A Vakamatei Beka o Jisu ena Kauveilatai? — Watchtower LAIBRI ENA INTERNET

A Vakamatei Beka o Jisu ena Kauveilatai?

ENA dua na encyclopedia e tukuni kina “ni kauveilatai e dua na ivakatakilakila kilai levu ni lotu vaKarisito.” Ena levu na droini ni lotu kei na cakacakaniliga e laurai kina ni vakoti tu o Jisu ena kauveilatai. Na cava e takalevu kina na ivakatakarakara oya ena lotu ni Veivanua vaKarisito? A vakamatei beka o Jisu ena kauveilatai?

Eso era na rairai dusia sara ga ena iVolatabu na kena isau. Me kena ivakaraitaki, e tukuni ena Ai Vola Tabu ena gauna me vakamatei kina o Jisu, era vakalialiai koya na duri tu e kea ra qai tukuna vua, “mo kevu sobu mai na kauveilatai.” (Maciu 27:40, 42) E tukuni tale ga qori ena levu tale na ivakadewa ni iVolatabu. Ena iVolatabu na Today’s English Version e tukuni Saimoni na kai Kirini: “Era vakasaurarataki koya na sotia me colata na kauveilatai i Jisu.” (Marika 15:21) Na tikinivolatabu oya, na vosa “kauveilatai” e vakadewataki mai na vosa vaKirisi na staurosʹ. E tiko beka na yavu dei ni vakadewa qori? Na cava na ibalebale ni vosa vaKirisi qo?

E Vakaibalebaletaka na Kauveilatai?

E kaya na vuku ni Kirisi o W. E. Vine, na staurosʹ “e vakaibalebaletaka ga e dua na tolonikau dodonu se kau balavu momoto. Na kau va qo era dau vako kina na basulawa mera vakamatei. Na nauni kei na vu ni vosa na stauroō, e kedrau ibalebale ga na kena lauvako se vesu e dua na ka ena tolonikau se kau balavu momoto, e duidui sara mai na rua na kau e veilatai.”

Na ivolavosa na Imperial Bible-Dictionary e kaya na vosa staurosʹ “e vakaibalebaletaka ga e dua na kau balavu momoto, tolonikau dodonu, se kau ni bai, e rawa ni lili kina e dua na ka, se viribataki kina e dua na tikiniqele.” E tomana na ivolavosa: “Vei ira sara mada ga na kai Roma na vosa crux (na vosa vakaLatina e vakadewataki mai kina na vosa korosi se kauveilatai) e vakaibalebaletaka ga e dua na tolonikau dodonu.” E sega gona ni kurabuitaki na ka e tukuna na Catholic Encyclopedia: “E macala ni kauveilatai e dua ga na tolonikau dodonu, e momoto na muana.”

E dua tale na vosa vaKirisi na xyʹlon, era vakayagataka na dau vola iVolatabu me vakamacalataka na ka a vakayagataki me vakamatei kina o Jisu. Ena ivolavosa na Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament e vakadewataka na vosa na xyʹlon me “kauvaro, se dua na tolonikau.” E tomana, ni vosa na xyʹlon e tautauvata ga kei na vosa na staurosʹ, “e dua ga na tolonikau dodonu se kau balavu momoto era vakota kina na kai Roma o ira era totogitaki mera vakamatei.”

Me salavata kei na vakasama qori, eda raica na Ai Vola Tabu ena Cakacaka 5:30 e tukuna qo: “A nodra Kalou na noda qase sa vakaturi Jisu cake tale mai, ko koya dou a vakamatea ni dou a vakarubeca e na dua na kau [xyʹlon].” Eso tale na ivakadewa ni iVolatabu e vakadewataka na vosa staurosʹ me “korosi” se kauveilatai, e vakadewataka tale ga na vosa xyʹlon me “kau.” Ena Cakacaka 13:29, ena iVolatabu vakaViti Na Veiyalayalati Vou e tukuna qo me baleti Jisu: “Ni ra sa vakayacora oti na veika kece ga ka a volai tu e na i Vola Tabu me baleti koya, era sa qai kauti koya sobu mai na kau [xyʹlon] ka vakotora e na dua na i bulubulu.”

