“A Ra sa Vakasoqoni Ira Vata na Sanadrini”

E VEILECAYAKI na bete levu kei ira na nodra turaga na Jiu. Na cava mera na cakava ena nodra sa kauai vakalevu na lewenivanua ena vuku i Jisu Karisito? E sa rawa na lomadra ena nodra vakamatei koya, ia oqo era sa vakatetea e Jerusalemi na nona tisaipeli ni sa na vakaturi. Era na vagalui vakacava na tisaipeli? Me vakadeuci na tikina oqo, sa mani yavala na bete levu kei ira nona dauveivukei mera “vakasoqoni ira vata na mataveilewai [“na Sanadrini,” NW],” oya na nodra mataveilewai cecere na Jiu.​​—Cakacaka 5:​21.

Ena imatai ni senitiuri oya, e se veiliutaki kina na Kovana ni Roma o Ponitio Pailato. Ia, e dau veitaratara vakacava kei na Sanadrini o Pailato? Vanua cava soti e yaco kina na lewa ni Sanadrini? O cei e lewe ni Sanadrini? E dau veiqaravi vakacava?

Tauyavu ni Sanadrini

Na vosa vaKirisi e vakadewataki me “Sanadrini” e kena ibalebale levu ga na “dabe vata.” E dau taurivaki vakalevu me vakaibalebaletaka na bose se mataveivosaki. Vei ira na Jiu, e dau vakaibalebaletaki ena mataveilewai se mataveivaqaqai vakalotu.

Era kaya o ira na vola na Talmud​—na ivolanilawa era bulia na Jiu ena veiyabaki ni sa vakarusai oti o Jerusalemi ena 70 S.K.​—ni matabose makawa sara na Sanadrini. Era vakabauta nira lewena ga na matabose oqo na vuku, ra dau qai sota wasoma mera soli vakasama ena veika e vauca na lawa vakajiu. Era kaya tale ga ni matabose oqo e se tekivu sara mai ena gauna e kumuni ira kina o Mosese e lewe 70 na tagane mera vukei koya ena nodra liutaki na Isireli. (Tiko Voli mai na Lekutu 11:​16, 17) Era sega ni duavata kei na vakasama oqo na daunitukutuku makawa. Era kaya ni a qai basika ga e dua na matabose cecere e vaka na Sanadrini ena gauna era sa mai vakacolasau kina e Isireli na kai Perisia. Era kaya ni matabose era cavuta tiko na vola na Talmud e sega sara ga ni tautauvata kei na Sanadrini, e tautauvata ga kei na nodra matabose na rapai a duri ena ikarua kei na ikatolu ni senitiuri. Ia, e tauyavu ga ena gauna cava na Sanadrini?

E vakaraitaka na iVolatabu ni gauna era suka kina i Juta na tu vakavesu mai Papiloni ena 537 B.S.K., sa dua tiko mai na nodra ituvatuva ni veiliutaki. O Niemaia kei Esera erau cavuti ira na turaga, ira na qase, kei ira era lewa tiko​​—e vakabauti ni oqo e itekitekivu sara ga ni ka e qai lai yaco e muri me Sanadrini.​​—Esera 10:8; Niemaia 5:7.

Era tiko yavavala vakalevu na Jiu me tekivu mai na gauna e vakacavari kina na vakarautaki ni iVolatabu Vakaiperiu me yacova na gauna e volai kina na Kosipeli i Maciu. Ena yabaki 332 B.S.K., e taura kina vakaukaua o Alekisada na Ka Levu na vanua o Jutia. Ni mate o Alekisada, erau mai lewai Juta e rua na matanitu e liutaki mai Kirisi​​—kena imatai na veiliutaki ni vuvale na Ptolemy, oti sa qai dewa ina vuvale na Seleucid. Ni dikevi lesu na itukutuku ni veiliutaki ni vuvale na Seleucid, a tekivu ena 198 B.S.K., e qai laurai ni cavuti tiko kina e dua na nodra seneti na Jiu. Kena irairai ni vakaiyalayala na ka e rawa ni vakatulewa kina na matabose oqo, ia sa bau vakaraitaka vei ira na Jiu ni se tiko ga e dua na ituvatuva ni veiliutaki ena kedra maliwa.

