Bula Tawamudu e Vuravura—Na iNuinui e Vakavotui Tale
“Ko iko, Taniela, mo maroroya na vosa, . . . me yaco mada na kenai vakataotioti: era na veiciciyaki na lewe vuqa, ka na vakalevutaki talega na vuku.”—TANI. 12:4.
1, 2. Na taro cava ena veivosakitaki ena ulutaga qo?
E MATATA tu vakasigalevu vei ira e vica na milioni na yavu vakaivolatabu ni inuinui ni bula tawamudu ena vuravura parataisi. (Vkta. 7:9, 17) Ni tekivu na bula ni kawatamata, a vakaraitaka na Kalou ni sega ni nona inaki meda bula ga ena vica na yabaki qai mate, ia meda bula tawamudu—Vkte. 1:26-28.
2 E okati ena nodra inuinui na Isireli na kena rawati tale na bula uasivi a marautaka taumada o Atama. E tukuna na iVolatabu vaKirisi vaKarisito na ka ena cakava na Kalou me bula tawamudu kina na kawatamata ena vuravura parataisi. Koya gona, na cava a vinakati kina me vakavotui tale na inuinui qo? A vakaraitaki vakacava vei ira na vica na milioni?
Na iNuinui e Dredre na Kena Kilai
3. Na cava e sega ni kurabuitaki kina ni na dredre na kena kilai na inuinui ni bula tawamudu e vuravura?
3 A parofisaitaka o Jisu nira na vakatanitaka nona ivakavuvuli o ira na parofita vakailasu, ra qai vakacalai e le levu. (Maciu 24:11) A vakadreti ira na lotu vaKarisito na yapositolo o Pita: ‘Ena basika tale ga vei kemuni eso na dau vakavuvuli lasu.’ (2 Pita 2:1) E kaya na yapositolo o Paula ni na “yaco mai na gauna era na bese kina na tamata ni rogoca na i vakavuvuli vinaka, era sa na muria ga na nodra gagadre. Ia era na tauri ira ga na qasenivuli e na veidonui kei na ka era gadreva.” (2 Tim. 4:3, 4, VV) E vakacalai ira na tamata o Setani qai vakayagataki ira na lotu vaKarisito vukitani me vakadredretaka na kena kilai na ka dina me baleta na inaki ni Kalou vei keda kei na vuravura.—Wilika 2 Korinica 4:3, 4.
4. Na inuinui cava ni kawatamata era sega ni tokona na iliuliu ni lotu vukitani?
4 E vakamacalataka na iVolatabu ni Matanitu ni Kalou e matanitu vakalomalagi ena vurumemeataka qai vakaotia na veimatanitu kece vakatamata. (Tani. 2:44) Donuya na veiliutaki i Karisito ena duanaudolu na yabaki, sa na vesu o Setani ena ibulubulu sega ni vakabotona, era na vakaturi na mate, ena qai vakalesui na kawatamata ina bula uasivi e vuravura. (Vkta. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Ia, era sa tokona na iliuliu vukitani ni lotu ni Veivanua vaKarisito eso tale na vakasama. Kena ivakaraitaki, e dua na lotu vaKarisito ena ikatolu ni senitiuri o Origen mai na siti o Alexandria, a vakacalai ira na vakabauta ni na vakalougatataki na vuravura ena duanaudolu na yabaki. Dua na daunicioloji ni lotu Katolika o Augustine ena siti makawa o Hippo (354-430 S.K.), “a tokona na vakasama ni na sega na duanaudolu na yabaki ni veiliutaki,” e kaya na Catholic Encyclopedia.a
5, 6. Na cava rau sega ni tokona kina na duanaudolu na yabaki ni veiliutaki e vuravura o Origen kei Augustine?
