E Bula na Vosa i Jiova

Veitikina Bibi Mai na iVola na Isikeli​—I

ENA yabaki 613 B.S.K., a tiko e Juta na parofita o Jeremaia ena nona kacivaka voli ena doudou nona vakarau vakarusai o Jerusalemi, vaka kina na kena na laladidi na vanua o Juta. Ia e levu na Jiu sa kauti ira oti vakavesu o Tui Nepukanesa mai Papiloni. Dua gona vei ira o Taniela kei na tolu nona itokani, eratou sa veiqaravi tiko ena mataveilewai e Kalitia. Levu na Jiu era kau vakabobula, era tiko mai na uciwai o Kipa, oya “na nodra vanua na kai Kalitia.” (Isikeli 1:​1-3) Sega ni biuti ira wale tu o Jiova, ia a tala yani e dua na nona mata. Oya ena nona lesi Isikeli e yabaki 30 me parofita.

A vakacavari na kena volai na ivola na Isikeli ena 591 B.S.K., qai kovuti kina na veika a yaco ena 22 taucoko na yabaki. E qarauna o Isikeli me volai vakadodonu me kua ni cila na cala. A vola na tikinisiga ni nona parofisai, vakamatatataka sara mada ga na siga, na vula vaka kina na yabaki. Na imatai ni iwasewase ni itukutuku i Isikeli e baleta sara ga na bale kei na nona vakarusai o Jerusalemi. Kena ikarua, na vakatauci ni lewa ina veimatanitu yavolita, kei na kena iotioti e baleta na vakalesui mai ni sokalou vei Jiova. Na ulutaga oqo ena vakamacalataki kina na veitikina bibi ena Isikeli 1:1–​24:​27, e kovuta na raivotu, parofisai, kei na kena vakatasuasuataki na veika ena sotava o Jerusalemi.

“KA’U SA LESI IKO MO NODRAI VAKATAWA”

(Isikeli 1:1–​19:14)

Ni oti ga nona raivotu vakatubuqoroqoro o Isikeli me baleta na itikotiko lagilagi i Jiova, e tukuni sara vua na nona ilesilesi. E kaya vua o Jiova: “Ka’u sa lesi iko mo nodrai vakatawa na mataqali i Isireli: ia mo rogoca na vosa ni gusuqu, ka vakasalataki ira maivei au.” (Isikeli 3:​17) Ni parofisaitaka o Isikeli na kena bukudruadruataki o Jerusalemi kei na leqa ena sotava, a vakaroti me vakatasuasuataka e rua na ka. Me baleta na vanua o Juta, e kaya o Jiova ena gusu i Isikeli: ‘Raica, au na vakayacora vei kemudou na iseleiwau, ia au na vakarusa na nomudou veiyasana cecere.’ (Isikeli 6:3) E kaya vei ira na lewenivanua: “Sa kida mai vei iko na kena mataka [kena iotioti].”​—Isikeli 7:7.

Ena 612 B.S.K., a raivotutaka o Isikeli ni sa tiko mai Jerusalemi. E raica na veika vakasisila e vakayacori tiko ena valenisoro ni Kalou! Nona tala yani o Jiova na nona mataivalu vakalomalagi (vakatayaloyalotaki ena “ono na tagane”) mera cudruvi kina na vukitani, o ira ga e volai ‘na ivakatakilakila ena yadredra’ era vakabulai. (Isikeli 9:​2-6) Ia ena kacivaki taumada ena korolevu “na qilaiso sa waqa tu”​—oya na itukutuku warumisa ni veivakarusai ni Kalou. (Isikeli 10:2) Ena ‘saumi ira na muria nodra ivalavala velavela o Jiova,’ ia e yalataka ni na soqoni ira vata mai na Isireli era na vakasevi.​—Isikeli 11:​17-​21.

A vakasukai Isikeli lesu i Kalitia na yalo tabu ni Kalou. Ena dua na vakatasuasua e vakaraitaki kina nona dro mai Jerusalemi o Tui Setekaia kei ira nona tamata. Era vakalewai na parofita vakailasu kei na parofita yalewa. O ira na dau qaravi matakau era cati. E vakatauvatani gona o Juta kei na vu ni vaini sa sega na kena yaga. Na vatavatairalago me baleta na vaini leka e kena ibalebale na ca ena sotava o Jerusalemi ni lai kere veivuke vei Ijipita. E tini na vatavatairalago ena nona yalataka ‘o Jiova ni na tea na ulu ni tabana lailai ena dua na ulunivanua cecere.’ (Isikeli 17:22) Ia sa na sega e Juta “nai titoko masei me ia kina na lewa.”​—Isikeli 19:14.

