Ba 1990 “Wiemɔ Krɔŋŋ” Kpokpaa Wulu Nɔ Kpee Lɛ
1 Kpokpaa wulu nɔ kpeei ni abaatee yɛ 1990 lɛ yitso ji “Wiemɔ Krɔŋŋ,” ni wɔmiifɔ bo nine ni oba. Ato kpeei kpaanyɔ he gbɛjianɔ kɛha Ghana kɛ Togo yɛ maji ni bɛŋkɛ wɔ ni ji Benin kɛ Cote d’Ivoire mli. Abaafee kpeei lɛ yɛ Ghana wiemɔi titrii etɛ, ni ji Ewe, Ga, kɛ Twi wiemɔ mli. Enɛ hewɔ lɛ, etamɔ nɔ ni ehe ehiaaa ni mɔ ko aya kpee ni abaafee yɛ Blɔfo mli yɛ Nigeria lɛ. Shi kɛlɛ, kɛji mɔ ko miisumɔ akɛ eya lɛ, no lɛ wɔmiiwo ŋaa akɛ eya nɔ ni jɛkɛɛɛ tsɔ ni ji nɔ ni ato he gbɛjianɔ ni abaafee yɛ Otta, yɛ Lagos masɛi, kɛjɛ November 29 kɛyashi December 2 lɛ. Esa akɛ mɛi ni baato gbɛjianɔ akɛ amɛbaaya kpee nɛɛ aŋma wolo kɛya Nigeria Nitsumɔ he Nine lɛ ni amɛma nɔ mi.
2 Yehowa gbalɛ wiemɔ ni yɔɔ Zefania 3:9 (NW) lɛ kɛɔ akɛ: “Ejaakɛ no mli lɛ maŋɔ wiemɔ krɔŋŋ maha majimaji lɛ, koni amɛ fɛɛ kwa amɛtsɛ Yehowa gbɛi lɛ, koni amɛkɛ gbee kome asɔmɔ lɛ.” Jeee akɛ kpee ni abaafee afi nɛɛ baatsɔɔ nɔ ni “wiemɔ krɔŋŋ” lɛ ji kɛkɛ, shi moŋ ebaaye ebua wɔ ni wɔna nɔ hewɔ ni ekasemɔ kɛ wiemɔ ni wɔɔwie kɛ naatsemɔ lɛ he hiaa waa lɛ kɛ agbɛnɛ gbɛ nɔ ni bɔ ni wɔnyɛɔ wɔkɛtsuɔ nii wɔhaa lɛ woɔ wɔ jeŋ muu fɛɛ nyɛmifeemɔ lɛ mli hewalɛ ehaa.
3 SHƐ JƐMƐ MRA: Yehowa gbɛjianɔtoo lɛ miifɔ wɔ nine ni wɔbaye nii yɛ emumɔŋ okpɔlɔ lɛ nɔ. Ni wɔɔshɛ jɛmɛ mra lɛ tsɔɔ bulɛ kɛ hiɛsɔɔ ni wɔyɔɔ. Yɛ faŋŋ mli lɛ, enɛ tsɔɔ akɛ esa akɛ wɔshɛ jɛmɛ mra gbi fɛɛ gbi ni wɔtara shi hu dani wiemɔ lɛ aje shishi. Enɛ biɔ ni wɔna be babaoo ni wɔkɛtsu nibii ni he baahia wɔ lɛ ahe nii, tamɔ wɔ diɛŋtsɛ wɔhe kɛ gbekɛbii lɛ hu ni wɔɔsaa amɛhe mra, ni wɔshi shia beni tsɔji faaa yɛ gbɛ lɛ nɔ, ni wɔtao nɔ ko wɔye yɛ niyeli he lɛ kɛ sɛii ni sa ni wɔɔtao wɔha wɔweku lɛ.—1 Kor. 14:40.
4 Nyɛmimɛi ni tee kpeei ni afee yɛ Poland nyɛsɛɛ afi lɛ na miishɛɛ waa yɛ nyɔŋma jamɔ hetuu-kɛhamɔ, suɔmɔ kɛ ekomefeemɔ ni nyɛmimɛi lɛ jie kpo amɛtsɔɔ lɛ hewɔ. Ana hiɛsɔɔ ni mli kwɔ ni amɛyɔɔ kɛha mumɔŋ nibii ni kpee lɛ kɛha lɛ he odaseyeli yɛ faŋŋ mli. Daa leebi lɛ, nyɛmimɛi lɛ shɛɔ kpee lɛ shishi mra, ni amɛtaraa shi ni amɛfeɔ klalo kɛhaa lala kɛ sɔlemɔ ni akɛbaagbele kpee lɛ. Amɛhiɔ shi kɛhaa lala kɛ sɔlemɔ ni akɛbaakpa lɛ, ni amɛsharaa shi yɛ be mli ni akpa kpee lɛ sɛɛ koni amɛkɛ amɛnyɛmimɛi lɛ ana naanyobɔɔ.
