E Bula na Vosa i Jiova
Veitikina Bibi Mai na iVola na iKarua ni Tui
NA IVOLA na iKarua ni Tui e tomana tiko ga na ivola na iMatai ni Tui. Era volaitukutukutaki tiko kina e 29 na tui—12 mai na matanitu ena vualiku kei Isireli, 17 mai na matanitu ena ceva kei Juta. E vakamacalataki tale ga ena iKarua ni Tui na nodratou cakacaka na parofita o Ilaija, Ilaisa, kei Aisea. Dina ni sega ni tukuni sara kina na veitaravi ni ka e yaco, ia e tiko tale ga ena ivolatukutuku oqo na gauna a vakarusai kina o Samaria kei Jerusalemi. E vakamacalataki ena iKarua ni Tui na veika e yaco ena 340 na yabaki—mai na 920 B.S.K. ina 580 B.S.K., na yabaki a cava kina nona vola na ivola oqo na parofita o Jeremaia.
E yaga vakacava vei keda na ivola na iKarua ni Tui? Na cava eda vulica kina me baleti Jiova kei na nona ivalavala? Na cava eda rawa ni vulica ena ka era cakava na tui, na parofita kei ira na so tale era tukuni tu ena ivola oqo? Da raica mada na veika eda rawa ni vulica ena iKarua ni Tui.
SOSOMITAKI ILAIJA O ILAISA
A lutu ena nona vale o Tui Easaia, mani malumalumu kina. Sa qai tukuna vua na parofita o Ilaija ni na mate. Ni sa mate o Easaia, sa qai sosomitaki koya na tacina o Jiorami. Ena gauna tale ga oqori, e tui tiko kina kei Juta o Jiosafati. A kauti Ilaija e dua na covulaca, qai sosomitaki koya me parofita o Ilaisa, na nona ivukevuke. A levu sara ga na cakamana i Ilaisa ena rauta na 60 na yabaki e veiqaravi tiko kina.—Raica na kato “Cakamana i Ilaisa.”
Na gauna e vorati Isireli kina e dua na tui Moapi, ratou qai valuti koya o Jiorami, o Jiosafati, kei na tui kei Itomi. Ena vuku ni yalodina i Jiosafati eratou qaqa kina. E muri e qai nakita na tui kei Siria me valuti Isireli vakidacala. Ia, a vakaseva na inaki oqori o Ilaisa. E cudru na tui Siria sa qai talaki ira “eso na ose, ka so na qiqi-ni-valu, kei nai valu levu” mera lai vesuki Ilaisa. (2 Tui 6:14) E vakayacora e rua na cakamana o Ilaisa qai vakasukai ira ga vakavinaka na mataivalu ni Siria. Yaco na gauna me bukudruadruataki Samaria kina o Tui Peni-etati mai Siria. Mani yaco kina e dua na dausiga levu, ia e parofisaitaka o Ilaisa ni na oti na dausiga.
Dua na gauna e muri a lako i Tamasiko o Ilaisa. A sa tauvimate tiko ena gauna oya o Tui Peni-etati mani talai Eseeli vei Ilaisa me taroga se na bula mai na nona tauvimate se sega. Sa qai tukuna o Ilaisa ni na mate na tui, qai veiliutaki o Eseeli. Ena siga ga e tarava a vakamatei koya na tui o Eseeli ena nona ubia na matana e “nai tutuvi” suasua, mani tui sara kina o koya. (2 Tui 8:15) Mai Juta ena gauna oqori sa tui tiko kina na luve i Jiosafati, o Jiorami, e muri sa qai sosomitaki koya na luvena tagane o Easaia.—Raica na kato “O Ira na Tui Juta Vaka Kina e Isireli.”