Saumi na Taro Vakaivolatabu:

1:​4-​28​—Na cava e vakatakarakarataka na qiqi vakalomalagi? E vakatakarakarataka na isoqosoqo vakalomalagi i Jiova era lewena na kabula vakayalo yalodina. Na vu ni nodra kaukaua na yalo tabu i Jiova. O koya e vodo tiko ena qiqi e vakatayaloyalotaki Jiova, e lagilagi dina. Na drodrolagi e vakatayaloyalotaka na kena vakilai na vakacegu ena nona tiko o Jiova.

1:​5-​11​—O cei o iratou na va na kabula? Ena ikarua ni nona raivotutaka na qiqi, e vakavotuya kina o Isikeli ni ratou jerupi na va na kabula oqo. (Isikeli 10:​1-​11; 11:22) Na nona ivakamacala e muri, e vakatoka na mata ni bulumakau me “mata ni jerupi.” (Isikeli 10:14) Oqo e veiganiti dina baleta na bulumakau e vakatakarakarataka na kaukaua kei na igu, vaka kina na jerupi e kabula vakayalo kaukaua sara.

2:6​—Cava e cavuti wasoma kina o Isikeli me “luve ni tamata”? E cakava oqori o Jiova me rawa ni nanuma tiko o Isikeli ni o koya e tamata ga, e vakavotuya kina na duidui levu i koya e vakasavuya na itukutuku ni vakatauvatani kei na Kalou e nona na itukutuku. Oqori tale ga e cavuti vaka 80 ena Kosipeli me baleti Jisu Karisito, e vakaraitaka vakamatata ni Luve ni Kalou a mai bula vakatamata ia a sega ni liatamata.

2:9–​3:3​—Na cava e kamikamica kina vei Isikeli na kania na ivolavivigi ni lele kei na tagi yaso? E kamikamica vua na ivolavivigi baleta na ivakarau ni nona raica na nona ilesilesi. A marau o Isikeli me parofita i Jiova.

4:​1-​17​—A vakatasuasuataka dina o Isikeli nona vakarau bukudruadruataki o Jerusalemi? Nona kerea o Isikeli me veisau na buka ni vavavi kei na nona sauma o Jiova, e vakaraitaka ni a vakatasuasuataka dina na parofita na ka e vakarau yaco oya. Na nona davo ena yasana imawi, oya na 390 na yabaki nodra cakacala voli na tini na yavusa e Isireli​—tekivu ena 997 B.S.K., yacova sara na kena vakarusai o Jerusalemi ena 607 B.S.K. Nona davo ena yasana imatau e dusia na 40 na yabaki e cakacala voli kina o Juta, oya mai na gauna a lesi kina o Jeremaia me parofita ena 647 B.S.K. me yacova yani na 607 B.S.K. Ena loma ni 430 na siga, e lailai sara na ivakarau kakana kei na wai e bula kina o Isikeli, vakaparofisai e vakaraitaka ni na yaco na dausiga ena gauna e bukudruadruataki tu kina o Jerusalemi.

5:​1-3​—Cava e bibi kina nona taura o Isikeli e vica wale ga na drauniuluna mai na iwase a dodonu me kaburaka e matanicagi qai ologa ena tutu ni nona isulu? E vakaraitaka oqo ni dua na kena vo era na lesu i Juta ra qai tekivutaka tale na sokalou dina ni oti na kena laladidi tu ena 70 na yabaki.​—Isikeli 11:​17-​20.

17:​1-​24​—O cei na rua na ikeli levu? E covi vakacava na vuso ni taba ni sitari lalai, qai dusi cei na ka “sa malumalumu” a tea o Jiova? Na rua na ikeli e vakatakarakarataki rau na iliuliu kei Papiloni kei Ijipita. iMatai ni ikeli e ro ena vuso ni dua na taba ni sitari, oya na iliuliu ni matanitu ni kawa vakatui i Tevita. Na ikeli oqo e covia na vuso ni dua na tabana lalai ena nona biuti Setekaia me isosomi kei Jioiakini na tui Juta. Dina ni a sa veidinadinati oti tu o Setekaia, ia e se qara ga na nona veivuke na ikarua ni ikeli, oya na iliuliu kei Ijipita, ia a sega ni rawata. Mani kau vakavesu o Setekaia qai lai mate i Papiloni. A covia tale ga o Jiova “e dua sa malumalumu,” na Tui na Mesaia. E lai tei tale “e na dua na ulu-ni-vanua cecere ka rewaicake,” na Ulunivanua o Saioni mai lomalagi, ena yaco “me sa vu ni sitari vinaka sara,” era na vakalougatataki kina na lewe i vuravura.​—Vakatakila 14:1.

