Na Yaca ni Kalou—Sasaga i Alfonso De Zamora me Vakadewataki Donu na iVolatabu

ERAU vakarota ena 1492 o Ferdinand kei Isabella na tui kei na ranadi kei Sipeni: “Me vakarogoi vei ira kece na tagane kei na yalewa era Jiu . . . ni cava na Julai ni yabaki qo, mera sa biubiu kece mai na veivanua e vakarurugi ena neirau lewa, mera kauti ira na luvedra, tagane kei na yalewa dauveiqaravi, era rogo se sega, se ra yabaki vica, mera kua ni lesu tale mai.”

E soli vei ira na vuvale kece na digidigi, mera biubiu mai Sipeni se ra biuta na nodra lotu. A rairai nanuma na rapai o Juan de Zamora ni vinaka me tavuki me Katolika me tiko ga kina e Sipeni, ni oya na vanua era vakaitikotiko kina na nona qase. Ni Jiu o Juan, kena irairai ni kauti luvena o Alfonso me lai vuli vosa vakaIperiu ena dua na koronivuli rogo e Zamora. Ena dua na gauna e muri, a kila vinaka tale ga o Alfonso na vosa vakaLatina, vaKirisi, kei na vosa vakaArame. Ni oti na nona vuli, a veivakavulici ena vosa vakaIperiu ena univesiti o Salamanca. Na nona kila e vica na vosa e yaga vakalevu vei ira na dauvola iVolatabu e Urope taucoko.

A digitaki o Alfonso de Zamora ena 1512 me liutaka na tabana ni vuli vosa vakaIperiu ena univesiti vou o Alcalá de Henares. Ni vuku rogo ena nona gauna o Zamora, a kerei koya o kadinala Jiménez de Cisneros a tauyavutaka na univesiti me veivuke ena dua na cakacaka bibi, na kena vakarautaki na iVolatabu na Complutensian Polyglot. E ono na iwasewase ni iVolatabu qori qai volai ena vosa vakaIperiu, vakaLatina, eso na kena iwase e volai ena vosa vakaArame.a

A vola me baleta na sasaga qori na vuku ni iVolatabu o Mariano Revilla Rico: “Eratou vakaitavi ena cakacaka nei Kadinala [Cisneros] e le tolu eratou tavuki me Jiu, ia e rogo duadua o Alfonso de Zamora, e daunivosa, e vuku qai kila vinaka na Talmud, e dua tale ga na vuku ena vosa vakaLatina, vaKirisi, vakaIperiu kei na vosa vakaArame.” E dikeva o Zamora ni bibi me kilai vinaka na vosa a volai taumada kina na iVolatabu me rawa ni vakadewataki donu. A uqeta vakalevu o Zamora me vulici tale na iVolatabu ena itekivu ni ika16 ni senitiuri.

A donuya o Zamora e dua na gauna dredre, qai tiko ena vanua e leqataki kina me uqeti na vulici ni iVolatabu. E kaukaua sara na veivaqaqai ni lotu mai Sipeni, na lotu Katolika tale ga e vakaliuca na Latin Vulgate me “ivakadewa donu duadua” ni iVolatabu. Ia ena veiyabaki ni 500 ina 1500 B.S.K., era raica na vuku ni Katolika ni sega ni vinaka sara na ivakadewa vakaLatina ni Vulgate. A nanuma gona o Alfonso de Zamora kei na so tale mera cakava kina e dua na ka ena itekivu ni ika16 ni senitiuri.

‘Vinakati na Vakadewa me Rawa na Bula’

Ena veika a saga o Zamora me cakava, a bibi duadua na itabataba vakaIperiu ni ka e kilai levu tu nikua me “Veiyalayalati Makawa” vaka kina na kena ivakadewa vakaLatina. A rairai nona inaki me vakayagataki vakalevu qori ena vakarautaki ni iVolatabu na Complutensian Polyglot. Dua vei ira na nona ivolavivigi e maroroi tu ena laibri na El Escorial, volekati Madrid mai Sipeni. Na ivolavivigi qori e kilai me G-I-4, e tu kina na ivola taucoko na Vakatekivu ena vosa vakaIperiu qai tiko vata kei na kena ivakadewa vakaLatina e vakadewataki ena vosa yadua.

E volai qo ena ivakamacala taumada: “Mera vakabulai na veimatanitu, e gadrevi me vakadewataki na iVolatabu ena so tale na vosa . . . Keitou dikeva . . . ni bibi vua e yalodina me dua na nona iVolatabu e vakadewataki ena vosa yadudua, na vosa vakaIperiu yadua me tiko na kena vosa vakaLatina.” Ni vuku ena vosa vakaIperiu o Alfonso de Zamora, a rawa kina ni vakarautaka na ivakadewa vou vakaLatina.

