Talevi na iLakolako i Paula i Peria

Toso vinaka sara nodrau cakacaka o Paula kei Sailasa, yaco mera vakabauta e dua na iwase levu. Ia, e qai mai vakavuca e dua na ilala nira sevaka nodrau cakacaka. Mani tau e dua na lewa me na vinaka ena ivavakoso vou se qai tauyavu, vaka kina na nodrau bula na daukaulotu. Ena lomalomanibogi, rau sa qai lako lo yani o Paula kei Sailasa. Erau dro i Cesalonaika ena rauta na yabaki 50 S.K., oqo ena yasana o Masitonia. Mai kea, erau lai dewa sara ena nodrau ilakolako vakavunau e tarava​—i Peria.

KE O sikovanua yani, o na raica ni toka o Peria (Véroia) ena dua na vanua bulabula qai totoka, ena boto ni ulunivanua o Bermios ena yasana ina tokalau. E koto na koro oqo ena rauta ni 65 na kilomita ena cevaira kei Cesalonaika, kei na rauta ni 40 na kilomita mai na wasawasa na Αegean. Ena ceva, e koto kina na ulunivanua rogo o Olympus, na ulunivanua e dau tukunitaki tu ni nodra itikotiko na vu rogo ni Kirisi.

Era kauai na dau vulica na iVolatabu ena itukutuku kei Peria baleta ni vanua a vunau kina o Paula ra tavuki kina mera lotu Vakarisito e dua na iwiliwili levu. (Cakacaka 17:​10-​15) Meda taleva mada na veivanua a butuka o Paula, da dikeva tale ga e so na itukutuku makawa me baleta na koro oqo.

Kena iTukutuku Makawa

Sega ni matata na gauna a tekivu tawani kina o Peria. E vakabauti nira tawavanua taumada e kea e dua na yavusa mai Firijia, ia era qai vakasavi vei ira na kai Masitonia ena rauta na ikavitu ni senitiuri B.S.K. Sivi e tolu na senitiuri, e torocake sara na ivakatagedegede ni bula e Masitonia ni oti na kaba vakaivalu nei Alekisada na Ka Levu. Ra taratara na veivale totoka kei na bai, vaka kina na itikotiko liu ni sokalou me qaravi kina o Seusi, Αtemisa, Αpollo, Αthena, kei na veikalou tale e so e Kirisi.

E kaya e dua na ivola ni itukutuku makawa ni vica vata na senitiuri na nona “dau vakaitavi vakalevu o Peria ena veika bibi e vauca na nona yasayasa, vaka kina ena vo ni vanua ena vualiku kei Kirisi.” Sa qai mai vakairogorogo sara na koro oqo ena gauna ni veiliutaki ni vuvale na Antigonid, na iotioti ni vuvale vakatui e Masitonia (306-​168 B.S.K.), ra qai vuaviritaka na kai Roma.

Nira vakamalumalumutaki Tui Philip V na kai Roma ena 197 B.S.K., e kaya na Encyclopædia Britannica ni “sa mai malumalumu kina na ituvatuva ni veiliutaki makawa ena yasayasa oya, sa yaco o Roma me matanitu vosayaco ena tokalau ni Mediterranean.” Ena yabaki 168 B.S.K, ena vanua o Pydna, toka ena vica na kilomita mai Peria, sa qai mai yaco kina e dua na jenerali ni Roma me vakamalumalumutaka na iotioti ni iliuliu se vo e Masitonia, o Perseus. Me vaka e sa tukuni oti ena parofisai ena iVolatabu, sa mai sosomitaka na veiliutaki qaqa vaKirisi na veiliutaki vakaRoma. (Taniela 7:​6, 7, 23) Ni oti na ivalu oya, e dua sara ga vei ira na imatai ni vanua vakaMasitonia me soro vei Roma o Peria.

Ena imatai ni senitiuri, e yaco o Masitonia me vanua ni veiraravui ena nodrau veilecalecavi qaqa o Pompey kei Julius Caesar. Ni mai toka sara ga na itikotiko liu i Pompey kei na nona mataivalu ena qele vakaPeria.

