Siga ni Veivakarusai Vakadomobula Rerevaki Vakalevu

A VAKAMACALATAKI ena ulutaga sa oti e levu na itukutuku lasutaki me baleta na vakarusai ni vuravura, ia e tiko eso tale na ituvaki e vinaka meda kauaitaka vakabibi. Levu era leqataka ni na rawa ni lailai na kakana kei na wai ena tubu sivia ni iwiliwili ni lewenivanua. Eso tale era leqataka na ka ena yaco ena vuku ni leqa vakailavo e tarai vuravura tiko. Vakacava na leqa tubukoso, matedewa, se ivalu vakaniukilia? Ena vakaleqa na vuravura taucoko na ka kece qori?

Meda dikeva mada vakalekaleka eso na ka e nanumi ni na vakarusai kina na vuravura. E sega ni tukuni qori ni na vakarusai na tamata kece e vuravura, ia na ka eda kila ni na rawa sara ga ni vakaleqa na ka bula kece. Qo eso na kena ivakaraitaki.

Volukano Kaukaua Duadua

A kacabote ena 1991 na ulunivanua o Pinatubo mai na Yatu Filipaini, era mate kina e sivia e 700 na tamata, qai rauta ni 100,000 na lewenivanua e vakacacani na nodra itikotiko. E rauta ni 30 na kilomita na yawa ni vanua e ceburaka kina e macawa na kena dravusa, e buluta na iteitei qai vakavuna mera kasura na delanivale. Na volukano a yaco qori e Pinatubo kei na so tale e veisautaka sara ga na draki me vica vata na yabaki mai na gauna a kacabote kina.

Sa kacabote oti ena gauna makawa na mataqali volukano kaukaua va qori. Ke kacabote ena gauna qo e dua na volukano kaukaua va qori ena vakaduanadrautaki na kena kaukaua kei na kena vakacaca ni vakatauvatani kei na vo ni volukano e bau volatukutukutaki. E sega ni veivakaleqai wale ga na kaukaua ni kena kacabote vakasauri na volukano, na veiveisau tale ga ni draki ena vakaleqa na itei, vakaleqa na vakarautaki ni kakana, qai vakavuna mera waloloi e levu.

“Na volukano e vakamatea na kau kei na manumanu era tu ena vica vata na maile; ia na volukano kaukaua duadua ena vakawabokotaka na veikabula kece baleta ni na veisautaka na draki ena vuravura taucoko.”​—“National Geographic.”

Vatu e Maliwalala

Ena dua na matakacaca ni 1908, a dabe toka e dua na turaga ena dua na varada ni veivoli e Vanavara, Siberia. A kacabote e dua na ka qai vukataki na turaga qori mai na nona idabedabe, na kaukaua ni katakata e vakila e vaka ga e kama nona sote. E rauta ni 60 na kilomita na yawa ni vanua e yaco kina na kacabote. A vakavuna na kacabote qori e dua na vatu e lutu mai maliwalala e rauta ni 35 na mita na kena raba, qai rauta ni 100 na milioni na kilokaramu na kena bibi. Na totolo ni kena curuma mai na noda maliwalala na vatu qori e katakata kina vakasivia qai sega ni taura rawa na kaukaua ni idre ni vuravura e vakavuna kina me kacabote ena gauna e tau kina ena qele. Na kaukaua ni kena kacabote e vakarusa na veikau e Siberia e rauta ni 15 na maile na kena yawa. Na kena kaukaua e tautauvata ni vakaduanaudolutaki na kaukaua ni bomu a vakacabotetaki e Hiroshima. E macala ga ni na vakacaca vakalevu sara na vatu lelevu e maliwalala, vakavuna e levu na kama, oti sa na qai totolo ga na batabata ni draki ena vuravura taucoko. Ena kawaboko tale ga kina na veimataqali kau kei na manumanu.

“Ena itukutuku makawa ni vuravura, e sa lutu mai ena noda vuravura na kalokalo vakabuina kei na vatu era ciri tu e maliwalala. Sa dau yaco qori ena gauna makawa, ia ena rawa ni yaco tale. Qori ena qai tukuna ga o gauna.”​—Chris Palma, sa dede nona veivakavulici ena dikevi ni maliwalala kei na dikevi ni kalokalo ena Penn State University.

Veisau ni Draki

Era vakabauta na saenitisi ni veiveisau ni draki e vakavuna me toso cake na ivakarau ni katakata ni draki, levu na draki ca, waicala na waicevata, mate na lase ena cakau kei na manumanu era yaga ena noda bula. E dina ni duidui na rai me baleta na ulutaga qori, ia e levu era kaya ni vu ga mai na kena vakamai na koala, waiwai kei na kasi e vakayagataka na motoka kei na kabani ni buliyaya​—ni vakamai na ka kece qori ena kaburaka e maliwalala e levu na kasi e vakatokai na carbon dioxide.

Eso vei ira na kenadau era vakabauta ni kasi qori e ologa na vuravura qai vakaberaberataka na kena lako tani na katakata e maliwalala, e vakavuna tale ga me dau tubu na ivakarau ni katakata. Me vaka ni dau vakayagataka na vunikau na carbon dioxide, na kena musu gona vakalevu na kau e dua tale ga na vuna e veisau tiko kina na draki.

