E Yaga Beka na Taubale?

E VICA VATA na milioni na tamata era kila ni yaga ina bula na vakaukauayago, ia na kena leqa nira dau nanuma tu ni rawa ni caka ga oqo ke ra lakova na kena vale. E sega ni dina oqori. E kaya o Doketa Russell Pate ena University of South Carolina: “Au nanuma ni dodonu meda duavata kei na vakasama ni yaga sara ga na taubale, ke mani vakalekaleka mada ga, ni oti na kana.”

E yaga beka na taubale? Eda na bulabula beka kina?

E Yaga ina Bula na Taubale

Na turaga vuniwai ni Kirisi o Hippocrates e kaya ni taubale “e wai yaga duadua vua na tamata.” Ni dua sara mada ga na ivosavosa e vaka oqo, “E rua tiko na noqu vuniwai, na yavaqu imawi kei na yavaqu imatau.” E yaga dina beka na taubale?

Laurai mai na so na vakadidike ni lailai na mate e tauvi ira na taubale wasoma ni vakatauvatani kei ira na sega ni dau taubale. E vakaraitaka na vakadidike oqo ni taubale e rawa ni vakalailaitaka na mateniuto se stroke. Rawa ni tarova na matenisuka, ni toroya cake na igu ni yago me vakayagataka na insulin. Ni vakaukauataka na sui, e tarova kina na mate ni kena malumu na sui, na osteoporosis. Na taubale e vakaukaua ni yago, e vakamalumutaka tale ga. E vakalutuya na bibi qai vukea me duadua toka ga na keda levu. Kuria oqo, e rawa nida moce vinaka kina, vakayavalata na vakasama, qai vakaseavutaka sara mada ga na lomabibi.

Ena vica na yabaki sa oti, era dikeva rawa e so na dauvakadidike ena University of Southern California, ni yaga cake vua e dua e lomanuiqawaqawa tu me taubale ena 15 mada ga na miniti, ni vakatauvatani kei na nona gunu vuanikau! Me vaka ga e so tale na cakacaka e yavala kina na yagoda, na taubale e yavalata na mona me buraka vakalevu na endorphin. Na wai e buraki mai oqo e ivakamalumu ni mosi, e vakaceguya na yago, ena vakilai ni na lako vinaka ina bula.

E kaya na Medical Post mai Canada, na taubale malua mada ga, e yaga. Dua na vakadidike e tabaki ena New England Journal of Medicine e vakaraitaka, ke caka na taubale vakalekaleka ena dua na siga, oya me 800 ga na mita, ena vakabalavutaka na bula. Laurai tale ga ena so na vakadidike se qai caka wale ga oqo, ni vakaukauayago vakatolu ena dua na siga me 10 ga na miniti, e tautauvata ga na kena yaga ke caka vakadua ena dua na siga me 30 taucoko na miniti. O koya gona, ke o vakau lori tiko mo lai raica e dua, de vinaka mo vakelea toka vakayawa mai na vale o lako tiko kina me rawa ni o bau taubale vakalailai. Se o rawa ni taubale vakalekaleka ena loma ni siga.

Ia, e yaga sara na taubale vakatotolo. E kaya o Doketa Carl Caspersen mai Mereke, ena U.S. Centers for Disease Control and Prevention in Atlanta, e Georgia: “Ke dua e dau cakacaka dabe e veisautaka na ivakarau ni nona bula me taubale vakatotolo ena loma ni veimama ga na aua ena vica na siga ni dua na macawa, ena veivuke vakalevu me vakalailaitaka na mate e rawa ni tauvi koya.” Qai ka totoka duadua baleta na taubale, ni rawa nida cakava kece, eda qase se da gone, se mani vakacava na noda ituvaki ni bula. Kuria oqo, e sega ni gadrevi me lai vulici se me biriwakakau vinaka tu na yagoda me rawa nida qai cakava​—e gadrevi ga e dua na kena ivava vinaka.

Marautaka na Nomu Taubale

E vinaka me galala na isulu e daramaki. Ke sa rui liliwa, de vinaka me veicevai toka na nomu isulu ia me luvaluva rawarawa ga. Dara na ivava e mamada, me kua ni balavu na bukuna, qai galala vinaka toka na mua ni ivava e liu me kua kina ni veimasi na iqaqaloniyava. Ena vinaka me levu toka vakalailai mai na ivava o dau dara ena veisiga. Ke sivia e veimama na aua na nomu taubale, o qai kila ni sega ni dua na vanua o na donuya mo gunu kina, kauta tiko e dua na tavaya lailai ni wai. Ni o sa tekivu taubale, de vinaka mo tekivu lako vakamalua ena loma ni lima na miniti. Me dodonu na dakumu ni o taubale, ia me kalove toka vakalailai na durumu vaka kina na duruduru ni ligamu, kua tale ga ni qumia kaukaua sara na ligamu.

Ni sa oti e vica na miniti na nomu tekivu, sa rawa ni o qai cavuikalawa vakatotolo, me tau e liu na bukubuku ni yavamu qai tau vinaka na yavamu kece ni bera ni o kalawa tale. E gadrevi gona kina na ivava e logalogavinaka. E sa rui levu beka na ka matailalai meda nanuma nida taubale? E sega, baleta ni oqo e ivakarau ga ni nodra taubale e levu vei keda. Ke veirauti na totolo ni nomu taubale, kena ibalebale ni o na sega ni ceguoca ke dua drau veivosaki tiko. Ia ke o se qai tekivu taubale ga, tosoya cake tiko vakamalua na dede ni gauna o rawa ni taubale kina, na balavu ni vanua o rawa ni o taubaletaka, kei na kena totolo. Mo vakamalua ni sa voleka ni cava na nomu taubale.a

Na tavatukituki ni uto se na leka ni icegu e ivakaraitaki ni oca, vaka tale ga kina na buno lailai se na buno levu. Ena imatai ni vica na siga o taubale kina o na vakila na momosi kei na wawale ni yago. E bibi mo kila vinaka na ka e rawa ni taura na yagomu. Ke o vakila ni sa rui totolo tale na nomu taubale, vakamalua se cegu vakalailai. Ia kevaka o vakila ni mosi na saremu, kaukaua sara na tavatukituki ni uto, leka vakaca na nomu icegu, cawiri na ulumu se lomalomaca, kua ni taubale, lai raici vuniwai.b

Ni yavala vakarauta ga na yago ena taubale, e vinaka cake mai na cici kei na vakaukauayago tale e so. E sega kina ni dau levu e mavoa na isema ni yagodra kei na masela. Sa rauta mera vakatura na kenadau, ni taubale e vakaukauayago uasivi sara ga. Taubale mo bulabula vinaka kina!

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 27]

NA KA ME CAKA KEI NA KA ME KUA NI CAKA

● Duri vakadodonu qai rai vakadodonu, me 6 na mita na balavu ni nomu rai

● Me veirauti ga na totolo ni nomu taubale. Mo kua ni nanuma mo taubale vakatotolo me leka kina nomu icegu ni o vosa

● Kua ni kakalawa vakabalavu. Ke o via taubale vakatotolo, kalawa ga vakaleleka

● Yavalata na ligamu ni o taubale. Kua ga ni yavalata vakaveitalia mai na dua na yasana ina dua tale na yasana

● Kua ni butu ga vakadodonu. Me liu na bukubukuniyava ni bera ni tau vinaka na yavamu

● E sega ni gadrevi mo kauta tiko e dua na ka bibi ni o taubale. E rawa ni vakataotaka na nomu lako, e rawa ni vakaleqa tale ga na ua kei na masela