Saumi na Taro Vakaivolatabu:
2:9—Na cava e kerea kina o Ilaisa e ‘rua na ivotavota ni yalo e tu vei Ilaija’? E gadrevi me tiko vei Ilaisa na mataqali yalo a laurai vei Ilaija, na yaloqaqa kei na doudou, me vakayacora vinaka kina na nona itavi vakaparofita e Isireli. Nona kila gona na ka oqori o Ilaisa e kerea kina me vakaruataki vua na ivotavota ni yalo e tu vei Ilaija. A digitaki Ilaisa o Ilaija me sosomitaki koya, a nona dauveiqaravi tu me yabaki ono. Dau raici Ilaija tu ga o Ilaisa me vaka e tamana vakayalo; o Ilaisa e vaka e nona ulumatua vakayalo o Ilaija. (1 Tui 19:19-21; 2 Tui 2:12) Koya gona me vaka ga ni dau vakaruataki na ivotavota era solia na tama vei luvedra tagane ulumatua, a kerea kina o Ilaisa qai soli vua e rua na ivotavota ni yalo i Ilaija.
2:11—Ena gauna ‘a lako cake kina ena covulaca o Ilaija’ a lako dina beka i lomalagi? Na vosa taumada vakaiperiu e vakadewataki kina na ‘lomalagi’ e rawa tale ga ni vakadewataki me ‘maliwalala.’ Kena ivakaraitaki na Same 78:26, e vakayagataki kina na vosa taumada vakaiperiu. O Ilaija a kau cake ga ena maliwalala, sega ni dua na vanua yawa sara mai vuravura se na lomalagi na itikotiko tabu ni Kalou kei ira nona agilosi. (Vakarua 4:19; Same 11:4; Maciu 6:9; 18:10) E cici na qiqi bukawaqa oqo e maliwalala me kauti Ilaija ina dua tale na yasa i vuravura me lai tiko mada kina vakalailai. Na kena dina ga oya ni oti tale e vica na yabaki, a vola e dua na ivola o Ilaija vei Jiorami na tui kei Juta.—2 Veigauna 21:1, 12-15.
5:15, 16—Na cava e sega ni ciqoma kina o Ilaisa na iloloma i Neamani? E sega ni via taura na iloloma o Ilaisa baleta ni kila o koya ni a vakabulai Neamani vakacakamana ena kaukaua i Jiova, sega ni nona. E sega ni rawa sara ga vua me rawaka ena ilesilesi e digitaki koya kina na Kalou. O ira tale ga na dausokalou dina nikua e dodonu mera kua ni qara mera rawaka ena nodra qaravi Jiova. E dei vei ira na ivakasala i Jisu: “Dou a rawata walega, mo dou solia walega.”—Maciu 10:8.
5:18, 19—A kerea tiko beka na veivosoti o Neamani ni a vakaitavi ena dua na ivalavala ni sokalou? Sega ni vakabekataki ni sa qase sara ga na tui Siria qai malumalumu, a tataba tiko gona vei Neamani. Ia, na gauna e cuva kina na tui me sokaloutaki Rimoni, mani cuva tale ga kina o Neamani. A cuva ga o Neamani ni a tataba tiko vua na tui, a sega ni cakava oqori me sokalou kina. E kerei Jiova gona me vosoti koya ni a cakava tiko ga na nona ilesilesi. E vakabauti Neamani o Ilaisa qai kaya vua: “Mo lako e na vakacegu.”
Na Ka Eda Vulica:
1:13, 14. E veivakabulai noda dau vuli mai na veika eda raica, vaka kina na noda yalomalumalumu.
2:2, 4, 6. Dina ni a veiqaravi tu o Ilaisa vei Ilaija ena rauta beka ni ono na yabaki, a cike ga me rau kua ni veitalatala. Sa dua dina na ivakaraitaki ni yalodina kei na veitokani dredre!—Vosa Vakaibalebale 18:24.
2:23, 24. E rairai vu sara ga ni nona vakalialiai o Ilaisa baleta ni ulucou qai tokara tu na itutuvi i Ilaija. Era kilai Ilaisa na gone ni italai i Jiova ra qai sega ni vinakata me tiko ena nodra vanua. Era kaya vua “lako cake,” oya me lako cake tiko ga vaka i Peceli, se me kau cake me vakataki Ilaija. Sega ni vakabekataki nira vakaraitaka sara ga na gone nodra dau veitusaqati na itubutubu. E bibi gona vei ira na itubutubu mera vakavulici luvedra mera dau dokai ira na matataka na Kalou!
