Peruki na Vunivola Yalodina i Jeremaia

O KILAI “Peruki na luve i Neraia”? (Jeremaia 36:4) E dina ni cavuti ena va ga na wase ni iVolatabu, era kilai koya vinaka na dauwili iVolatabu ni vunivola, e itokani dredre tale ga i Jeremaia na parofita. Erau a tiko vata voli ena iotioti ni 18 na yabaki voravora e sotava na matanitu o Juta, na veivakarusai vakaloloma era vakayacora e Jerusalemi na kai Papiloni ena 607 B.S.K., kei na nodra qai kau vakavesu i Ijipita na vo ni lewenivanua.

Se qai kunei wale tiko ga oqo e rua na dregaa mai na ikavitu ni senitiuri B.S.K. e kabi toka kina na vosa, “Nei Berekhyahu [yaca i Peruki ena vosa vakaIperiu], na luve i Neriyahu [yaca i Neraia ena vosa vakaIperiu], na Vunivola.” Na ka e kunei oqo e vakavuna mera kauai vakalevu na vuku vei koya na turaga oqo a cavuti ena iVolatabu. O cei sara mada o Peruki? Vuvale vakacava e cavutu mai kina? A vuli vinaka beka? E tamata rogo? Na cava eda vulica me baleti koya ena nona dau dei ni tokoni Jeremaia? Na cava eda rawa ni vulica vua? Meda sauma mada na vica na taro oqo ena noda dikeva na itukutuku makawa vakaivolatabu e tu kei na kena era dikeva na daunitukutuku makawa.

Kena iTukutuku

Levu na dauvakadidike nikua era vakabauta ni o Peruki e lewe ni dua na vuvale era kawa ni vunivola e Juta, e vuvale rogo tale ga. E vica na vuna e vaka kina oqo na nodra nanuma. Dua oya ni iVolatabu e vakatokai Peruki ena dua na ikacivi dokai “na vu-ni-vola,” se, me vaka e cavuti ena so tale na vakadewa, “na sekeriteri.” Na iVolatabu e tukuna tale ga ni o Siraia na tacina e dua na vakailesilesi liu ni valenitui i Setekaia.​​—Jeremaia 36:32; 51:59.

E vola na dauvakekeli o Philip J. King me baleti ira na vunivola ena gauna i Jeremaia: “E cecere nodra itutu na vunivola, ra qai rogo e Juta donuya na icavacava ni ikavitu kei na itekitekivu ni ikaono ni senitiuri B.S.K. . . . Na itutu oqo e dau soli vei ira na vakailesilesi liu ni vale vakatui.”

Kena ikuri, na itukutuku ena Jeremaia wase 36, eda na dikeva yani oqo, e dusia ni o Peruki e dau veitaratara vakavoleka sara kei ira na daunivakasala ni tui, dau vakatarai me vakayagataka na valenikana se na tiki ni vale e cake e nei Kimaraia e dua na ravouvou se vakailesilesi ni vale vakatui. E tokona na vakasama oqo na dauvakadidike ni iVolatabu o James Muilenberg ena nona kaya: “E rawa ni curuma o Peruki na nodra tiki ni vale e cake na vunivola baleta ni dua tale ga vei ira na vakailesilesi liu ni valenitui o koya, qai okati tale ga vata kei ira na soqo vata mai ena gauna me wiliki kina na ivolavivigi. Era nona itokani vakacakacaka o ira kece oqo.”

Na ivola Corpus of West Semitic Stamp Seals e tomana e dua tale na itukutuku ena ka e baleti Peruki: “Na kunei ni drega ni ivola i Berekhyahu ena vanua vata ga e kunei kina e levu tale na nodra drega na vakailesilesi liu e rairai dusia ni o Peruki/Berekhyahu e dua tale ga na vakailesilesi liu.” O koya gona, mai na itukutuku e tauri rawa, e kena irairai ni o Peruki kei na tacina o Siraia erau vakailesilesi ruarua vakamatanitu, rau qai tokoni koya na parofita yalodina o Jeremaia ena veiyabaki ni tiko yavavala ni bera ni vakarusai o Jerusalemi.

Veitokoni Vei Jeremaia

Na matai ni gauna me qai basika o Peruki ena ivola i Jeremaia ena wase 36, “e nai kava ni yabaki i Jioiakimi,” rauta na yabaki 625 B.S.K. Oqo e sa ika23 ni yabaki e parofita voli kina o Jeremaia.​​—Jeremaia 25:​1-3; 36:​1, 4.