Ni laurai vata na kedrau ibalebale na vosa vaKirisi staurosʹ kei na vosa na xyʹlon, e kaya na ivola na Critical Lexicon and Concordance e tukuni e cake: “Na vosa ruarua qo e veicalati kei na vakasama e kilai tu nikua ni kauveilatai, eda dau raica vakalevu ena droini.” E duidui vakalevu na nodratou vakamacalataka na vosa staurosʹ na vola na Kosipeli mai na ka e vakatokai tu nikua me kauveilatai. Koya gona, e veiganiti kina me vakayagataka na Vakadewa ni Vuravura Vou ni iVolatabu vaKirisi vaKarisito na matavosa “kaunirarawa” ena Maciu 27:40-42 kei na so tale na vanua e kune kina na vosa staurosʹ. Na Complete Jewish Bible tale ga e vakayagataka na vosa “kaunirarawa.”

iTekitekivu ni Kena Vakayagataki na Kauveilatai

Ke sega ni tukuni ena iVolatabu ni a mate o Jisu ena kauveilatai, na cava era qai ukutaka kina na nodra valenilotu ena kauveilatai ra qai vakayagataka ena nodra sokalou na veimatalotu kece era tukuna nira vakavulica ra qai muria na iVolatabu—lotu Katolika, lotu Tawase, kei na lotu Orthodox? Na cava e vakayagataki vakalevu kina na ivakatakarakara ni kauveilatai?

E sega ni o ira ga na daulotu era kaya nira muria na ivakavuvuli ena iVolatabu era sokaloutaka na kauveilatai, o ira tale ga era tekivu sokalou voli mai ena dua na gauna balavu ni bera sara na veimatalotu vaKarisito. E levu na ivola ni lotu e tukuna ni vakayagataki ni kauveilatai e duidui na kena ibulibuli, a tekivu ni se bera sara na gauna ni rarama. Me kena ivakaraitaki, ena volavola makawa vakaIjipita kei na ivakatakarakara ni nodra kalou tagane kei na kalou yalewa e dau laurai kina na kauveilatai e vaka na ibulibuli ni matuavosa na T e wirini toka na uluna. Na kauveilatai qo e vakatokai na ansate, qai nanumi ni vakatakarakarataka na bula. E dau vakayagataki vakalevu ena Coptic Church kei na so tale na lotu.

E kaya na Catholic Encyclopedia, “e kena irairai ni dau kilai eliu na korosi se kauveilatai me ‘gamma’ cross (crux gammata), era kila vinaka o ira na kenadau ena nodra bula mai na Tokalau e Loma kei ira na gonevuli ni dauvakekeli ena gauna makawa me swastika na vosa vakaIdia makawa.” Na ivakatakilakila qori era vakayagataka na lotu Idu mai Idia, o ira na lotu Buda ena veivanua vakaEsia qai se laurai tiko ga ena iukuuku ena veivanua qori.

E sega ni macala na gauna a tekivu vakayagataki kina na kauveilatai me ivakatakilakila ni lotu “vaKarisito.” Ena ivolavosa nei Vine, na Expository Dictionary of New Testament Words e kaya: “Ena veimama ni ika3 ni senitiuri S.K., era biuta se ra moica sara ga eso na lotu na ivakavuvuli ni vakabauta vaKarisito. Nira saga me tete na ivakarau ni lotu e sega ni salavata kei na lotu dina, era vakadonuya kina mera mai lewenilotu o ira na lotu butobuto, qai vakatarai mera vakayagataka tiko ga e levu na nodra ivakatakilakila se ivakatakarakara,” okati kina na korosi.

Eso na dauvolaivola era dusia na ka e tukuna o Constantine e dau qarava na matanisiga ni a yaco ena 312 S.K., ena dua na nona sasaga vakaivalu a raivotutaka na kauveilatai ena rarama ni matanisiga e volai kina na ibole vakaLatina “in hoc vince” (vakayagataka qo mo qaqa). Ena dua na gauna e muri, a qai vakayagataki e dua na ivakatakilakila “vaKarisito” ena nodra isasabai kei nodra iyaragi na nona mataivalu. (iTaba ena yasana imawi.) A nanumi ni a tavuki me lotu vaKarisito o Constantine, ia qai papitaiso ni sa voleka ni mate ena 25 na yabaki e muri. Eso era lomatarotarotaka na nona inaki. “A via veisautaka na lotu vaKarisito ena ka e nanuma era na rairai ciqoma na lotu butobuto, a sega ni muria na ivakavuvuli i Jisu na kai Nasareci,” e tukuna na ivola The Non-Christian Cross.