3:14, 18, 24. Dau yaco dina na vosa i Jiova.
3:22. Ni raici na wai ni cilava na rarama ni matanisiga ena matakalailai e damu me vaka na dra. E rairai vakavuna oqo na qele damu e tu ena ikeli se qai keli ga. E rawa ni vakayagataka o Jiova na veika e bulia me vakayacora kina na nona inaki.
4:8-11. E dau vakacegui Ilaisa e dua na marama ni Sunemi ena nona kila ni “tamata yalosavasava ni Kalou.” E rawa tale ga nida cakava vaka kina vei ira na dauveiqaravi yalodina i Jiova.
5:3. E vakabauta na goneyalewa lailai ni Isireli nona kaukaua na Kalou me dau cakamana. E doudou tale ga ni tukuna na nona vakabauta. Vakacava o kemuni na lalai, oni dau vakaraitaka na nomuni vakabauta dei na vosa ni yalayala ni Kalou, ni qai yaloqaqa ni tukuna na ka dina vei ira na nomuni qasenivuli kei ira oni vuli vata?
5:9-19. E vakavulici ira na tamata dokadoka na ivakaraitaki i Neamani mera yalomalumalumu.—1 Pita 5:5.
5:20-27. E dau tini ga ena ca na lasu! Ia, ke da dau vakasamataka sara vakavinaka na rarawa se na veika ca ena kauta mai na butubutu rua, eda na cata ni muria na sala oqori.
RAU KAU VAKABOBULA O ISIRELI KEI JUTA
E lumuti o Jeu me tui kei Isireli. Sega tale ni qai vakaoti gauna o koya ena nona mokuti ira na mataqali i Eapi. A ‘vakarusa nona sokaloutaki o Peali mai Isireli’ o Jeu. (2 Tui 10:28) Ena nona kila o Acalaia, na tina i Easaia, ni a vakamatei koya o Jeu, e ‘vakawabokotaki ira kece kina na kawa ni tui e Juta’ qai taura vakaukaua na itutu vakatui. (2 Tui 11:1) Ia a vakabulai ga na luvetagane lailai i Easaia, o Jioasi [se Joasi], qai vunitaki tiko me yacova nona sa digitaki me tui kei Juta ni oti e ono na yabaki. A vakavulici Jioasi na bete o Jioiata, mani caka dodonu tiko ga kina vei Jiova.
Ni sa leqa o Jeu, o ira kece na tui era qai taravi koya e Isireli era dau caka ca vei Jiova. Sa qai leqa o Ilaisa ena gauna e veiliutaki tiko kina na makubui Jeu tagane. O Easi na ikava ni tui me taravi Jioasi me veiliutaki e Juta e “sega” tale ga “ni daucaka dodonu e na mata i Jiova.” (2 Tui 16:1, 2) Ia, a ‘kabiti Jiova tiko ga’ na luvena o Tui Esekaia. (2 Tui 17:20; 18:6) Ena 740 B.S.K., na gauna sa tui kina kei Juta o Esekaia, qai veiliutaki tiko mai Isireli o Osea, a “rawai Samaria” o Salimanisa na tui Asiria qai “kauti ira tani na Isireli ki Asiria.” (2 Tui 17:6) Oti oya era tasoro yani ina nodra yalava na Isireli o ira mai vanuatani, qai tauyavu kina na nodra lotu na kai Samaria.
Vei ira na vitu na tui era taravi Esekaia e Juta, o Josaia taudua ga a saga me vakawabokotaka na qaravi kalou lasu e kea. Kena itinitini ena 607 B.S.K., e rawai Jerusalemi kina o Papiloni ra qai “kau vakabobula tani ko ira na Juta mai na nodra vanua.”—2 Tui 25:21.
Saumi na Taro Vakaivolatabu:
13:20, 21—E tokona beka na cakamana oqo na vakarokorokotaki ni iyaya makawa vakalotu? E sega. E sega vakadua ni tukuna na iVolatabu ni a bau vakarokorokotaki na nona sui o Ilaisa. A yaco na cakamana oqori ena kaukaua ni Kalou, me vaka na veicakamana kece i Ilaisa ena gauna a se bula tiko kina.
