ULUTAGA LEVU | NA RAI NI IVOLATABU ME BALETA NA BULA KEI NA MATE

Ka e Kaya na iVolatabu me Baleta na Bula kei na Mate

E tukuna na iVolatabu ni a kaya vei Atama na Kalou: “E rawa ni o kana mai na vunikau kece ga e tu ena were, mo mamau kina. Ia mo kua ni kana mai na vunikau e kilai kina na ka vinaka kei na ka ca, ni o na mate dina ena siga o kania kina.” (Vakatekivu 2:16, 17) Kena ibalebale a rawa ni bula tu ga o Atama ena were o Iteni ke talairawarawa vua na Kalou.

E ka ni rarawa ni a digidigi cala o Atama ena nona talaidredre vua na Kalou, qai kania na vuanikau vakatabui a solia vua na watina o Ivi. (Vakatekivu 3:1-6) Eda se vakila tu ga nikua na revurevu ni nona talaidredre. E kaya na yapositolo o Paula: “Ena vuku ni dua ga na tamata e curu kina i vuravura na ivalavala ca, kei na mate ena vuku ni ivalavala ca, mani dewa na mate vei ira na tamata kece ga ni sa valavala ca na tamata kece ga.” (Roma 5:12) Na “dua ga na tamata” e cavuti e keri o Atama. A valavala ca vakacava o Atama? Cava e kena itinitini kina na mate?

A valavala ca o Atama ni nakita me talaidredre ina lawa ni Kalou. (1 Joni 3:4) Me vaka ga a tukuna vei Atama na Kalou, na itotogi ni ivalavala ca na mate. Ke ra talairawarawa tiko ga vua na Kalou o Atama kei na nona kawa, era na sega ni ivalavala ca se mate. A sega ni inaki ni Kalou meda mate, meda bula tawamudu ga.

Me vaka ga e kaya na iVolatabu, sa ‘dewa dina na mate vei ira na tamata kece ga.’ Ia vakacava e bula tale tiko e dua na ka nida mate? Era vakabauta e levu ni tawamate e dua na ka e tiko vei keda era vakatoka me yalo. Ia qori e vaka ga me tukuni tiko ni lasutaki Atama na Kalou. Ke bula tale tiko e dua na ka nida mate, sa sega ni itotogi ni ivalavala ca na mate me vaka e kaya na Kalou. E kaya na iVolatabu: “E sega ni lasu rawa . . . na Kalou.” (Iperiu 6:18) O Setani ga e lasu ni tukuna vei Ivi: “Drau na sega dina ni mate.”—Vakatekivu 3:4.

Ke lasu na ivakavuvuli ni tawamate na yalo, na cava ga na kedra ituvaki dina na mate?

VEIVAKADODONUTAKI NA IVOLATABU

E kaya na Vakatekivu me baleta na gauna ni bulibuli: “E qai bulia na tamata na Kalou o Jiova mai na kuvuniqele qai uvuca i ucuna na icegu ni bula, sa qai yaco o koya me tamata bula.” Na matavosa “tamata bula” e vakadewataki mai na vosa vakaIperiu na ne’phesh,a qai vakaibalebaletaki ina “kabula e tiko na nona icegu.”—Vakatekivu 2:7.

E sega ni kaya na iVolatabu ni soli vua na tamata e dua na ka e tawamate ena gauna e buli kina. E kaya ga ni tamata yadua e vakatokai me “tamata bula.” Qori na vuna o na sega ni raica kina ena iVolatabu na matavosa “tawamate na yalo.”

Na cava era vakavulica kina e levu na lotu ni tawamate na yalo ke sega ni yavutaki ena iVolatabu? Meda dikeva tale mada na kedra ivolatukutuku na kai Ijipita ena gauna makawa.

IVAKAVUVULI NI LOTU BUTOBUTO

E kaya o Herodotus na daunitukutuku makawa ni Kirisi ena ikalima ni senitiuri B.G.V., ni o ira na kai Ijipita “era vakabauta duadua e liu ni tawamate na yalo.” Era tokona tale ga na vakasama qori na kai Papiloni. Gauna e ravuravu kina ena Tokalau e Loma o Alekisada na Ka Levu ena 332 B.G.V., era vakatetea na vuku ni Kirisi na ivakavuvuli ni tawamate na yalo. Sega ni dede sa robota na matanitu taucoko o Kirisi na ivakavuvuli qori.