Ena 167 B.S.K., e saga kina o Tui Antiochus IV (Epiphanes), e dua na kawa i Seleucid, me vakaukauataki ira na Jiu mera ciqoma na ivakarau ni bula vaKirisi. E vakaraitaka nona beci ira na Jiu ena nona cabora vua na nodra kalou o Zeus e dua na vuaka ena icabocabonisoro ni valenisoro e Jerusalemi. Oqo e vakacudrui ira sara ga na Jiu, vakavuna mera vala kei ira na kai Kirisi ena veiliutaki nei Maccabee, mai tauyavu sara kina na veiliutaki ni vuvale na Hasmona ena nodra sa vakamalumalumutaka na veiliutaki ni vuvale vakatui na Seleucid. Ena gauna vata oya, sa tekivu mera vakaitavi vakalevu na vunivola kei na Farisi​​—o ira na liutaki ira na lewenivanua ena nodra ravuti na kai Kirisi​​—ena liutaki ni matanitu, seavu tale ga yani vakamalua na kauaitaki ni matabete.

Oqo sara ga na itekitekivu ni Sanadrini e tukuni ena iVolatabu Vakirisi. E muri, sa qai vakaitavi na matabose oqo ena cicivaki ni matanitu, e mataveilewai cecere tale ga, qai lewa na vakadewataki ni lawa vakajiu.

Wasei ni Lewa

Me qai yacova na imatai ni senitiuri, e sa lewai Jutia o Roma. Ia, e soli na galala vei ira na Jiu. E ivakarau ni matanitu o Roma me solia na galala vei ira na kena matanitu qali mera digia ga na veiliutaki era vinakata. O koya gona, na matanitu o Roma e vakalaivi ira na mataveilewai ni nona veivanua qali mera dui qarava ga na nodra itavi ni veilewai, e qarauna tale ga me kua ni cakava e dua na ka ena veisaqasaqa kei na nodra itovo vakavanua na itaukei. Ena nona saga me veisaututaki tiko ga kei ira na nona matanitu qali, mera vakamalumalumutaki ira tale tiko ga ena nona lewa, e solia kina vei ira na galala mera dui muria ga na nodra itovo vakavanua, mera lewai ira tale ga vakataki ira. E okata na matanitu o Roma me nona itavi me digia na bete levu​​—e peresitedi tale ga ni Sanadrini​—vaka kina na nona lavaka na saumi ni ivakacavacava. Na kena vo e laiva vei ira na Jiu mera lewa. E qai curu takoso ga ke saqati na nona lewa, se ena ituvaki e dodonu vakalawa me vakatulewa kina, me vaka na tau ni itotogi mate. E laurai oqo ena gauna a veilewaitaki kina o Jisu.​​—Joni 18:31.

E levu gona na ka e vauci ira na Jiu e sa dau qarava sara ga na Sanadrini. Qai tu tale ga na kena ovisa. (Joni 7:​32) Na mataveilewai e ra e dau qarava na cala lalai kei na nodra veileqaleqati na lewenivanua, e sega ni vakaitavi kina na matanitu o Roma. Ni sega ni vakatulewataka rawa e dua na kisi na mataveilewai e ra, sa dau qai kau cake na kisi oqori ina Sanadrini. Na vakatulewa ni Sanadrini e sega tale ni dau tarogi.

E dau saga na Sanadrini mera talairawarawa tu ga na lewenivanua, mera tokona tale ga na veiliutaki ni matanitu o Roma baleta oqo ga na sala e rawa ni soli tiko ga kina ena matabose oqo e levu na vakatulewa. Ia, ke siqema na matanitu o Roma e so na cala e baleta na matanitu, era na curu takoso mai mera dikeva. Dua na kena ivakaraitaki na nona vesu na yapositolo o Paula.​​—Cakacaka 21:​31-​40.

Lewe ni Sanadrini

E 71 na lewe ni Sanadrini​​—okati e ke na bete levu, kei na 70 na turaga dokai ena matanitu. Ena nodra gauna na kai Roma, era dau lewe ni Sanadrini na bete era kawaturaga (vakabibi o ira na Setoki), ira na tauvanua era vakavatu, kei ira na vunivola era vuli vinaka mai na kedra maliwa na Farisi. Ia, e levu ga na lewe ni Sanadrini era bete kawaturaga kei ira na tauvanua era rogo ra qai rawati ira.b Era kilai na Setoki ena nodra dau via kubeta matua voli ga na ivalavala makawa, ena yasana kadua, o ira na Farisi era dau ciqoma na vakasama vovou, qai levu vei ira era tauvanua ga, ra dau qai taleitaki vei ira na lewenivanua. E kaya na daunitukutuku makawa o Josephus ni levu na ka era dau vakatura na Farisi era sa dau ciqoma tu ga ena voraki na Setoki. A vakayagataka o Paula na nodra sega ni veiyaloni na rua na ilawalawa oqo me taqomaki koya kina ni veilewaitaki ena Sanadrini.​​—Cakacaka 23:​6-9.

