Digovi Vuravura

Wainimate na Ti

E laurai ena vakadidike e se qai tekivutaki tiko “ina levu na mataqali ti ni rairai rawa ni vakamalumalumutaka se vakamatea sara ga vakadua e levu na mataqali manumanu ni mate,” e kaya na Reuters Health Information. A vakayagataki na ti e vakabutari mai na vica na mataqali ti droka, na kena e vakarauta ga na kena katakata kei na kena e vakabatabatataki ena katoniwaililiwa. E tauri na wainiyago ni manumanu yavaiva sa culai oti ena manumanu ni mate na herpes simplex 1 kei na 2 kei na T1 bacterial virus, qai livi kina na ti. E kaya na dauvakadidike o Doketa Milton Schiffenbauer mai na Pace University e Niu Yoka: “Ena loma ga ni vica na miniti, ke sega ni vakamatea e vakamalumalumutaka na manumanu ni mate [na herpes] na ti e vakabatabatataki, se ti mada ga e vakarauta na kena katakata.” E vaka tale ga oya na kena cakayaco ina manumanu ni mate na T1 virus. E sega ni se kilai se cava e tiko ena ti e vakavuna oqo, ia era kaya na dauvakadidike ni ti mada ga e waicala e se rawa ga ni vakayacoka ina manumanu ni mate. E kaukaua cake na ti droka loaloa mai na kena tale e so.

Gadreva na Wai na Saravanua?

E kaya na niusiveva na Guardian, mai Lodoni: “E levu na otela ena veiyasa i vuravura era sa taqeya dredre tiko na kedra iwiliwili na saravanua, nira vinakata na saravanua me levu na tobu ni sisili kei na raraniqito golf, era sa vakamaca tiko na wai.” E kaya o Tricia Barnett mai na Tourism Concern: “Na leqa oqo e vakaitamera qai roboti vuravura. Ena so na gauna e laurai ni dua wale ga na paipo ni koro [e Aferika], ia e vica vata ena loma ni rumu yadua ni veiotela.” E cakacakataka e dua na isoqosoqo e dau valataka me kua ni vakasabusabutaki na iyaubula, ni dua na saravanua mai Sipeni e vakayagataka e 880 na lita na wai ena dua ga na siga mai vua na itaukei e vakayagataka e 250 na lita. Na levu ni wai e gadreva e dua na raraniqito golf, e rauta ni 18 na kena qara, mai na dua na vanua mamaca e tautauvata kei na kena ena vakayagataka e dua na tauni e 10,000 na lewena. E cakacakataka na United Nations Food and Agriculture Organization ni wai era vakayagataka na 100 na saravanua ena 55 na siga, e rauta vinaka nira tubu kina na raisi me vakania e 100 na lewenikoro ena 15 na yabaki.

Veivakaleqai na Vakatavako

“Mai na veiyawalu era sega ni dauvakatavako era mate ena kenisa ni yatevuso, e yadua e tauvi kenisa ga mai na nona ceguva tiko na kubou ni tavako,” e kaya na turaga dauvakadidike o Naohito Yamaguchi, mai na National Cancer Center Research Institute mai Japani. E yavutaki mai na nodra ivakamacala na saenitisi ena nodra vakadikeva e 52,000 na tamata era a mate nira tauvi kenisa ni yatevuso. Me kuria oya, e kaya na niusiveva na Asahi Shimbun: “Sa kilai makawa ni kune vakalevu na cagi gaga na carbon monoxide kei na carcinogens ena kubou ni tavako e dau kaburaka mai tuba o koya e kana tavako, sega soti ena kubou e ceruma.” Ena 1999 a caka e dua na vakadidike vakamatanitu mai Japani vei ira e lewe 14,000, e kunei ni 28 na pasede era tiko ga e vale, 35 na pasede vei ira na cakacaka, vata kei ira na vuli ena kuvuci ira na kubou ni tavako. “E dodonu vei ira na dauvakatavako mera kila nira sa vakacacana tiko na nodra bula na sega ni dauvakatavako. O koya gona, me dua na sasaga e caka me rau tawasei na ilawalawa e rua oqo,” e kaya o Yamaguchi.

Na Vakaukaua Yago e Vakamamadataka na Yalolailai

E kaya na Harvard Mental Health Letter ena vakadidike a caka mai na Duke University Medical Center mai Mereke: “Vei ira e so era yalolailai, e yaga cake vei ira na vakaukaua yago mai na gunu wainimate.” E duidui na veiqaravi vakavuniwai a soli ena va na vula vei ira e tolu na iwasewase e lewe ya50, e tarai ira vakalevu na yalolailai. E dua na iwasewase era gunu wainimate ga, dua tale era vakaukaua yago, kei na kena ikatolu era taura ruarua. E kaya na Health Letter ni oti e va na vula, e 60 ina 70 na pasede na iwasewase tolu oqo “era sa sega tale ni qai yalolailai tiko.” Ia, nira sikovi tale yani ni oti e ono na vula, e laurai ni o ira e tiki ni nodra qaravi mera dau vakaukaua yago “era bulabula, makare vinaka na nodra vakasama; e rauta ni walu ga na pasede na kena leqataki nira na tauvimate tale.” Oqo ni vakatauvatani kei ira na 38 na pasede na gunu wainimate kei na 31 na pasede era taura ruarua.