O na sega ni raica ena iVolatabu na matavosa “tawamate na yalo”

E rua na ilawalawa Jiu ena imatai ni senitiuri G.V., erau vakavulica ni bula tiko na yalo ena gauna e mate kina e dua. E kaya na Jewish Encyclopedia: “Era tekivu vakabauta na Jiu ni tawamate na yalo ena gauna e vakatetei kina vei ira na nodra ivakavuvuli na kai Kirisi, vakabibi na ivakavuvuli i Plato.” E kaya tale ga na daunitukutuku makawa ena imatai ni senitiuri o Josephus ni sega ni vakaivolatabu na ivakavuvuli ni yalo, qori “na ka ga era vakabauta na kai Kirisi.” E okata o Josephus na ivakavuvuli ni yalo me nodra italanoa buli se nodra itukuni na kai Kirisi.

Era ciqoma na ivakavuvuli ni lotu butobuto o ira na kaya nira lotu vaKarisito, ni sa veivakamuai ena levu na vanua na nodra ivakarau ni bula na kai Kirisi. E tukuna na daunitukutuku makawa o Jona Lendering: “E vakavulica o Plato ni a tu e liu ena dua na vanua totoka na yalo, ia qo sa tu ena dua na vanua torosobu. Na vakasama qori e vakarawarawataka nodra vakabauta na lotu vaKarisito na ivakavuvuli i Plato.” Sa mai tiki bibi tale ga ni lotu kei na vakabauta “vaKarisito” na ivakavuvuli ni tawamate na yalo.

“NA KA DINA ENA QAI SEREKI KEMUNI”

A vakasalataki ira ena imatai ni senitiuri na yapositolo o Paula: “E tukuna vakamatata na yalo ni Kalou nira na lutu tani mai na vakabauta eso ena gauna e muri, nira rogoca na itukutuku veivakacalai e nanumi ni vu vakalou kei na nodra ivakavuvuli na timoni.” (1 Timoci 4:1) Dua sara ga na ivakaraitaki vinaka ni nodra “ivakavuvuli na timoni” na vakasama ni tawamate na yalo. E sega ni yavutaki ena iVolatabu, e nodra ivakavuvuli ga na lotu butobuto.

Eda kalougata ni kaya o Jisu: “Oni na kila na ka dina, na ka dina ena qai sereki kemuni.” (Joni 8:32) Na ka dina ena iVolatabu ena sereki keda mai na ivakavuvuli kei na ivalavala era muria tu e levu na lotu nikua, e beci kina na Kalou. E veisereki tale ga mai na ivakarau vakavanua kei na vakabauta vakatevoro me baleta na mate.—Raica na kato “Era tu e Vei na Mate?”

A sega ni inaki ni Dauveibuli meda bula e vuravura me 70 se 80 na yabaki, meda qai lai bula tawamudu ena dua tale na vanua. A nona inaki taumada mera bula tawamudu ena vuravura sara ga qo na kawatamata talairawarawa. Na inaki totoka qori ni Kalou e ivakaraitaki ni nona lomani keda, ena sega vakadua ni daro. (Malakai 3:6) E veivakadeitaki na daunisame: “O ira na yalododonu era na taukena na vuravura, era na qai bula tawamudu kina.”—Same 37:29.

Me ikuri ni ivakamacala vakaivolatabu me baleta na bula kei na mate, raica na wase 6 ni ivola Na Cava Mada e Kaya na iVolatabu?, tabaka na iVakadinadina i Jiova. Sa tu tale ga ena www.pr2711.com.

a Eso na iVolatabu me vaka na King James Version kei na Catholic Douay Version era vakadewataka na vosa ne’phesh me “yalo bula,” levu na iVolatabu ena gauna qo me vaka na New English Bible era vakadewataka me “kabula,” na New International Version kei na Jerusalem Bible erau vakayagataka na “tamata bula,” kei na Today’s English Version e vakadewataka me “tekivu bula.”