Na Ka Eda Vulica:

2:​6-8; 3:​8, 9, 18-​21. Meda kua ni rerevaki ira na daucaka ca se muduka noda kacivaka na itukutuku ni Kalou ena noda vakasalataki ira. Nida raici vakatani se tusaqati, da saga meda tudei. Ia meda qarauna me kua nida yalokaukaua, sega ni veinanumi, se tawaloloma. O Jisu a lomani ira a vunau vei ira, dodonu me uqeti keda tale ga na loloma nida vunau vei ira tale e so.​—Maciu 9:​36.

3:​15. Ni sa taura na nona ilesilesi a lai tiko o Isikeli i Teli-apipi, ni vakasamataka tiko na itukutuku ena kacivaka, e vakavuna gona me ‘kidacala tiko ena vitu na siga.’ Vakacava o keda, dodonu beka meda tikica na gauna ena noda dau vuli da qai vakasamataka na veika eda vulica me rawa ni titobu noda kila na ka dina vakayalo?

4:1–​5:4. E gadrevi na yalomalumalumu kei na yaloqaqa vei Isikeli me vakatasuasuataka kina na rua na parofisai ena yaco oya. Meda dau yalomalumalumu tale ga da qai yaloqaqa ena noda vakayacora na itavi cava ga e lesia vei keda na Kalou.

7:​4, 9; 8:​18; 9:​5, 10. Ena sega ni yaga meda yalololoma se lomani ira ena tauca vei ira o Jiova nona lewa.

7:​19. Ni sa na vakatauca o Jiova na nona lewa ena ituvaki ca kei vuravura oqo, ena sega ni yaga na ilavo.

8:​5-​18. Na vukitani se dauveivakaisini e vakaleqa na noda veiwekani kei na Kalou. “Na gusuna na dauveivakaisini [“vukitani,” NW] sa ca kina na kai nona.” (Vosa Vakaibalebale 11:9) E ka vakayalomatua meda kua sara ga ni via vakasamataka na rogoci ira na vukitani.

9:​3-6. Noda vakatakilakilataki, e ivakadinadina nida sa yalayala, papitaiso meda dauveiqaravi ni Kalou qai laurai ena noda bula na itovo vakarisito​—e yaga oqori ena noda bulata na ‘rarawa levu.’ (Maciu 24:21) O ira na lotu Vakarisito lumuti era vakatakarakarataki ena tagane e taura tu na tavaya wai ni volavola, o ira oqo era liu ena veivakatakilakilataki, oya na kena vunautaki na Matanitu ni Kalou kei na veivakatisaipelitaki. Kevaka eda vinakata me dei na noda ivakatakilakila, meda gumatua ni vukei ira ena cakacaka oqo.

12:​26-​28. O ira mada ga na vosa beca na nona itukutuku, me kaya o Isikeli: ‘Ena sega ni berabera tale na vosa i Jiova.’ Meda saga na ka e rawa nida cakava meda vukei ira e so tale mera nuitaki Jiova ni bera ni muduka na ituvaki ca kei vuravura nikua.

14:​12-​23. Na noda vakabulai e noda itavi sara ga. Eda na dui vakatusai keda ga vua na Kalou.​—Roma 14:12.

18:​1-​29. Eda na dui tauca ga na vua ni noda ivalavala.

“AU NA VUKICA, IO VUKICA, IO VUKICA”

(Isikeli 20:1–​24:27)

Ena ikavitu ni yabaki ni nodra tu vakavesu, ena 611 B.S.K., era lako e so na qase ni Isireli vei Isikeli “me tarogi Jiova.” Ra rogoca e dua na italanoa balavu me baleta nodra talaidredre na Isireli kei na ivakaro, ni o ‘Jiova ena ucuna na nona seleiwau’ me muduki ira kina. (Isikeli 20:1; 21:3) E kaya o Jiova me baleta na turaga dokai (Setekaia) e Isireli: “Mo luvata tani nai sala dina, ka kauta tani nai sala vakatui: ena sega ni koyakoya tiko: o koya sa vakasivoi, mo toroya cake, kei koya sa levu cake, mo vakasivoya. Au na vukica, io vukica, io vukica, ia ena segasega tale, ka me lako mada mai ko koya sa dodonu me nona [Jisu Karisito]; ia ka’u na solia vua.”​—Isikeli 21:​26, 27.