Tekivu ena gauna oya sa vakayagataki na kauveilatai e duidui na kena ibulibuli. Me kena ivakaraitaki, na ivolavosa na Illustrated Bible Dictionary e vakamacalataka na kauveilatai e vakatokai na St. Anthony’s cross “na kena ibulibuli e vaka na matuavosa na T, era nanuma eso ni matuavosa qo e taka mai na ivakatakilakila ni nodra kalou na [kai Papiloni] o Tamusi, na vosa tau.” E dua tale na kauveilatai e vakatokai na St. Andrew’s cross, e vaka na ibulibuli ni matuavosa na X, e rua na kau erau davo vakababa. Na ibulibuli ni korosi qo e vakatokai na Latin cross, e cala “na kena ciqomi raraba tu ni ibulibuli ni korosi va oya a vakamatei kina na noda Turaga.”

Na Ka Era Vakabauta na Lotu vaKarisito Taumada

E tukuna na iVolatabu ni levu era a rogoci Jisu ena imatai ni senitiuri era vakabauta ra qai ciqoma na yaga ni nona mate vakaisoro. Ni sa vakadinadinataka na yapositolo o Paula vei ira na Jiu mai Korinica ni o Jisu na Karisito, e kaya na iVolatabu, “e qai vakabauta na Turaga o Kirisipo na ivakatawa ni valenilotu, era vakabauta tale ga o ira kece na lewe ni nona vuvale. Era vakabauta tale ga e levu na kai Korinica era rogoca na itukutuku vinaka ra qai papitaiso.” (Cakacaka 18:5-8) A sega ni vakavulica o Paula na vakayagataki ni ivakatakilakila vakalotu se na ivakatakarakara ena nodra sokalou, ia a vakaroti ira na nona itokani lotu vaKarisito mera “dro tani mai na qaravi matakau” kei na ivalavala tale eso ni sokalou butobuto.—1 Korinica 10:14.

O ira na dauvolaitukutuku makawa kei ira na dauvakadidike era sega ni kunea e dua na ivakadinadina me tokona nira dau vakayagataka na korosi na lotu vaKarisito taumada. Na ivola na History of the Cross e lavetaki kina na ka a taroga e dua na dauvolaivola ena ika17 ni senitiuri: “Ena marautaka beka o Jisu me raici ira nona tisaipeli nira vakamareqeta na ivakatakarakara ni ka a vakayagataki me vakamatei kina ena nona vosota na rarawa mosimosi, kei na madua, e dina ni sega na nona cala?” Na cava mada o nanuma?

Na sokalou e vakadonuya na Kalou e sega ni vakayagataki kina na ivakatakarakara. E taroga o Paula: “E duavata tale ga vakacava na valenisoro ni Kalou kei na matakau?” (2 Korinica 6:14-16) E sega ni dua na tikinivolatabu e tukuni kina ni dodonu me taurivaka ena nona sokalou na lotu vaKarisito na ivakatakarakara ni ka a vakayagataki me vakamatei kina o Jisu.—Vakatauvatana Maciu 15:3; Marika 7:13.

Ia na cava na ivakatakilakila era kilai kina na lotu vaKarisito dina? E sega ni kauveilatai se dua tale na ivakatakarakara, ia na loloma ga. A kaya o Jisu vei ira na nona imuri: “Au solia vei kemudou e dua na ivunau vou, mo dou veilomani; mo dou veilomani me vaka ga na noqu lomani kemudou. Na ka qo era na kila kece kina ni dou noqu tisaipeli, ke dou veilomani.”—Joni 13:34, 35.

[Tikina bibi ena tabana e 19]

Eratou sega ni vakamacalataka na vola na Kosipeli na ka e vakabauti tu nikua me kauveilatai

[iYaloyalo ena tabana e 18]

Na droini ni ika17 ni senitiuri ni nona vakarubeci e dua ena staurosʹ, mai lipsius’ “De Cruce”

[iYaloyalo ena tabana e 19]

Volavola makawa vakaijipita (c. ika14 ni senitiuri B.S.K.) vakaraitaki kina na kauveilatai na ansate, ivakatakilakila ni bula

[Credit Line]

[iYaloyalo ena tabana e 19]

NA gamma cross ena nodra valenilotu na Idu na Laxmi Narayan

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 20]

From the book The Cross in Tradition, History, and Art (1897)