15:1-6—Na cava e vakavuna kina o Jiova me tauvi Asaraia [se Usaia] na vukavuka? “Ni sa kaukauwa mai [o Usaia], sa yalolevu . . . , sa talaidredre vei Jiova na nona Kalou, ka curu ki loma ni vale ni soro i Jiova me vakama na ka boi vinaka e dela ni cabocabo ni ka boi vinaka.” Na gauna era “vorati Usaia” kina na bete ra qai tukuna vua me “lako tani mai na vale ni soro,” a cudruvi ira vakalevu na bete qai tauvi koya kina na vukavuka.—2 Veigauna 26:16-20.
18:19-21, 25—A veidinadinati beka kei Ijipita o Esekaia? E sega. A lasu na nona veibeitaki o Rapisake kei na nona kaya ni ‘tiko vata kei koya o Jiova’ ena nona lako yani oya. A nuitaki Jiova sara ga vakatabakidua na tui yalodina o Esekaia.
Na Ka Eda Vulica:
9:7, 26. Na nodra cudruvi na mataqali i Eapi e vakaraitaka ni vakasisilataka o Jiova na sokalou lasu kei na vakadavedra.
9:20. Nona ivakaraitaki o Jeu ni dau vakacici ose totolo e ivakadinadina ni nona dau gumatua ni cakava na nona ilesilesi. Vakacava, o kilai tale beka ga ni o dau gumatua ni vunautaka na itukutuku ni Matanitu ni Kalou?—2 Timoci 4:2.
9:36, 37; 10:17; 13:18, 19, 25; 14:25; 19:20, 32-36; 20:16, 17; 24:13. Eda vakadeitaka ni ‘vosa kece i Jiova ena vakayacori dina ga.’—Aisea 55:10, 11.
10:15. Me vaka ga nona ciqoma mai vu ni lomana o Jionatapi na veisureti i Jeu me rau vodo vata ena qiqi, o ira tale ga “nai soqosoqo levu” era lomasoli ni tokoni Jisu Karisito, o Jeu ena gauna nikua, kei ira na nona imuri lumuti.—Vakatakila 7:9.
10:30, 31. Dina ga ni cila e so na cala ena kena itukutuku o Jeu, ia e marautaka o Jiova na veika kece e cakava rawa. O koya gona, e ‘sega ni tawa dodonu na Kalou me guilecava na noda cakacaka.’—Iperiu 6:10.
13:14-19. A sega ni gumatua na makubu i Jeu, o Jioasi, ni a yavita ga vakatolu na qele ena gasau qai vakavuna nona sega ni valuti ira kece na kai Siria. E namaka tale ga o Jiova me vu mai lomada na noda cakava na ka e lesia vei keda da qai gumatua kina.
20:2-6. E “daurogoca na masu” o Jiova.—Same 65:2.
24:3, 4. Ena vuku ni vakadavedra i Manasa, a “sega ni via buluta [“vosoti,” NW]” Juta kina o Jiova. E kauaitaka tale ga na Kalou na vakadavei ni nodra dra na tamata tawacala. Eda vakadeitaka kina ni o Jiova ena sauma na kena vakadavei na nodra dra na tamata tawacala ena nona vakarusai ira na vakadavea.—Same 37:9-11; 145:20.
Yaga Vei Keda
Na ivola na iKarua ni Tui e tukuni Jiova ni Dauvakayacora na nona vosa ni yalayala. Nodra kau vakabobula na lewe ni rua na matanitu, e liu o Isireli qai tarava o Juta, e vakayacori dina kina na vakatulewa a volai ena Vakarua 28:15–29:28. Na iKarua ni Tui e vakamacalataki Ilaisa e dua na parofita e gumatuataka na sokalou dina kei na dokai ni yaca i Jiova. Rau vakamacalataki tale ga o Esekaia kei Josaia me rau tui yalomalumalumu, rau qai dau doka na Lawa ni Kalou.