5 Bɔ ni nyɛmimɛi lɛ fee amɛnii pɛpɛɛpɛ lɛ fee nɔkwɛmɔ nɔ kpakpa. Amɛha koni amɛbabo sane lɛ toi ni amɛkase nii. Ni nugbɔ ni nɛ shwie nyɛmimɛi lɛ anɔ yɛ Poznan kɛ Chorzów shwɛmɔ hei ni ahako yiteŋ lɛ mli lɛ po nyɛɛɛ agbala amɛjwɛŋmɔ kɛjɛ wiemɔ lɛ nɔ. Mɛi ni yɔɔ jɛmɛ ni amɛdarako, kɛ gbekɛbii bibii lɛ po fɛɛ tara shi, ni amɛfee dioo, ni amɛmiibo wiemɔ lɛ toi. Weku fɛɛ weku ta shi kutuu yɛ he kome. Amɛfee nɔkwɛmɔ nɔ kpakpa yɛ bulɛ ni mli kwɔ ni amɛjie kpo amɛtsɔɔ Yehowa okpɔlɔ lɛ mli. Mɛɛ gbɛ nɔ wɔɔtsɔ wɔna amɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ he sɛɛ?
6 Ŋmalɛi lɛ fiɔ mɛi krokomɛi anɔkwɛmɔ nɔ kpakpa ni wɔɔkase lɛ sɛɛ. (2 Tes. 3:7) Eyɛ mli akɛ ekolɛ esoro wɔ diɛŋtsɛ wɔshihilɛ moŋ, shi wɔmiitao ni wɔna wɔkpeei lɛ ahe sɛɛ babaoo bɔ ni wɔɔnyɛ. Bɔni afee ni etsi yeyeeyefeemɔ kɛ nijiaŋwujee ni aaanyɛ aba yɛ kpee lɛ shishi ni amɛaakpe sɛɛ kɛya lɛ naa lɛ, wekui komɛi ena akɛ ehi jogbaŋŋ akɛ amɛaato be ni esa akɛ amɛkɛyawɔ. Kɛ amɛye nakai gbɛjianɔtoo lɛ nɔ lɛ, amɛnaa wɔ kpakpa amɛwɔɔ ni ehaa amɛteɔ shi mra ni amɛfeɔ klalo kɛhaa gbi ni nyiɛ sɛɛ lɛ. Enɛ haaa amɛyashɛ jɛmɛ yɛ be mli ni wiemɔ lɛ miiya nɔ, ejaakɛ egbalaa mɛi ni etara shi momo lɛ ajwɛŋmɔ ni ehaoɔ amɛ. Bɔ ni wɔɔsusu mɛi krokomɛi ahe yɛ enɛ gbɛfaŋ lɛ tsɔɔ gbeyeishemɔ kɛ bulɛ ni wɔyɔɔ kɛha Yehowa kɛ suɔmɔ kɛ henumɔ hu ni wɔyɔɔ kɛha wɔnyɛmimɛi.
7 GBII EJWƐ KPEE: Akɛ gbii ejwɛ baafee “Wiemɔ Krɔŋŋ” Kpokpaa Wulu nɔ kpee lɛ. Abaaje shishi Soo shwane ŋmɛlɛ 1:30 ni abaakpa aaafee gbɛkɛ ŋmɛji 5:10 yɛ Soo, Sohaa, kɛ Hɔɔ, kɛ gbɛkɛ ŋmɛji 4:00 yɛ Hɔgbaa. Kɛjɛ Sohaa kɛyashi Hɔgbaa lɛ, abaaje kpee lɛ shishi leebi ŋmɛji 9:30. Gbi fɛɛ gbi baayi obɔ kɛ saji ni he hiaa ni kɔɔ wiemɔ krɔŋŋ lɛ wiemɔ he. Abaaha wiemɔi, abaafee nɔkwɛmɔ nii, abaaha niiashikpamɔi, wiemɔi ni mɛi pii kɛbaaha, kɛ Biblia mli nɔkwɛmɔ nii loo dramai enyɔ.