Rawaka ena Nodra Veiliutaki na Kai Roma

Donuya na gauna e vakatokai na Pax Romana, se gauna ni sautu e Roma, era na raica na vulagi yani i Peria ni dau caka sara vakamatau na gaunisala, tuvai vakamaqosa kina na vatu, ra qai mai yatuni yani na duru ena tutunisala. E tu ena lomanikoro na tobu e vakarautaki vakamaqosa mera sili kina na lewenivanua, rara ni sarasara, valeniwilivola, kei na vanua mera dau lai vakasota kina na toanivala. E vakadrodroi vinaka na wai ena lomanikoro ena paipo, tu tale ga na salasalaniwai e cici e lomaniqele. Yaco o Peria me rogo ena veivoli, ra sikova yani na dauveivoli, ira na kenadau ena cakacakaniliga, dauqito, ra tabili tale ga yani na dausarasara mera sarava na veitaucici kei na veimataqali qito tale e so. Vei ira na vulagi yani, sa rawa nira lai qarava sara ga e kea na nodra kalou, nira sa tu kina na veivale ni sokalou ni dui vanua. Na koro oqo e isotasota ni veimatalotu kece e Roma.

Era dau qaravi tale ga e Peria me vaka na kalou na empara ni Roma era sa takali yani. E sega ni ka vou oqo vei ira na kai Peria baleta ni qai muri na nodra sokaloutaki na empara ni Roma, era sa dau qaravi Alekisada na Ka Levu oti tu me vaka e kalou. E kaya e dua na ivola vakamacala me baleti ira na kai Kirisi: “Sa matau mera dau qaravi ira na nodra tui nira se bula voli me vaka era kalou, e sega kina ni dua na ka vei ira na nodra vakayacora na veiqaravi butobuto vei ira na empara ni Roma . . . E dau tabaki ena nodra ilavo na empara me nodra kalou, qai dau dara tu na isala serau. Era qarava, era masuta, era lagasere ni veivakacaucautaki vua me vaka e kalou.” E taratara na vanua ni vakacaboisoro kei na valenisoro, vakacabori tale ga vua na imadrali. E dau tiko sara mada ga na empara ena solevu butobuto vaka oqo, qai dau isaluaki tu ni solevu oqo na veitaucici, veisisivi cakacakaniliga, kei na veisisivi vuku.

Cava e sa mai vaka kina na itikotiko liu ni sokalou butobuto o Peria? Baleta ni oya na itikotiko ni matabose na Koinon e Masitonia. Na matabose oqo era lewena na mata mai na veikoro vakaMasitonia. O ira na mata oqo era dau mai bose e Peria mera veivosakitaka na veika e baleta na nodra koroturaga se yasana, ra qai qarava na veika oqo ena ruku ni veiliutaki ni matanitu o Roma. Dua na itavi levu ni Koinon me qarava na veika kece e vauca na nodra sokalou butobuto.

Qo sara ga na ituvaki ni bula ena koro erau tadu yani kina o Paula kei Sailasa, ena nodrau dro mai Cesalonaika. Ena gauna oya, sa oti toka e ruanadrau na yabaki nona qali voli vei Roma o Peria.

Yacovi Peria na iTukutuku Vinaka

E tekivu vunau sara ga o Paula ena valenisoro ni koro o Peria. Era rogoci koya beka? E kaya na kena itukutuku ena vosa ni Kalou nira “uasivi vei ira na kai Cesalonaika ko ira oqo e na yalo vakaturaga, ni ra sa vakarogoca na vosa e na loma e vinakata sara, a ra sa dauvakasaqaqara e nai Vola Tabu e na veisiga, se sa vakakina na ka oqori, se segai.” (Cakacaka 17:​10, 11) Ena nodra “yalo vakaturaga,” era sega ni yalodredre mera kabita voli ga na veika sa dau matau tu ga vei ira. E vou vei ira na ka era rogoca, ia era sega ni beca se cata. Era vakarogoca matua, era dolava na lomadra mera rogoca mada ga ra qai sega ni vakaliuliu mera vakalewa.