Nida vakasamataka vakatitobu na nodra ivakarau kei na nodra ivakaraitaki na tui, na parofita kei ira e so tale era vakamacalataki ena iKarua ni Tui, ena yaga sara ga vakalevu nida na vulica kina na veika meda gumatuataka kei na ka meda kua ni cakava. (Roma 15:4; 1 Korinica 10:11) Io, ‘e bula dina na Vosa ni Kalou, qai kaukaua.’—Iperiu 4:12.
[Kato/iYaloyalo ena tabana e 10]
CAKAMANA I ILAISA
1. Tawasei rua na uciwai na Joritani.—2 Tui 2:14
2. Vakavinakataki na ca ni wai e Jeriko.—2 Tui 2:19-22
3. Basuraki ira na gone ca na pera.—2 Tui 2:23, 24
4. Soli na wai vei ira na sotia.—2 Tui 3:16-26
5. Soli vua na yada na waiwai ni vakasaqa.—2 Tui 4:1-7
6. Kunekune e dua na yalewa ni Sunemi e yava.—2 Tui 4:8-17
7. Vakaturi e dua na gone.—2 Tui 4:18-37
8. Rawa ni laukana na rourou gaga.—2 Tui 4:38-41
9. Ra vakani e duanadrau na tamata ena 20 ga na ibuli madrai.—2 Tui 4:42-44
10. Vakabulai o Neamani mai na nona vukavuka.—2 Tui 5:1-14
11. Tauvi Kiesai na vukavuka i Neamani.—2 Tui 5:24-27
12. Nawa na matau.—2 Tui 6:5-7
13. Raica e dua na dauveiqaravi na qiqi bukawaqa.—2 Tui 6:15-17
14. Ra mataboko na mataivalu ni Siria.—2 Tui 6:18
15. Ra rai tale na mataivalu ni Siria.—2 Tui 6:19-23
16. Vakabulai e dua na tamata mate.—2 Tui 13:20, 21
[Chart/iYaloyalo ena tabana e 12]
O IRA NA TUI JUTA VAKA KINA E ISIRELI
Saula/Tevita/Solomoni: 1117/1077/1037 B.S.K.a
MATANITU O JUTA YABAKI (B.S.K.) MATANITU O ISIRELI
Riopoami ․․․․․․ 997 ․․․․․․ Jeropoami
Apaija/Esa ․․․․ 980/978 ․․․․
Netapi/Pasa/Ela
․․ 951/951/951 ․․ Simirai/Omirai/Tipini
․․․․․․ 940 ․․․․․․ Eapi
Jiosafati ․․․․․․ 937 ․․․․․․
․․․․ 920/917 ․․․․ Easaia/Jiorami
Jiorami ․․․․․․ 913 ․․․․․․
Easaia ․․․․․․ 906 ․․․․․․
(Acalaia) ․․․․․․ 905 ․․․․․․ Jeu
Joasi ․․․․․․ 898 ․․․․․․
․․․․ 876/859 ․․․․ Jioasi/Joasi
Amasaia ․․․․․․ 858 ․․․․․․
․․․․․․ 844 ․․․․․․ Jeropoami II
Asaraia (Usaia) ․․․․․․ 829 ․․․․․․
․․ 803/791/791 ․․ Sakaraia/Salumi/Mineemi
․․․․ 780/778 ․․․․ Pikaya/Peka
Jocame/Easi ․․․․ 777/762 ․․․․
․․․․․․ 758 ․․․․․․ Osea
Esekaia ․․․․․․ 746 ․․․․․․
․․․․․․ 740 ․․․․․․ Rawai o Samaria
Manasa/Amoni/Josaia ․․ 716/661/659 ․․
Jioasi/Jioiakimi ․․․․ 628/628 ․․․․
Jioiakini/Setekaia ․․․․ 618/617 ․․․․
Vakarusai o Jerusalemi ․․․․․․ 607 ․․․․․․
[iVakamacala e ra]
a E so na yabaki era volekata sara ga na itekitekivu ni yabaki ni veiliutaki.
[iYaloyalo ena tabana e 8]
A yalomalumalumu o Neamani qai vakabulai ena kaukaua i Jiova
[iYaloyalo ena tabana e 9]
Na cava a yacovi Ilaija ni sa ‘lako cake ena covulaca’?