‘Au Sega ni Lomavakacegu se Nuidei’

Ena ika16 ni senitiuri, a vanua veiganiti o Sipeni mera cakacaka kina na vuku me vakataki Zamora. Ena veiyabaki ni 500-1500 S.K., a takalevu e Sipeni na nodra ivakavuvuli na Jiu. E kaya na Encyclopædia Britannica: “Ni levu na Musilimi kei na Jiu, o Sipeni duadua ga na matanitu ena ra kei Urope era levu kina na duikaikai kei na lotu. Qori a vakavuna me vakayacori e Sipeni e levu na veivakatorocaketaki ena lotu, ivola, droini, kei na taravale ni voleka ni cava na veiyabaki ni 500-1500 S.K.”

E levu sara na ivolavivigi ni iVolatabu vakaIperiu e Sipeni nira levu kina na Jiu. Dua na ka nodra sasaga na vunivola Jiu era tu e veiyasa i Sipeni mera lavetaka na ivolavivigi qori me vakayagataki ena wili iVolatabu e valenilotu. A vola o L. Goldschmidt ena nona ivola The Earliest Editions of the Hebrew Bible, “e donu duadua vei ira na vuku era Jiu na ilavelave vakaSipeni se vakaPotukali ni Penitatuki a tabaki kei na ivolavivigi e yavutaki kina na ilavelave qori kei na vica tale na ilavelave a tabaki ena vica vata na vosa.”

E vanua veiganiti ni vakadewa iVolatabu o Sipeni, ia mera namaka na veitusaqati o ira era rairai nanuma tiko mera vakadewa iVolatabu. A ravuti ena 1492 na iotioti ni vanua era vakaitikotiko kina o ira na sega ni kai Sipeni ra qai cakava qori na sotia Katolika ni Tui kei na Ranadi kei Sipeni. Me vaka sa tukuni oti mai, ena yabaki tiko ga qori rau vakarota kina mera vakatalai mai Sipeni na Jiu era sega ni via biuta na nodra lotu. Na lewa qori era vakatalai tale ga kina na Musilimi ena tini na yabaki e muri. Me tekivu mai na gauna oya, sa lotu ni vanua o Sipeni na Katolika qai sega ni vakatarai e dua tale na lotu.

Ena tara vakacava na vakadewa iVolatabu na veiveisau vou qori ni lotu? E rawa ni kilai qori ena cakacaka nei Alfonso de Zamora. Sa tavuki me Katolika na vuku Jiu qori, ia era sega ni guilecava na iliuliu ni lotu kei Sipeni na nona isususu. Era vakalewai Kadinala Cisneros eso na dauveitusaqati ni vakayagataki ira era tavuki mera Jiu ena vakarautaki ni nona iVolatabu na Polyglot. Qori e vakararawataki Zamora vakalevu. Ena ivakamacala ni dua na ivolavivigi ena univesiti mai Madrid, a tukuna kina o Zamora: “Au, . . . vakanadakui ra qai cati au kece na noqu itokani—era sa kequ meca—au sega ni lomavakacegu se nuidei.”

Dua a sevaki Zamora vakalevu o Juan Tavera, na ajibisovi kei Toledo a liutaka tale ga ena dua na gauna e muri na veivaqaqai ni lotu. A vakamamasu sara ga o Zamora vua na tui tabu ena levu ni nona rarawa. Qo e dua na iwase ni nona ivola: “Keitou kerekere qai vakamamasu vei kemuni na Tui Tabu moni vukei keitou . . . moni vakabulai keitou mai vua na keitou meca . . . o Don Juan Tavera. E sega ni cegu na nona vakatotogani keitou e veisiga . . . Keitou rarawa vakalevu ni keitou vaka ga na manumanu me lai vakamatei e matana . . . Ke oni vakayacora na kerekere qo na Tui Tabu, ‘Ena taqomaki kemuni o Yahweh qai raica me kua ni tavutu na yavamuni.’ (Vkai. 3:23)”b

Ka e Kilai Kina o Alfonso de Zamora

A saqati na nona cakacaka o Zamora, ia a sasaga tiko ga ra qai vakila na kena yaga e levu era vulica na iVolatabu. A sega ni vakadewataka na iVolatabu ena nodra vosa na lewenivanua ena nona gauna, ia na nona cakacaka e yaga vei ira eso tale na dauvakadewa. Meda kila na yaga ni ka e cakava, me nanumi tiko ni vinakati e rua na mataqali vuku ena vakadewa iVolatabu. Kena imatai, me dikevi na ivolavivigi kei na vosa taumada ni iVolatabu—vosa vakaIperiu, Arame, kei na vosa vaKirisi—me raici ni vakadewataki vinaka, vakadodonu tale ga. Na dauvakadewa ena qai vakayagataka qori me tekivu kina na nona cakacaka.

O Alfonso de Zamora na vuku duadua ga a vakarautaka qai cakava na veiveisau e gadrevi ena iVolatabu vakaIperiu a qai tabaki ena iVolatabu na Complutensian Polyglot ena 1522. (A yaga tale ga vei ira na dauvakadewa na iwasewase ni Polyglot e vakamacalataki kina na vosa vakaIperiu kei na vosa vakaLatina vaka kina na tuvai ni vosa vakaIperiu.) O Erasmus na itokani nei Zamora, a cakava tale ga qori ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito sa kilai levu tu nikua me Veiyalayalati Vou. Ni vakavinakataki oti na ka e volai ena iVolatabu vakaIperiu kei na iVolatabu vaKirisi, sa qai rawa nira cakava na dauvakadewa na nodra itavi mera vakarautaka na iVolatabu ena nodra vosa na lewenivanua. O William Tyndale a vakadewataka na iVolatabu ena vosa vakavalagi, a dua vei ira na dauvakadewa a vakayagataka duadua e liu na iVolatabu vakaIperiu e tiko ena iVolatabu na Complutensian Polyglot.

Na kena veisoliyaki vakalevu nikua na iVolatabu era vakacaucautaki kina na tagane vakataki Zamora, era solibula meda kila vinaka kina na iVolatabu. Me vaka a qai vakadinata o Zamora, na bula e vakatau ena kilai kei na kena muri na Vosa ni Kalou. (Joni 17:3) Ena gadrevi kina me vakadewataki na iVolatabu ena vosa e kilai rawarawa, qori ga na sala ena uqeta kina na lomadra kei na nodra vakasama e milioni vakacaca na itukutuku ena iVolatabu.

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 19]

Vakadewataki na Yaca ni Kalou

E dodonu meda kauai ena nona vakadewataka na yaca ni Kalou, na turaga vuli ena vosa vakaIperiu o Alfonso de Zamora. Me vaka e laurai ena itaba, e volai na yaca ni Kalou me “jehovah” ena ikuri ni ivakamacala ni ivola na Vakatekivu e vakadewataka yadudua kina o Zamora ena vosa vakaLatina na iVolatabu vakaIperiu.

Kena irairai ni vola o Zamora na vakadewa qori ni yaca ni Kalou ena vosa vakaLatina. Ni vakadewataki na iVolatabu ena ika16 ni senitiuri ena vosa e vakayagataki vakalevu e Urope, e levu na dauvakadewa iVolatabu era vakayagataka na ivolavolai ni yaca ni Kalou e tukuni mai cake se dua tale e via tautauvata. Qori e wili kina o William Tyndale (ivakadewa vakavalagi, 1530), Sebastian Münster (ivakadewa vakaLatina, 1534), Pierre-Robert Olivétan (ivakadewa vakaVaranise, 1535) kei Casiodoro de Reina (ivakadewa vakaSipeni, 1569).

O Zamora a dua gona vei ira na vuku ni iVolatabu ena ika16 ni senitiuri a veivuke ena vakatakilai ni yaca ni Kalou. A tekivu vakawaleni na yaca ni Kalou ni vakatabui ena vakabauta makawa vakaJiu me cavuti. Ni vakamuai ira tale ga na ivakarau vakaJiu qori, e levu na dauvakadewa iVolatabu ni lotu ni Veivanua vaKarisito me vakataki Jerome a vakadewataka na Vulgate ena vosa vakaLatina, era sa sosomitaka na yaca ni Kalou ena icavuti me vaka na “Turaga” kei na “Kalou.”

[iYaloyalo]

Raici vakavoleka na matuavosa vakaIperiu ni “jiova” a vakadewataka o Zamora

[iYaloyalo ena tabana e 18]

iVakaro ni tui kei na ranadi ni Sipeni, 1492

[Credit Line]

iVakaro: Courtesy of the Archivo Histórico Provincial, Ávila, Spain

[iYaloyalo ena tabana e 18]

Univesiti o Alcalá de Henares

[iYaloyalo ena tabana e 21]

iTaba ni iVolatabu i Zamora a vakadewataki ena vosa yadua