Sa qai tukuna o Jiova vei Jeremaia: “Mo taura e dua nai vola vivigi, ka vola kina na vosa kecega ka’u sa tukuna vei iko ka baleti ira na Isireli, kei ira na Juta, kei na veimatanitu kecega, . . . mai na gauna i Josaia, ka yacova na siga oqo.” E tomana na itukutuku: “Ko Jeremaia, sa kacivi Peruki na luve i Neraia: a sa vola ko Peruki ni sa tukuna tiko ko Jeremaia na vosa kecega i Jiova.”​​—Jeremaia 36:​2-4.

Na cava e kacivi kina o Peruki? E kaya vua o Jeremaia: “Au sa sogolati tu; au sa sega ni lako rawa ki na vale i Jiova.” (Jeremaia 36:5) Kena irairai ni sa vakatabui o Jeremaia me kua tale ni butuka na vanua ena valenisoro e dau lai wiliki kina na itukutuku i Jiova, ni a rairai vakacudrui ira na vakailesilesi ni matanitu na itukutuku a vakasavuya vei ira ena dua na gauna e liu. (Jeremaia 26:​1-9) Sega ni vakabekataki ni dua e dau qaravi Jiova ena yalodina o Peruki, me vaka ni cakava o koya “na ka kecega sa vakarota vua ko Jeremaia na parofita.”​​—Jeremaia 36:8.

E taura na gauna na volai ni ivakaro e dau tauca o Jiova ena loma ni 23 na yabaki, e rairai waraka tale tiko ga o Jeremaia na gauna vinaka me qai wilika kina na itukutuku oya e matanalevu. Ia, ena vula o Noveba se Tiseba 624 B.S.K., sa qai tekivu me “wilika ko Peruki mai nai vola na vosa i Jeremaia e na vale i Jiova, e na tiki ni vale ecake, ka nei Kimaraia . . . vei ira na tamata kece ga.”​​—Jeremaia 36:​8-​10.

Ni rogoca o Mekaia na luve i Kimaraia na lewenivola, e lai vakaraitaka sara vei tamana kei ira na vakailesilesi. Sa ra mani sureti Peruki me wilika tale mada vei ira na ivolavivigi. E kaya na kena itukutuku: “Ia ni ra sa rogoca na vosa kecega, era sa dui rere na tamata yadua, ka ra kaya vei Peruki, Keitou na tukuna vakaidina vua na tui na vosa kecega oqo. . . . Drau lako, mo drau la’ki vunitaki kemudrau mada kei Jeremaia; ia me kakua e dua na tamata e kila se drau sa tiko maivei.”​​—Jeremaia 36:​11-​19.

Ni kila o Tui Jioiakimi ni a vola o Peruki na ivolavivigi mai na vosa sara ga a cavuta o Jeremaia, sa qai tuburi koya na cudru. E dresuka na ivolavivigi, kolotaka ina bukawaqa, qai vakarota me vesu mai o Jeremaia kei Peruki. Ena veidusimaki i Jiova, erau sa qai vola lo tale na rua oqo e dua na lavelave ni ivolavivigi oya ena gauna erau vunitaki rau voli kina.​​—Jeremaia 36:​21-​32.

E macala tu ga ni sa na kila vinaka o Peruki na leqa e rawa ni sotava ni sa ciqoma na nona ilesilesi. Kena irairai ni sa kila ni a sagai me vakamatei o Jeremaia. Sa na rogoca tale beka ga na ka e yacovi Uraija e dua a parofisaitaka “na vosa kecega i Jeremaia,” ia e qai vakamatei koya o Tui Jioiakimi. Ia, e bolea ga o Peruki me vakayagataka nona taledi kei na nona veikilai vakamatanitu me tokoni Jeremaia kina ena ilesilesi oqo.​​—Jeremaia 26:​1-9, 20-​24.

Kua ni Qara ‘na Veika Lelevu’

E yalolailai sara ga o Peruki ena gauna e volai tiko kina na imatai ni ivolavivigi. E kaya o koya: “Ulei koi au oqo! ni sa vakaikuritaka na noqu rarawa e na yaluma ko Jiova; au sa oca e na noqu vutugu, ia ka’u sa sega ni kunea na vakacegu.” Na cava beka e vakavuna nona yalolailai?​​—Jeremaia 45:​1-3.

E sega ni cavuti vakadodonu vei keda e dua na vuna. Ia, vakasamataka mada na ituvaki kei Peruki. Na volatukutukutaki tiko ni 23 na yabaki ni nodra vakasalataki na Isireli e rairai vakavotuya mai na levu ni nodra vukitani kei na nodra talaidredre vei Jiova. Nona sa lewa o Jiova me vakarusai Jerusalemi kei Juta, me kauti ira tale ga vakavesu na lewenivanua i Papiloni me 70 na yabaki e rairai vakidacalataki Peruki sara ga. (Jeremaia 25:​1-​11) Kena ikuri, na nona tokoni Jeremaia ena gauna dredre oqo e rawa ni vakavuna me vakasivoi mai na nona itutu kei na nona cakacaka.