5 Na cava rau sega ni tokona kina o Origen kei Augustine na duanaudolu na yabaki ni veiliutaki e vuravura? E gonevuli nei Clement ena siti o Alexandria o Origen, a tokona na vakabauta vaKirisi ni tawamate na yalo. E uqeti Origen vakalevu na vakabauta i Plato me baleta na yalo, a “vakacuruma ena ivakavuvuli vaKarisito na ivakavuvuli i Plato me baleta na yalo kei na vanua ena tini kina,” e kaya e dua na daunicioloji o Werner Jaeger. Koya gona, e vakatavulica o Origen ni veivakalougatataki ni duanaudolu na yabaki ena sega ni caka e vuravura, ena caka ga ena vuravura vakayalo.
6 A tavuki me lotu “vaKarisito” o Augustine ni sa yabaki 33, ia ni bera qori a lewena tu o Augustine na ilawalawa e vakatokai na Neoplatonist—era muria e dua na ivakavuvuli i Plato a vakavulica o Plotinus ena ikatolu ni senitiuri. Ni sa tavuki o Augustine, e se vakabauta tiko ga na ivakavuvuli ni Neoplatonic. “Na nona rai sara ga a vakavuna me duavata kina na lotu ni Veiyalayalati Vou kei na ivakavuvuli vaKirisi i Plato,” e kaya na New Encyclopædia Britannica. E vola na Catholic Encyclopedia ni a vakamacalataka o Augustine ni “ivakatakarakara wale ga” na duanaudolu na yabaki e tukuni ena Vakatakila wase 20. E volai tale ga kina: “Na ivakamacala qo . . . era tokona o ira na daunicioloji vovou ena veivanua vakavavalagi, qai sega ni tokoni vakalevu na vakabauta taumada me baleta na duanaudolu na yabaki ni veiliutaki e vuravura.”
7. Na vakabauta cala cava e dredre kina me kilai na inuinui ni bula tawamudu e vuravura, ena sala cava?
7 Na inuinui ni kawatamata me na bula tawamudu e vuravura a dredre na kena kilai ena vuku ni dua na vakasama a takalevu tu e Papiloni makawa. E tete e veiyasai vuravura na vakasama qori—ni bula tale tiko e dua na ka ni mate na yago. Ni vakabauta o lotu ni Veivanua vaKarisito na vakasama qori, ra vukica sara na daunicioloji na tikinivolatabu era vakamacalataka na inuinui ni bula i lomalagi, ra qai tukuna ni tamata vinaka kece era na lai bula i lomalagi. Era kaya ni inaki ni nona bula na tamata e vuravura me lekaleka ga—e vakatovolei ke ganiti koya na bula e lomalagi. A yaco tale ga qori ena nodra inuinui na Jiu me baleta na bula tawamudu e vuravura. Nira tekivu vakabauta na Jiu na nodra vakabauta na kai Kirisi me baleta na kena bula tu ga na yalo, sa ra sega ni nuitaka kina na bula e vuravura. E duidui sara qo mai na ka e tukuna na iVolatabu me baleta na tamata! Na tamata e kabula vakayago, e sega ni kabula vakayalo. A tukuna o Jiova vua na imatai ni tagane: “Ko sa kuvu ni qele ga.” (Vkte. 3:19) Na vuravura e nona vale tawamudu na tamata, sega ni lomalagi.—Wilika Same 104:5; 115:16.
Cila na Rarama ni Ka Dina
8. Na cava era kaya eso na dauvakadidike ena veiyabaki ni 1600 me baleta na inuinui ni tamata?
8 Dina ni dua na iwase levu ni lotu era kaya nira lotu vaKarisito, era sega ni vakavuvulitaka na inuinui ni bula tawamudu e vuravura, ia a sega ni tabonaka rawa o Setani na ka dina. Ena veitabagauna sa oti, era raica na ka dina o ira na dau wilika vinaka na iVolatabu. Era kila kina eso na ka ena cakava na Kalou me tuberi keda na kawatamata meda uasivi tale. (Same 97:11; Maciu 7:13, 14; 13:37-39) Ena veiyabaki ni 1600, sa tu vakarawarawa na iVolatabu baleta ni sa vakadewataki qai tabaki. A vola e dua na dauvakadidike ena 1651, ni o keda na tamata “eda sa vakayalia na Parataisi kei na Bula Tawamudu ena Vuravura” ena vuku i Atama, ia ena vuku i Karisito “na tamata kece ena rawa ni bula e Vuravura; ke sega ena sega ni veiganiti me rau vakatauvatani.” (Wilika 1 Korinica 15:21, 22.) Dua vei ira na dauniserekali kilai levu e vuravura, o John Milton (1608-1674), a vola na ivola Paradise Lost kei na Paradise Regained. Ena nona ivola, a vola o Milton na nodra vakalougatataki na yalodina ena vuravura parataisi. Dina ni gumatua na vulica na iVolatabu o Milton, a liaca ni na sega ni kilai vinaka na ka dina ena iVolatabu me yacova nona tiko na Karisito.
9, 10. (a) Na cava a vola o Isaac Newton me baleta na inuinui ni kawatamata? (b) Na cava e kaya kina o Newton ni se yawa na gauna me na tiko kina na Karisito?
9 A dau dikeva tale ga na iVolatabu na daunifika rogo o Sir Isaac Newton (1642-1727). A kila ni o ira na yalosavasava era na vakaturi ina bula vakalomalagi mera veiliutaki vakatawarairai kei Karisito. (Vkta. 5:9, 10) E vola me baleti ira na vakarurugi ena Matanitu ni Kalou: “Era na tiko ga ena vuravura na tamata ni oti na siga ni veilewai, e sega wale ga ena loma ni 1000 na yabaki, ia me tawamudu.”
10 A dikeva o Newton ni nona tiko o Karisito ena yaco ni oti e vica tale na senitiuri. “Dua na vuna e kaya kina o Newton ni se yawa sara na Matanitu ni Kalou baleta ni a sega ni tokona na ivakavuvuli ni Le Tolu Vakalou a takalevu tu ena nona gauna,” e kaya na daunitukutuku makawa o Stephen Snobelen. A sega ni kilai na itukutuku vinaka. A sega tale ga ni raica o Newton e dua na isoqosoqo vaKarisito me vunautaka na itukutuku vinaka. A vola kina: “Na parofisai i Taniela kei Joni [a volai ena Vakatakila] ena sega ni kilai me yacova na ivakataotioti.” E tukuna o Newton: “ ‘Oti,’ a kaya o Taniela, ‘era na veiciciyaki e levu, ena qai vakalevutaki na vuku.’ E dodonu me vunautaki na Kosipeli ena veimatanitu kece ni bera na veivakararawataki levu, kei na icavacava kei vuravura. O ira na isoqosoqo levu era tauri drauniniu era na bula ena veivakararawataki levu, era na sega ni lewe levu ke sega mada ni vunautaki vei ira na Kosipeli ni bera na icavacava kei vuravura.”—Tani. 12:4; Maciu 24:14; Vkta. 7:9, 10.
11. Na cava a dredre kina na kena kilai na inuinui ni kawatamata ena nodrau gauna o Milton kei Newton?
11 Ena nodrau gauna o Milton kei Newton, a rivarivabitaki me tukuni na vakasama e veisaqasaqa kei na vakabauta ni lotu. Ya na vuna e levu na ka rau vola ena nodrau vakadidike ena iVolatabu, a qai tabaki ni oti nodrau leqa. Na tawase ni lotu ena ika16 ni senitiuri a sega ni kauta laivi na ivakavuvuli ni tawamate na yalo, qai levu na lotu Tawase era vunautaka tiko ga na ivakavuvuli i Augustine, oya ni sa yaco oti na duanaudolu na yabaki. Era sega ni vakabauta ni na tekivu ena dua na gauna mai liu. E sa vakalevutaki beka na vuku ena gauna ni ivakataotioti?
‘Ena Vakalevutaki na Vuku’
12. Na gauna cava ena vakalevutaki kina na vuku dina?
12 A parofisaitaka o Taniela e dua na ka vakasakiti me baleta na ‘gauna ni ivakataotioti.’ (Wilika Taniela 12:3, 4, 9, 10.) “Era na qai serau na tamata yalododonu, me vaka na siga,” e kaya o Jisu. (Maciu 13:43) A vakalevutaki vakacava na vuku dina ena gauna ni ivakataotioti? Vakasamataka mada eso na ka lelevu a yaco ena veiyabaki ni bera na 1914, a tekivu kina na gauna ni ivakataotioti.
13. Na cava a vola o Charles Taze Russell ni dikeva oti na ulutaga ni kena vakalesui na kawatamata ina ituvaki a tu kina o Atama ena gauna se bula uasivi kina?
13 Ena icavacava ni veiyabaki ni 1800, e vica era gu na lomadra mera kila “nai vakarau ni vosa dina.” (2 Tim. 1:13) Dua vei ira qori o Charles Taze Russell. A tauyavutaka o koya kei na so tale e dua na kalasi ni vuli iVolatabu ena 1870, nira vinakata mera kila na ka dina. Ena 1872, era vakadikeva na ulutaga ni kena vakalesui na kawatamata ina ituvaki ni bula i Atama ena gauna se bula uasivi kina. A qai vola e muri o Russell: “Me yacova mai na gauna ya, a sega ni matata vei keitou na duidui levu ni veivakalougatataki a tukuna o lotu, sa tekivu tiko me vakalewai, kei na nodra vakalougatataki na kawatamata yalodina.” Na ikarua ni veivakalougatataki e tukuni qo, oya na kena “vakalesui na kawatamata ina bula uasivi e Iteni a marautaka taumada na vuda kei na ulunivuvale, o Atama.” E tukuna o Russell ni so tale era a vukei koya ena nona vulica na iVolatabu. O cei soti qori?
14. (a) Na cava na nona rai o Henry Dunn me baleta na Cakacaka 3:21? (b) O cei a tukuna o Dunn nira na bula tawamudu e vuravura?
14 Dua vei qori o Henry Dunn. A vola na ulutaga me baleta na kena ‘yaco na gauna ena caka me vinaka tale na ka kece ga, e vosa kina na Kalou ena gusudra kece na nona parofita yalosavasava, ena gauna makawa.’ (Caka. 3:21) A kila o Dunn ni kena caka me vinaka na ka kece ga e okati kina na kena vakalesui na kawatamata ina bula uasivi e vuravura ena duanaudolu na yabaki ni veiliutaki i Karisito. A dikeva tale ga o koya e dua na taro era vaqaqa voli e levu, O cei ena bula tawamudu e vuravura? E tukuna ni vica vata na milioni era na vakaturi, ra na vakavulici ena ka dina, qai soli vei ira na gauna mera vakaraitaka nodra vakabauti Karisito.
15. Na cava a dikeva o George Storrs me baleta na veivakaturi?
15 Ena 1870, e dikeva tale ga o George Storrs nira na vakaturi na tawayalododonu mera na rawa ni bula tawamudu. A dikeva tale ga ena iVolatabu ni o koya e vakaturi qai sega ni talairawarawa ena “tini mate ga, dina ni sa na ‘duanadrau na yabaki ni nona bula.’” (Aisea 65:20) A vakaitikotiko o Storrs e Brooklyn, mai Niu Yoka, qai vakarautaka na mekesini e vakatokai na Bible Examiner.
16. Era duidui vakacava na Gonevuli ni iVolatabu mai na lotu ni Veivanua vaKarisito?
16 A vulica o Russell ena iVolatabu ni sa kena gauna me tukuni raraba kina na itukutuku vinaka. Koya gona ena 1879, a tekivu tabaka na mekesini Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, sa vakatokai tu ena gauna qo The Watchtower Announcing Jehovah’s Kingdom (Na Vale ni Vakatawa Kacivaka na Matanitu i Jiova). Ena gauna eliu, e le vica ga era kila na ka dina me baleta na inuinui ni kawatamata, ia ena gauna qo e vica vata na ilawalawa ni Gonevuli ni iVolatabu ena levu na matanitu era taura qai vulica na Vale ni Vakatawa. E vakaduiduitaki ira sara ga na Gonevuli ni iVolatabu mai na lotu ni Veivanua vaKarisito na vakabauta ni vica ga era na lai bula e lomalagi, ia e milioni era na bula uasivi e vuravura.