Era lewena ga na vetaicake na Sanadrini, o koya gona e sega ni dau veiveisau na lewena, vakavo sara ke dua e mate, se vakasivoi, ia na kena isosomi era dau digia na vo ni lewena. E kaya na nodra ivola na Jiu na Mishnah, ni o ira na lewe ni Sanadrini vou e dodonu mera “bete, Livai, kei ira na Isireli e vakatarai na luvedra mera vakawati kei ira na bete,” oya o ira na vakadinadinataka mai na nodra iyatukawa nira kawa dina vakajiu. Na mataveilewai levu e raica na ituvatuva ni veilewai ena matanitu taucoko, o koya gona, sa na macala tu ga ni kevaka e so e vakasakiti nodra veiqaravi ena mataveilewai e ra, sa na rawa nira kau cake mera lai lewe ni Sanadrini.

Nona iTavi kei na Vanua e Yaco Kina Nona Lewa

Era rokova na Sanadrini na Jiu, qai dodonu mera ciqoma na turaganilewa ena mataveilewai e ra na lewa e tauca, o koya e sega ni ciqoma e sa rawa ni totogi mate. E itavi ni Sanadrini me raica na ivakatagedegede e dodonu mera yacova na bete, kei na veika e baleti Jerusalemi, na kena valenisoro, kei na veiqaravi e vakayacori kina. Na kaukaua ni Sanadrini e yala toka ga e Juta. Ia, me vaka ni dau rogoci duadua ga na nona vakatulewa ena veika e vauca na lawa vakajiu, e lai tarai ira kina na Jiu e veiyasa i vuravura kece na nona vosayaco. Me kena ivakaraitaki, a tauca yani na lewa na bete levu kei na nona matabose vei ira na iliuliu ni valenisoro mai Tamasiko mera veitokoni ena nodra vesu na imuri i Jisu. (Cakacaka 9:​1, 2; 22:​4, 5; 26:12) Vaka kina o ira na Jiu era sikovi Jerusalemi yani ena solevu, e kena irairai nira dau lai vakasavuya lesu ina nodra dui vanua na vakatulewa ni Sanadrini.

E vakaraitaka na Mishnah ni dau lewa vakatabakidua na Sanadrini na veika e vauca na nodra matanitu, ena itotogi me tau vei ira na turaganilewa era beca na lewa ni Sanadrini, kei na nodra totogitaki na parofita vakailasu. Erau a rairai ina mataveilewai oqo o Jisu kei Sitiveni ena nodrau beitaki ni rau vosavakacacataka na Kalou, o Pita kei Joni erau beitaki ni rau vukica na vanua, kei Paula ni beitaki ni vakacacana na valenisoro.​​—Marika 14:64; Cakacaka 4:​15-​17; 6:​11; 23:1; 24:6.

Lewai Nei Jisu kei Iratou Nona Tisaipeli

E dau dabe na Sanadrini e veisiga, tekivu ena gauna e cabo kina na isoro e veimataka, lai tini ni cabo tale na isoro ena yakavi bogi, qai vakavo ga na Siga ni Vakacecegu kei na siga ni solevu. E dau caka ga na veilewai ni se rarama. Ke sa lewai me tau na itotogi mate vua e dua, ena sega ni tau na itotogi oqori ena siga ga a dabeci kina na kisi, ena qai tau ena siga e tarava. Na kisi gona e rawa ni tau kina na itotogi mate e sega ni dau veilewaitaki ena yakavi bogi kevaka e Siga ni Vakacecegu se siga ni solevu na siga e tarava. E dau vakadreti tale ga vei ira na ivakadinadina ena veilewai na bibi ni bula, kei na kena sega ni dodonu me vakadavei na dra ni tamata e tawacala. O koya gona, e cala sara tu ga vakalawa na nona veilewaitaki tu o Jisu ena bogi ena vale i Kaiafa, kei na tau ni kena itotogi ni siga ni solevu na mataka e tarava. Sa qai kena e ca sara na nodra vakaitavi sara ga na turaganilewa ena nodra kau mai na ivakadinadina lasu kei na nodra uqeti Pailato me tauca vei Jisu na itotogi mate.​​—Maciu 26:​57-​59; Joni 11:​47-​53; 19:31.

Ena kisi ni veilewai e rawa ni tau kina na itotogi mate, e kaya na Talmud nira dau saga na turaganilewa mera vakabulai koya e beitaki ena nodra na dikeva sara vakamalua na kisi. Ia, a sega ni veilewaitaki vaka oqo o Sitiveni me vakataki Jisu ga. Nona vakamacala matata ena Sanadrini e vakavuna nodra qai vakaviriki koya ena vatu e dua na ilala. Voleka sara ni vakamatei tale ga vaka oya o Paula, kalougata ni qai takoso yani na matanitu o Roma. Vakabibi nira sa nakita vata sara ga na turaganilewa ena Sanadrini mera vakamatei koya.​​—Cakacaka 6:​12; 7:​58; 23:​6-​15.