Ia, e qai curu takoso mai o Jiova me vukei Peruki me kua ni guilecava na lewa a sa vakatauca ena nona a kaya: “Na ka ka’u sa tara ka’u na basuka sobu, kei na ka ka’u sa tea ka’u na cavuta cake, io na vanua taucoko oqo.” Sa qai vakasalataki Peruki: “Ia ko iko ko sa dauqara beka eso na ka levu me nomu? mo kakua ni dauqara.”​​—Jeremaia 45:​4, 5.

Sega ni mani cavuta sara o Jiova se cava ‘na veika lelevu’ oya, ia sa na rairai kila tiko o Peruki se ra gagadre kocokoco, qarai ni rogo, se na vutuniyau. E vakasalataki koya o Jiova me vakadodonutaka nona rai, me nanuma tale ga na veika e tu e matana ena nona kaya: “Au na vakayacora na ca vei ira na tamata kecega, . . . Ia ka’u na solia vei iko na nomu bula me nomui toki ni valu e na veiyasana kecega ko sa lako voli kina.” Se vanua cava ga e lako kina o Peruki, ena raica o Jiova me taqomaki na nona iyau talei duadua, na nona bula.​​—Jeremaia 45:5.

Ni yaco oti ena 625 ina 624 B.S.K na veika e volai ena Jeremaia wase 36 kei na 45, a sega ni qai tukuna tale na iVolatabu e dua na ka me baleti Peruki me yacova ni qai vo ga e vica na vula mera mai vakarusai Jerusalemi kei Juta na kai Papiloni ena yabaki 607 B.S.K. Na cava e yaco ena yabaki oqo?

Tokoni Jeremaia Tale o Peruki

E qai cavuti tale ena iVolatabu o Peruki ena gauna era mai bukudruadruataki Jerusalemi kina na kai Papiloni. Se “sogolati tiko e na lomanibai ni vale ni veivesu” o Jeremaia ena gauna e kaya kina vua o Jiova me volia e dua na tikiniqele nei luve i tamana lailai e Anacoci, me ivakatakilakila ni nodra na vakalesui ina nodra vanua. Mani kacivi o Peruki me vakaivolataka na veivoli oqo.​​—Jeremaia 32:​1, 2, 6, 7.

E kaya o Jeremaia: “Ka’u a vola na kenai vola, ka dregata, ka kaciva eso na tamata me vakadinadinataka, ka sa vakarauta nai lavo e nai vakarau ni bibi. Au sa qai kauta nai vola ni veivoli, ko ya sa dregati . . . , ko ya talega sa sega ni dregati: ka’u sa solia nai vola ni veivoli vei Peruki.” Sa qai vakaroti Peruki me dregata na ivola ni veivoli, maroroya sara ena dua na saqa. Era vakabauta e so na dauvakadidike ni gauna e kaya kina o Jeremaia ni “vola” na ivola ni veidinadinati, e kena irairai ni a vakamacalataka tiko o koya vei Peruki, na vunivola, sa qai itavi sara ga i Peruki na volavola.​​—Jeremaia 32:​10-​14; 36:​4, 17, 18; 45:1.

E muria vinaka o Peruki kei Jeremaia na ivakarau ni veivoli ni gauna oya. Dua na ivakarau ni veivoli ena gauna oya na taurivaki ni rua na ivola vakadinadina ni veivoli. E kaya na ivola na Corpus of West Semitic Stamp Seals: “Na imatai ni ivola vakadinadina e vakatokai na ‘ivola vakadinadina dregati’ baleta ni dau vivigi qai dregati ena kena drega me kua ni dolavi. . . . Na kena ikarua e dau vakatokai na ‘ivola vakadinadina dolavi.’ Oqo e ilavelave ga ni ‘ivola vakadinadina dregati’ qai kena inaki me tu vakarawarawa mera raica se dikeva o ira na vinakata. E rua gona na lavelave, erau dui volai ena rua na tikidua e caka mai na kuli ni kau na papyrus.” E laurai ena vakadidike ni dau nodra cakacaka dina ena gauna makawa mera maroroya na ivola dredre ena loma ni saqa.