E Rawa Nida Bula Tawamudu?

Era kunea na dauvakadidike ena vica na yabaki sa oti eso na kau ni wai e vakabauti nira sa bula voli mai me vica vata na udolu na yabaki. E rairai dede cake nodra bula e vuravura ni vakatauvatani kei na kabula tale eso. Na kau qori e vuvale vata kei na dua na mataqali co ni waitui e vakatokai na Posidonia oceanica, qai laurai vakalevu ena wasawasa na Mediterranean ena kedrau tadrua o Sipeni kei Saipurusi.

Ke rawa ni bula dede va qori na kau, vakacava na tamata? Era kaya eso na saenitisi ni rawa ni bula dede na tamata. Kena ivakaraitaki, e vakamacalataki ena dua na ivola “na levu ni vakadidike vakasaenisi” e vakayacori ni vinakati me bula dede na tamata. Sa qai vo me laurai ena vakadedetaka dina na bula ni tamata na vakadidike vakasaenisi se sega.

Ke vakasamataki vinaka sara, ena sega ni rawati na bula tawamudu ena sasaga vakasaenisi. E kaya na iVolatabu me baleta na Dauveibuli o Jiova: “E tu vei kemuni na ivurevure ni bula.” (Same 36:9) A kaya o Jisu Karisito ena nona masu vua na Kalou: “Ena rawata na bula tawamudu, o koya e vulica tiko ga na veika me baleti kemuni na Kalou dina duadua ga, kei Jisu Karisito oni tala mai.” (Joni 17:3) Io, eda na vakalougatataki meda bula tawamudu ke da vulica na veika me baleti rau na Kalou o Jiova kei na Luvena o Jisu Karisito, da qai cakava na ka e vakamarautaki rau.

Vuna Mo Nuitaka Kina na iVolatabu

Cava meda nuitaka kina na ka e kaya na iVolatabu? Dikeva mada e vica na vuna qo:

Nuitaki o Koya e Vakarautaka: E 66 na ivola ena iVolatabu ra qai vola e rauta ni le 40. A volai na iVolatabu ena loma ni 16 na senitiuri, mai na 1513 B.G.V. ina rauta na 98 G.V. E veisemati vinaka qai sega ni bau veisaqasaqa na lewe ni iVolatabu. Qori e vakadeitaka ni Kalou Kaukaua Duadua o koya e vakavuna na kena volai. A veidusimaki na Kalou vei ira na tagane era volavola.
Donu na iTukutuku Makawa: E vakadeitaki nira yaco dina na itukutuku makawa e volai ena iVolatabu. E kaya na ivola A Lawyer Examines the Bible: “E rawa ni dau veicalati na itukutuku e volai me baleta na veidomoni, itukuni, se veivaqaqai e dau caka ena so na gauna, vakabibi ke sega ni matata na vanua se gauna e yaco kina e dua na ka, . . . ia e vakasakiti na donu ni tikinisiga kei na vanua e dau cavuti ena iVolatabu.”
Donu na iTukutuku Vakasaenisi: E sega ni ivola vakasaenisi na iVolatabu, ia e donu vinaka na itukutuku vakasaenisi e volai kina, a se volai makawa tale ga na itukutuku qori. Kena ivakaraitaki, e se qai kilai wale tiko ga qo na itukutuku ni manumanu somidi ni mate kei na matedewa. Ia sa volai makawa tu qori vei ira na Isireli ena Vunau ni Soro wase 13 kei na 14, ena lawa me baleta na tiko savasava kei na nodra korotinitaki na tauvimate. E kaya tale ga na iVolatabu ni mokimokiti na vuravura qai lili wale tu e maliwalala. Na itukutuku qori era qai kila vinaka na saenitisi ni sa oti tale e vica vata na senitiuri.—Jope 26:7; Aisea 40:22.

Qori e vica ga na ivakaraitaki me vakadinadinataki kina na ka e kaya na iVolatabu: “E vakavuna na Kalou na iVolatabu kece, e yaga me veivakavulici, me veivunauci, me veivakadodonutaki.”—2 Timoci 3:16.