A Vola Dina o Josephus?

A vakamacalataka o Flavius Josephus na dauvolaitukutuku makawa ena imatai ni senitiuri ena nona ivola na Jewish Antiquities ena Book XX, na ka e baleta na mate i “Jemesa, na taci Jisu e vakatokai me Karisito.” Era tukuna kina e levu na vuku ni dina qori. Ia eso tale era vakatitiqataka na dina ni ka e cavuti me baleti Jisu ena dua tale na ka e volai ena ivola tiko ga oya. Qori e kilai me Testimonium Flavianum, e tukuni kina:

“Donuya na gauna qo, a bula o Jisu e dua na tamata vuku, ke donu vakalawa me tukuni ni tamata, ni dau cakava na cakacaka veivakurabuitaki—ra qai dau taleitaka e levu mera vakarogoca na ka dina e vakavulica. Era torovi koya e levu na Jiu kei na levu na kai Veimatanitu. O koya [na] Karisito; ena gauna e muria kina o Pailato na ka era tukuna na noda vakailesilesi me vakamatei ena kauveilatai, o ira era lomani koya taumada era sega ni biuti koya, ni a rairai vei ira ena ikatolu ni siga ni sa tucake tale, me vaka ga nodra parofisaitaka qori na parofita ni Kalou kei na tini tale na udolu na veika totoka me baleti koya; kei ira na lotu vaKarisito era vakayacani vua, era se tiko ga me yaco mai nikua.”—Josephus—The Complete Works, vakadewataka o William Whiston.

Me tekivu ena icavacava ni ika16 ni senitiuri, era veiba katakata o ira era vakabauta ni dina na ka e volai qori kei ira era vakatitiqataka ni a vola o Josephus. Sa qai ca ga vakalevu na veiba katakata qori ena va na drau vakacaca na yabaki sa oti, a qai vinakata me walia o Serge Bardet, e dua na dauvolaitukutuku makawa ni Varanise, e kenadau tale ga ena ivola ni italanoa makawa. A tabaka nona vakadidike ena dua na ivola e kena ulutaga Le Testimonium Flavianum—Examen historique considérations historiographiques (The Testimonium Flavianum—A Historical Study With Historical Considerations).

E sega ni dauvola o Josephus na ivakavuvuli vaKarisito. E dau vola o koya na kedra itukutuku makawa na Jiu; e levu gona na ka e veibataki e baleta na nona vakatokai o Jisu “na Karisito.” Nona vakadidike o Bardet e tukuna kina ni icavuti oya e lakolakovata sara ga “kei na nodra dau vakayagataka na kai Kirisi na mata ni [matanauni] ena yaca ni tamata.” E tomana o Bardet mai na nona rai e dua na Jiu lotu vaKarisito, ni “rawa sara ga ni vakayagataka o Josephus na vosa Christos” qai dua na ivakadinadina qori “a sega sara ga ni dodonu mera vakalecalecava na dauvakalelewa.”

Vakacava e rawa ni tukuni ni dua e vakamurimuria na iwalewale ni nona volavola o Josephus ena dua na gauna e muri qai kuria na ka e vola? Ni dikeva o Bardet na ivakadinadina ena itukutuku makawa kei na so tale na ivola, e tukuna kina ni sa na via vaka ga na cakamana me vakamurimuri na iwalewale ni nona volavola o Josephus. Ke dua e via vakamurimuri koya, “ena sega sara ga ni rawa ni cakava qori baleta ni duatani sara na iwalewale ni nona volavola o Josephus.”

Ia na cava era se vakatitiqa tiko kina na vuku? Nona dikeva vakavoleka sara o Bardet na vu ni leqa, e tukuna kina ni “lomatarotarotaki eso na ka me baleta na Testimonium—ni laurai vata kei na levu tale na ivola makawa—baleta wale ga ni vakatitiqataki na Testimonium.” E tomana o Bardet ni vakasama sa ciqomi voli mai ena drau vakacaca na yabaki sa oti e yavutaki vakalevu mai na “inaki vuni,” sega ni yavutaki mai na kena dikevi vinaka sara na ivola, e vakadeitaki sara tu ga kina na dina ni ka e volai.

Ena qai laurai se na veisautaka na nodra nanuma na vuku na vakadidike i Bardet me baleta na ivola na Testimonium Flavianum. Na vakadidike qori sa veisautaka na rai i Pierre Geoltrain, e dua na tamata rogo e kila vinaka na kedra itukutuku na Jiu era ciqoma na itovo kei na vosa vaKirisi, kei na kedra itukutuku na lotu vaKarisito taumada. Sa dau vakabauta tu ga mai ni a kuri eso na ka a volai ena Testimonium, e dau vakalialiai ira mada ga era vakabauta ni dina na ka e volai kina. Ia a qai veisau na nona rai. E tukuna ni veisautaka na nona rai na ka e cakava o Bardet. E tukuna o Geoltrain “ni sega gona ni dodonu vua e dua me cavuta na ‘ivakadinadina lasu’ i Josephus.”

Io, e levu sara na vuna eda vakabauta kina na iVakadinadina i Jiova ni o Jisu ga na Karisito—e kune sara ga qori ena iVolatabu.—2 Tim. 3:16.