Yaco na gauna sa ra qai kabai Jerusalemi na kai Papiloni, ra vakama, ra qai kau vakavesu na lewena me qai vo ga mai e so na dravudravua. Mani digitaki Kitalaia o Nepukanesa me kovana vei ira na vo toka mai Jerusalemi, ia e qai labati ni oti ga e rua na vula. Era nakinaki sara na vo ni Jiu mera sa toki i Ijipita, e dina ni uqeti Jeremaia o Jiova me vakasalataki ira na Isireli mera kua ni toki, gauna oqo e qai cavuti tale kina o Peruki.​​—Jeremaia 39:​2, 8; 40:5; 41:​1, 2; 42:​13-​17.

Era kaya vei Jeremaia na iliuliu vakajiu ena gauna oya: “E lasu na ka ko sa vosataka: sa sega ni talai iko ko Jiova na noda Kalou me kaya, Dou kakua ni lako yani ki Ijipita me tiko vulagi kikea: ia ko Peruki na luve i Neraia sa vakauqeti iko vakaca ga vei keimami, me soli keimami ki na ligadra na kai Kalitia, me ra vakamatei keimami, ka kauti keimami ki Papiloni.” (Jeremaia 43:​2, 3) Na veibeitaki oqo eda kila kina nira nanuma voli na iliuliu vakajiu ni dau vakarorogo o Jeremaia vei Peruki. E vaka beka oya nodra nanuma ena vuku ni itutu nei Peruki, se na balavu ni nodrau veitokani voli kei Jeremaia, mera nanuma kina ni sa sega ni qai vunivola wale tiko ga. Ia, se cava era nanuma, e matata ga vakasigalevu ni itukutuku oya e vakavuna o Jiova.

E dina ni sa veivakasalataki o Jeremaia ena veiuqeti i Jiova, era sega ga ni via vakarorogo na Isireli ena nodra tauri “Jeremaia na parofita, kei Peruki na luve i Neraia” mera sa lako yani. E vola o Jeremaia: “A ra sa yaco ki na vanua ko Ijipita: ni ra sa sega ni vakarorogo ki na vosa i Jiova: a ra sa yaco ki Tapanesi,” e dua na koro e toka volekata na iyala ni vanua bucabuca na Naile, ena yasa i Saineai. Oya tale ga na iotioti ni gauna e cavuti kina ena iVolatabu o Peruki.​​—Jeremaia 43:​5-7.

Ka Eda Vulica Vei Peruki

Levu sara na ka bibi e rawa nida vulica vei Peruki. Dua vei ira oqo na nona vakayagataka nona taledi kei na nona veikilai ena cakacaka i Jiova, e dina ni sotava kina e levu sara na ka dredre. Levu na iVakadinadina i Jiova nikua​​—tagane kei na yalewa​​—era vakaraitaka tale ga na yalo vaka oya ena nodra soli ira vakarawarawa me vakayagataki na nodra kila kei na maqosa ena veiqaravi e Peceli, tara ni vale vovou, kei na cakacaka tale e so vaka oya. O na vakaraitaka vakacava ni tiko tale ga vei iko na ivakarau ni yalo a tu vei Peruki?

A tukuni vei Peruki ni iotioti ni veisiga ni bera ni vakarusai o Juta e sega ni gauna me qara kina ‘na veika lelevu.’ E macala ni a rogoca o Peruki na ivakasala oya baleta ni a qai vakabulai. Dodonu meda kauaitaka tale ga vakabibi na ivakasala oqo baleta nida sa bula tale tu ga oqo ena iotioti ni veisiga ni ituvaki kei vuravura. E sega ni veisau na vosa ni yalayala i Jiova vei keda ​​—eda na qai vakabulai. Me vakataki Peruki, eda dau rogoca beka na ivakasala e vakarautaki vei keda?

E tiko tale ga na ka e rawa nida vulica vei Peruki ena veika e vauca noda bula ni veisiga. O Peruki a vukei Jeremaia kei na luve i tamana lailai ena vakaivolataki ni nodrau veivoli, e dina ni rau veiwekani ga na rua oqo. Oqo e ka ni vuli vei ira na lotu Vakarisito era curu ena dua na veidinadinati vakabisinisi vata kei ira na tacidra se ganedra vakayalo. E dodonu, e ka vakayalololoma, e tokona tale ga na iVolatabu na vakaivolataki ni veidinadinati vakabisinisi.

E sega ni levu sara na vanua ena iVolatabu e basika kina na yaca i Peruki, ia ena yaga sara vei keda kece na lotu Vakarisito nikua na noda vulica na veika me baleti koya. Eda na muria beka na ivakaraitaki vinaka i koya na vunivola yalodina oqo i Jeremaia?

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 16]

Drega ni ivola i Peruki

[Credit Line]

Bulla: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem