta na ivakadewa taumada ni Alfonsine Bible: “E vakasakiti na ivakadewa ni iVolatabu qo ni donu qai matata. . . . E sega kina na vosa dredre, e kilai rawarawa, e ganiti ira sara ga na sega ni kila na vosa vakaLatina.”

Ia na iVolatabu qori, e vakadewataki mai na iVolatabu na Vulgate vakaLatina, sega ena vosa taumada a volai kina na iVolatabu. Me tekivu ena ika14 ni senitiuri, eso na daunivakadidike Jiu era vakadewataka ina vosa vakaSipeni na iVolatabu vakaIperiu. Era vakadewa sara ga mai na ivolavivigi vakaIperiu e volai kina na iVolatabu. Ena gauna qori na iwiliwili levu duadua ni Jiu e Urope era vakaitikotiko e Sipeni, o ira gona na Jiu era daunivakadewa era vakayagataka na nodra ivolavivigi vakaIperiu mera vakadewa mai kina.c

Dua na ivakaraitaki ni vakadewa qori na Alba Bible, a vakadewataki ena ika15 ni senitiuri. O Luis de Guzmán, e turaga dokai ni Sipeni, a lesi Moisés Arragel e dua na rapai me vakadewataka na iVolatabu ena vosa vaCastilian. A qai vakamacalataka o koya na vuna a vakatulewataka kina qori. Kena imatai: “Na iVolatabu nikua era vakadewataki tu ena vosa raraba vakaVaranise, Sipeni kei na vosa vakaLatina, qai sega ni donu na kena ivakadewa.” Kena ikarua: “Eso me vakataki au, e vinakati me tiko na ikuri ni ivakamacala ke so na tikinivolatabu e sega ni matata.” E laurai ena veika e tukuna ni o ira ena nona gauna, era dau taleitaka mera wilika, mera kila tale ga na iVolatabu. E vakaraitaka tale ga nira sa vakayagataka tu e levu ena gauna ya na iVolatabu ena vosa dina vakaSipeni.

Na nodra gugumatua gona na daunivakadewa kei ira na daulavetaka na iVolatabu ena gauna oya, e rawa kina vei ira na lewenivanua e Sipeni mera wilika ra qai vulica na iVolatabu ena nodra vosanisucu. A kaya kina na daunitukutuku makawa o Juan Orts González “o ira na kai Sipeni era kila vinaka na iVolatabu mai vei ira e Jamani se Igiladi, ni bera na gauna i Luther.”

Ia ena icavacava ni ika15 ni senitiuri, era vakatabuya na iliuliu ni lotu e Sipeni na vakadewataki se taukeni ni iVolatabu ena vosa dina vakaSipeni. Mani tarovi na kena vakadewataki na iVolatabu. Ni oti e tolu na senitiuri sa vakatarai tale na vakatatabu qori. Ia ena gauna a vakatabui tu kina na vakadewataki ni iVolatabu, eso na daunivakadewa yaloqaqa era se lavetaka tiko ga eso na ivakadewa vakaSipeni ra qai vakauta vakauvuni i Sipeni.d

Na ivolatukutuku qori me baleta na iVolatabu e Sipeni, e laurai kina na nodra sasaga na dauveivorati mera tarova na vakatetei ni Vosa ni Kalou. Ia e guce na sasaga mera vagaluya na nona vosa na Kalou Kaukaua Duadua.—Same 83:1; 94:20.

Ena nodra gugumatua na daunivakadidike era wilika kina e levu e Sipeni na iVolatabu ena 500 ina 1500 B.S.K. E levu na daunivakadewa nikua era vakadamurimuria na nodra gugumatua na daunivakadewa makawa era vakadewataka na iVolatabu ena vosa vakaLatina, vaGothic, vakaArapea, kei na vosa vakaSipeni. Era mani wilika rawa kina e milioni e Sipeni na Vosa ni Kalou ena nodra vosa e uqeta sara ga na lomadra.