“Ke vakilai tiko ga na katakata e vuravura qai sega ni tarovi na kena kaburaki na carbon dioxide, era vakabauta e levu na saenitisi ni na tubu tiko ga na ivakarau ni katakata e vuravura, qori e vakavuna me levu na draki ca, e tawanamaki tale ga na kena veisau. Ena tubu tale ga na iyalayala ni waitui, e rawa ni luvu na veivanua lolovira era vakaitikotiko kina e levu na tamata.”​—“A Mind for Tomorrow: Facts, Values, and the Future.”

Matedewa

Ena ika14 ni senituri, era mate ena loma ga ni rua na yabaki e dua na ikatolu ni lewenivanua e Urope ena mate e vakatokai na Black Death. Ena 1918 ina 1920, era mate ena Spanish flu e rauta ni 50 na milioni na tamata. E berabera na dewa ni rua na mate qori baleta ni sega ni levu na veitosoyaki ena gauna oya. Ia ena rawa ni tete totolo na mate qori nikua e veiyasai vuravura ni sa rawarawa na veitosoyaki qai levu na siti.

Na matedewa va qori e rairai sega ni vakavuna na tamata. Ia e ririkotaki ni tiko tale ga eso na matedewa era bulia na tamata me vaka na biological weapons​—qori na wainimate gaga e buli mai na beketiria kei na so na manumanu somidi ni mate e veivakaleqai ni ceguvi, se gunuvi. Era kaya na kenadau ena tabana qo ni tiko e dua na ilawalawa lailai e tiko nodra dui kila ena tabana ni buli iyaragi, era dau volia na kena iyaya mai na Internet ra qai bulia na wainimate qori.

“Na matedewa e ririkotaki kina na bula ni kawatamata, e ririkotaki tale ga na ka era cakava na tamata mai na ka era kila kei na iyaya era vakayagataka mera bulia kina na matedewa va qori.”​—The Bipartisan WMD Terrorism Research Center.

Kawaboko na Veikabula e Yaga Vei Keda

Ena loma ni lima na yabaki sa oti, era vakayalia e veiyabaki na daususu oni mai Merika e rauta ni 30 na pasede na oni baleta nira sa kawaboko vakasauri mai na nodra bure, qo e dua na leqa e tarai vuravura tiko. Na oni e sega ni vakarautaka ga vei keda na denioni, e levu tale na ka era yaga kina. Era dau vakamautaka na itei me vaka na vuanivaini, apolo, soybean, kei na vauvau. E yaga dina vei keda na oni.

E yaga tale ga vei keda na phytoplankton, qo na kau somidi era dau ciri tu ena dela ni wai, eda sega ni raica. Ke sega na phytoplankton ena sega na ika. Ke sega tale ga na baca ni qele me vakabulabulataka na qele ena lailai sara na itei. Nira kawaboko na veikabula kece qori, e vakavuna me lailai na kakana, era waloloi kina e levu, e lai tini sara ena ivalavala kaukaua kei na tikoyavavala. Na benuci ni noda vuravura, tubu sivia na iwiliwili ni lewenivanua, na kena vakasabusabutaki na iyaubula, vakacacani ni noda itikotiko, kei na veiveisau ni draki e vakavuna mera kawaboko kina eso na mataqali manumanu. Na veika kece qori e rairai vakavuna me vaka1000 na totolo ni nodra kawaboko ni vakatauvatani kei na nodra mate ga vakataki ira.

“Era kawaboko e veiyabaki e 18,000 ina 55,000 na ka bula. Na vuna: na ka era cakava na tamata.”​—United Nations Development Program.

iValu Vakaniukilia

Ke vakacabotetaki e dua na niukilia ena vaqeavutaka e dua na siti ena dua ga na gauna lekaleka​—a vakadinadinataki qori ena rua na ituvaki vakaloloma a yaco ena Okosita 1945. E vakarerevaki na kaukaua ni kena kacabote e dua na niukilia, e dau vakacaca qai veivakamatei na kaukaua ni cagi e salavata mai, na katakata, kama kei na biau livaliva kaukaua. Na biau livaliva kaukaua qori e vakaleqa na kakana qai vakaduka na wai. Na ivalu vakaniukilia e rawa tale ga ni kaburaka ena noda maliwalala e levu na kuvu, e tarova kina na rarama ni matanisiga qai vakavuna me batabata totolo na draki. Era na mate tale ga na itei kei na so tale na kau. Ke sega na kakana ena mate ena walokai na tamata kei na manumanu. E tukuni nira rawa ni vakayagataka e rauta ni ciwa na matanitu na iyaragi vakaniukilia. E nanumi tale ga ni vica tale na matanitu era sa tekivu bulia tiko na nodra iyaragi vakaniukilia. Dua na ka nodra vinakata na batikadi mera taukena na iyaragi vakaniukilia qori.

“Na ka e vakarerevaki duadua tiko ena gauna qo ina bula ni kawatamata na iyaragi vakaniukilia. . . . E rauta ni 25,000 na iyaragi vakaniukilia e tiko e vuravura raraba . . . Era na taukena tale ga na batikadi na iyaragi qori ena dua na gauna ga qo.”​—Union of Concerned Scientists.