17. A vakalevutaki vakacava na vuku dina?
17 Me vaka a parofisaitaki, a tekivu ena 1914 na ‘gauna ni ivakataotioti.’ A vakalevutaki beka na vuku dina me baleta na inuinui ni kawatamata? (Tani. 12:4) Ena 1913, a tabaki na vunau i Russell ena 2,000 na niusipepa, ra qai wilika e rauta ni 15,000,000 na lewenivanua. Ena icavacava ni 1914, e sivia ni 9,000,000 na lewenivanua ena tolu na kodinede (continent) era sarava oti na iyaloyalo na “Photo-Drama of Creation”—na porokaramu e vakaraitaki kina na iyaloyalo yavala kei na iyaloyalo veicavuyaki e vakamacalataka na nona veiliutaki ena duanaudolu na yabaki o Karisito. Tekivu ena 1918 me yacova na 1925, era vakarautaka na dauveiqaravi i Jiova ena sivia na 30 na vosa e vuravura raraba na vunau e kena ulutaga “Millions Now Living Will Never Die” (Era na Sega ni Mate e Milioni Vakamilioni Era Bula tu Qo). E vakamacalataki kina na inuinui ni bula tawamudu e vuravura. Ena 1934, era vulica kina na iVakadinadina i Jiova ni dodonu mera papitaiso o ira na nuitaka na bula tawamudu e vuravura. Nodra kila qo e vakavuna mera gumatua tale ni vunautaka na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou. Nikua, era vakavinavinaka vei Jiova e vica na milioni ena vuku ni inuinui ni bula tawamudu e vuravura.
Sa Voleka na “Galala Lagilagi”!
18, 19. Na ivakarau ni bula cava e tukuni ena Aisea 65:21-25?
18 A uqeti na parofita o Aisea me vola na ivakarau ni bula era na marautaka e vuravura na tamata ni Kalou. (Wilika Aisea 65:21-25.) Eso na vunikau a vakamacalataka o Aisea rauta ni 2,700 na yabaki sa oti se ra bula tiko ga ena gauna qo. Vakasamataka mada ke o bula tu ena gauna dede qori, o kaukaua qai bulabula vinaka tu ga.
19 Ena sega ni lekaleka wale na noda bula, ia ena tu na gauna tawamudu meda tara vale, teitei, da qai vuli kina. Vakasamataka mada na veitokani eda na marautaka. Eda na vaqaqacotaka tiko ga na veitokani qori me tawamudu. Sa na totoka dina na “galala lagilagi” era na marautaka na “luve ni Kalou” e vuravura!—Roma 8:21, VV.
[iVakamacala e ra]
a E tukuna o Augustine ni duanaudolu na yabaki ni veiliutaki ni Matanitu ni Kalou a tekivu ena gauna a tauyavu kina na lotu, ena sega ni yaco ena dua na gauna mai liu.
Vakamacalataka Mada
• A dredre vakacava me kilai na inuinui ni kawatamata me baleta na bula e vuravura?
• Na cava era kila eso na dauwili iVolatabu ena veiyabaki ni 1600?
• A qai matata vakacava na inuinui ni kawatamata ni voleka na 1914?
• E vakalevutaki vakacava na vuku me baleta na inuinui ni bula e vuravura?
[iYaloyalo ena tabana e 13]
A kila na dauniserekali o John Milton (imawi) kei na daunifika o Isaac Newton (imatau) na inuinui ni bula tawamudu e vuravura
[iYaloyalo ena tabana e 15]
Nodra vulica na iVolatabu na Gonevuli ni iVolatabu taumada, era kila kina ni sa kena gauna me vakatakilai e vuravura na inuinui dina ni kawatamata