Era na kila vakacava na Jiu oya ni dina tiko na veika e vakavuvulitaka o Paula? Era vakatovolea na ka era rogoca ena yavu duadua ga e sega ni rawa ni dua e veibataka. Ra vakadikeva vakamalua na ka e kaya na iVolatabu. Kaya kina na vuku ni iVolatabu o Matthew Henry: “Me vaka ni cega sara tiko ga vei ira o Paula na iVolatabu, e vakaraitaka tale ga vei ira na Veiyalayalati Makawa me tokona na nona ile, sa tu sara ga vei ira na nodra iVolatabu mera vakadinadinataka kina na ka e kaya. Mera cereka na vanua e vakamacala tiko mai kina, ra wilika na veitikina yavolita, vakalewa na kena ibalebale, vakatauvatana kei na veitikinivolatabu tale e so, ra raica tale ga se rawa dina nira vakabauta na nona ivakamacala se sega.”

E sega ni vovodea na nodra dikeva na iVolatabu na kai Peria. Era vulica sara ga vagumatua, era vakayacora oqo ena veisiga yadua, sega ni Siga ni Vakacecegu wale ga.

Qai vakasamataka na ka e yaco kina. Era ciqoma na itukutuku vinaka e levu na Jiu e Peria, yaco sara mera vakabauta. Ra vakabauta tale ga na itukutuku vinaka e dua na iwiliwili vinaka ni kai Kirisi, e so vei ira oqo era a rairai tavuki e liu ina lotu vakaJiu. Ia, na ka oqo e vakavu cudru vei ira e so. Nira rogoca na ka oqo na Jiu mai Cesalonaika, era sa qai vakusakusa i Peria mera lai “vakayavalati ira na lewe vuqa.”​—Cakacaka 17:​4, 12, 13.

Mani biuti Peria tale kina o Paula, ia e lai tomana nona vunau ena veivanua tale e so. Ena tirivu oqo, e sa lai vodo waqa sara kina me gole i Aceni. (Cakacaka 17:​14, 15) Ia, sa rawa ni marautaka na vuavuaivinaka ni nona cakacaka e Peria, e vakawakana sara ga e kea na lotu Vakarisito. Nikua e se vuavuaivinaka tiko ga.

Era se tiko ga ena gauna oqo mai Peria (Véroia) o ira na dau vakasaqaqara ena iVolatabu ena nodra vinakata mera “vakatovolea [“vakadeitaka,” NW] na ka kecega” ra qai “taura matua” na ka e yavutaki vinaka qai dina. (1 Cesalonaika 5:​21) Na rua na ivavakoso e se tiko mai kea nikua e gumatua tiko ena tukuni yani ni itukutuku me vaka ga a cakava o Paula. Era vakasaqarai ira na yalomalumalumu, tasereka vei ira na iVolatabu, ra vakalaiva tale ga na kaukaua ni Vosa ni Kalou me qai cakayaco ena nodra bula o ira kece era via kilai Jiova, na Kalou dina.​—Iperiu 4:​12.

[Mape ena tabana e 13]

(Raica tale na ivola)

Wili ena ikarua ni ilakolako ni kaulotu i Paula

MISIA

Tiroa

Niapoli

Filipai

MASITONIA

Amifipoli

Cesalonaika

Peria

KIRISI

Aceni

Korinica

AKAIA

ESIA

Efeso

ROTI

[iYaloyalo ena tabana e 13]

iLavo siliva, vakatakilakilataki kina o Alekisada me kalou ni Kirisi

[Credit Line]

iLavo siliva: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Dua na matamata ina nodra itikotiko na Jiu e Peria (Véroia)

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Dua na valenisoro makawa se tiko nikua e Peria (Véroia)