Ia, era a bau lewe ni Sanadrini e vica na turaga era ivalavala dodonu. A rairai lewe ni Sanadrini na cauravou Jiu vutuniyau a mai vosa vei Jisu. E dina ni vakaleqai koya beka na nona vutuniyau, ia a rairai tamata ivalavala dodonu baleta ni a sureti koya o Jisu me nona imuri.​​—Maciu 19:​16-​22; Luke 18:​18, 22.

Nona rerevaki ira nona itokani era turaganilewa tale ga e rairai vakavuna me lai raici Jisu lo ena bogi o Nikotimo, “e dua na nodra turaga na kai Jutia.” Ia, a via taqomaki Jisu ena nona tarogi ira na lewe ni Sanadrini: “Sa cudruva beka na tamata na noda vunau, ni sa sega ni rogoci koya mada eliu, ka kila na ka sa cakava?” E muri, sa qai kauta o Nikotimo “na mura kei na yasiyasi” me vakarautaki kina na yago i Jisu me qai lai bulu.​​—Joni 3:​1, 2; 7:​51, 52; 19:39.

E dua tale na lewe ni Sanadrini, o Josefa na kai Arimacea, a doudou me kerei Pailato me kauta na yago i Jisu me lai maroroya ena nona ibulubulu vou. A waraka tiko o Josefa “na kena yaco na matanitu ni Kalou,” a sega ga ni vakaraitaka rawa tiko ni dua o koya na tisaipeli i Jisu ena nona rerevaki ira na Jiu. Ia, e dodonu me vakacaucautaki o Josefa ni a sega ni lomavata kei ira na vo ni lewe ni Sanadrini ena nodra sa bukia na vere me vakamatei o Jisu.​​—Marika 15:​43-​46; Maciu 27:​57-​60; Luke 23:​50-​53; Joni 19:38.

A vakasalataki ira tale ga na vo ni turaganilewa e dua na lewe ni Sanadrini o Kamelieli, mera kua ni sagai iratou na tisaipeli i Jisu. Sa qai tomana o koya, “de dou na kunei beka ni dou sa veivala kei na Kalou.” (Cakacaka 5:​34-​39) Na cava e vakavuna me sega ni raica rawa na mataveilewai e cake ni tokoni Jisu tiko kei iratou nona tisaipeli na Kalou? Era sega ni marautaka na lewe ni Sanadrini na cakamana i Jisu, era kaya ga: “A cava mada me da kitaka? ni sa cakava na cakacaka-mana e vuqa na tamata oqo. Kevaka eda sa weletaki koya vakaoqo, era na vakabauti koya na tamata kecega: era na qai lako mai na kai Roma, ka kovea na noda koro kei na noda matanitu.” (Joni 11:​47, 48) E sega ni vakatulewa vakadodonu na mataveilewai cecere oqo baleta na nodra sa leqataka ga vakalevu na nodra itutu ni veiliutaki. Ni ratou veivakabulai mada ga na tisaipeli i Jisu, era sega ni marau na iliuliu ni lotu, kena veibasai ga na nodra sa qai “sinai sara e na vuvu.” (Cakacaka 5:​17, VV) Era turaganilewa, e dodonu mera rerevaka na Kalou mera vakatulewa tale ga vakadodonu, ia e levu ga vei ira e ca na nodra ivalavala, qai sega vei ira na dina.​​—Lako Yani 18:21; Vakarua 16:​18-​20.

Tauca na Kalou na Nona Lewa

Me vaka nira talaidredre na Isireli ena Lawa ni Kalou, ra sega tale ga ni ciqoma na Mesaia, mani sega ni wiliki ira tale kina o Jiova mera nona tamata digitaki. Ena yabaki 70 S.K., era vakarusa kina na koro o Jerusalemi kei na kena valenisoro na kai Roma, sa mai cava kina na veika vakajiu kece, okati kina na Sanadrini.

Ena qai lewa o Jisu Karisito na turaganilewa i Jiova se o cei mai na Sanadrini ni imatai ni senitiuri e ganita me na vakaturi, ena yasana kadua, o cei a ivalavala ca ina yalo tabu. (Marika 3:​29; Joni 5:​22) Eda nuidei ni na tauca dina ga na lewadodonu o Jisu ena gauna sa na vakatulewa kina.​​—Aisea 11:​3-5.

[iVakamacala e ra]