A lewai o Jerusalemi ena nona cakacala. E vakavotui na nodrau cakacala o Aola (Isireli) kei Aolipa (Juta). Sa soli oti tu o Aola “ki na ligadra na nonai tau ki na ligadra na kai Asiria.” (Isikeli 23:9) Sega ni dede sa na laladidi o Aolipa. Ena 609 B.S.K., sa tekivu bukudruadruataki o Jerusalemi me 18 na vula. Ni sa bale na korolevu, era na sega ni vakaraitaka rawa na Jiu nodra rarawa ena levu ni nodra taqaya. Ena sega ni kacivaka o Isikeli na itukutuku ni Kalou vei ira na vesu tu e Papiloni me yacova ni sa rogoca na kena vakarusai o Jerusalemi mai vei “koya sa dro” bula.​—Isikeli 24:​26, 27.

Saumi na Taro Vakaivolatabu:

21:3​—Na “[i]selewau” cava ena ucuna o Jiova mai na kena taga? Oya o Tui Nepukanesa e Papiloni kei na nona mataivalu e vakayagataka o Jiova me vakatauca nona lewa me baleti Jerusalemi kei Juta. E rawa tale ga ni okati kina na isoqosoqo ni Kalou vakalomalagi era lewena na kabula kaukaua vakayalo.

24:​6-​14​—Na cava e vakatakarakarataka na veveka ena kuro ni vakasaqa? Nona bukudruadruataki o Jerusalemi e vaka na gusu ni dua na kuro ni vakasaqa. Na veveka e vakatakarakarataka na itovo vakasisila e vakavuna e laurai ena korolevu​—ivalavala dukadukali, torosobu, kei na vakadavedra. Ena levu ni nona dukadukali, ni biu mada ga na kuro lala ena qilaiso waqa, na levu ni kena katakata ena sega ga ni waicala na kena veveka.

Na Ka Eda Vulica:

20:​1, 49. E laurai ena ka era cakava na qase ni Isireli nira vakatitiqataka na veika e tukuna o Isikeli. Meda kua ni bucina na yalo ni vakatitiqa me baleta na ivakaro ni Kalou.

21:​18-​22. Dina ni vakayagataka na matakau o Nepukanesa, ia, a raica sara ga o Jiova me valuti Jerusalemi na iliuliu ni lotu butobuto oqo. E vakaraitaka oqo ni o ira na timoni era sega ni tarovi koya rawa e vakayagataka o Jiova me vakatauca na nona lewa ena kena vakayacori nona inaki.

22:​6-​16. E cata o Jiova na dauvosa vakacaca, ivalavala velavela, na vakayagataki cala ni kaukaua, kei na ciqomi ni veivaqumi. Meda dei ena noda cata na ivalavala vaka oqo.

23:​5-​49. Ena nodrau lai veidinadinati vakapolitiki kei ira e so tale na matanitu o Isireli kei Juta, e vakavuna me rau muria na nodra sokalou lasu. Meda qarauna me kua nida lai via veiwekani vakavoleka sara kei ira na tamata ni vuravura ni na vakarusa noda vakabauta.​—Jemesa 4:4.

Na iTukutuku e Bula Qai Kaukaua

Totoka dina na ka eda vulica ena imatai ni 24 ni wase ni ivola vakaivolatabu na Isikeli! Na ivakavuvuli e kune kina e vakaraitaka na veika ena vakavuna na cudru ni Kalou, sala ena lomani keda kina, kei na vuna meda vakaroti ira kina na daucaka ca. Na parofisai me baleta na rusa nei Jerusalemi e vakatayaloyalotaka vinaka ni o Jiova na Kalou ena ‘tukuna’ vei ira nona tamata ‘na ka vou ni bera ni tubu mai.’​—Aisea 42:9.

Na parofisai me vaka e volai ena Isikeli 17:​22-​24 kei na 21:​26, 27 e dusia na kena tauyavutaki na nona Matanitu na Mesaia mai lomalagi. Sega ni dede, sa na mai vakayacora na inaki ni Kalou e vuravura. (Maciu 6:​9, 10) Ena noda vakabauta kaukaua kei na nuidei eda na vakanamata ina veivakalougatataki ni Matanitu ni Kalou. Io, “sa bula na vosa ni Kalou, ka kaukauwa.”​—Iperiu 4:​12.

[iYaloyalo ena tabana e 12]

Na cava e vakatakarakarataka na qiqi vakalomalagi?

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Noda gugumatua ena cakacaka vakavunau ena dei tiko ga kina na noda “ivakatakilakila”