8 Ha efee ofaishitswaa akɛ kpee lɛ fa ko kwraa eŋmɛŋ bo. Enɛ baabi ni okɛ nibii komɛi asha afɔle ni ofee tsakemɔi komɛi hu yɛ ogbɛjianɔtoo mli. Mɛi komɛi baana akɛ ehe baahia ni amɛkɛ amɛ nitsumɔtsɛmɛi ato gbɛjianɔ pɔtɛɛ. Mɛi komɛi po ŋmɛɛɔ hegbɛi ni amɛaana yɛ shika gbɛfaŋ lɛ he koni amɛya kpeei lɛ fɛɛ. Shi kɛlɛ, susumɔ nɔ ni wɔnyɛmimɛi ni yɔɔ Poland lɛ ateŋ mɛi pii kɛsha afɔle kɛ nibii ni esa akɛ amɛfee bɔni afee ni amɛnyɛ amɛya kpee lɛ nyɛsɛɛ afi lɛ he okwɛ. Ani ekanyaaa bo waa koni bo hu ohi kpee ni nyɛbaafee lɛ shishi yɛ kpee be lɛ fɛɛ mli? Eka shi faŋŋ akɛ Yehowa baajɔɔ mɛi ni kɛ sane lɛ fɔɔ ehiɛ yɛ sɔlemɔ mli yɛ anɔkwayeli mli ni amɛjɛɔ amɛtsuiŋ amɛbɔɔ mɔdɛŋ akɛ amɛaaya lɛ babaoo.—Heb. 10:24, 135.
9 Susumɔ miishɛɛ ni weku ko na yɛ be mli ni amɛtee kpokpaa wulu nɔ kpee lɛ ekolɛ he okwɛ. Amɛkɛɛ: “Eji tsɔsemɔ he gbɛjianɔtoo ko ni yɔɔ naakpɛɛ, ni wɔ fɛɛ wɔhiɛ sɔ enɛ waa. Emli oti hee kome ko ni sa wɔtsuii ahe waa ji gbɛ ni nyɛtsɔ nɔ nyɛjie woji heei lɛ akpo lɛ. Enɛ tsirɛ mi kɛ miŋa waa ni ‘wɔkɛ wɔhe ha babaoo’ ni wɔkɛ nibii babaoo hu ke fe bɔ ni wɔfeɔ daa yɛ kpeei sɔrɔtoi ni wɔtee yɛ ani pii ni wɔkɛ wɔhe ebɔ asafo lɛ he lɛ. Jeee wɔ kome wɔyɔɔ. Nɔ ko pɔtɛɛ yɛ gbɛjianɔtoo hee lɛ he ni kanya wɔ waa bɔni afee ni wɔtsu babaoo fe bɔ ni wɔfɔɔ feemɔ lɛ. Yɛ anɔkwale mli lɛ, wɔteŋ mɔ ko nyɛŋ aha Yehowa nɔ ko ni aaasa nibii fɛɛ ni efee eha wɔ kɛ nɔ ni eyaa nɔ efeɔ ehaa wɔ lolo lɛ.”
10 BO TOI JOGBAŊŊ: Yehowa kɛɔ yɛ Lala 50:7 akɛ: “Bo toi, mimaŋ, ni mawie.” No hewɔ lɛ, yɛ be mli ni gbɛjianɔtoo lɛ yaa nɔ lɛ, esaaa ni nibii ni onaa kɛ nɔ ni onuɔ ni kɔɔɔ sane ni akɛhaa yɛ wiemɔ kpoku lɛ nɔ lɛ he lɛ gbalaa ojwɛŋmɔ. Esa akɛ shwe ni wɔshweɔ akɛ wɔɔwie wiemɔ krɔŋŋ lɛ kɛ naatsemɔ lɛ akanya wɔ ni wɔye nɔ ni Yehowa biɔ ni wɔfee, taakɛ eyɔɔ yɛ Yesaia 55:2 lɛ nɔ: “Nyɛboa mi toi moŋ.”
11 Wiemɔi fɛɛ ni akɛbaaha yɛ nɛkɛ kpee nɛɛ shishi lɛ yɛ kɛha wɔmumɔŋ hilɛ-kɛhamɔ, ni ebaawo wɔfaishitswaa akɛ wɔɔdamɔ shi shiŋŋ yɛ sɔɔmɔ ni wɔkɛhaa Yehowa lɛ mli ni wɔkɛ Wɔnyɛmimɛi afee ekome lɛ mli hewalɛ, kpee lɛ kɛ nibii heei ni he hiaa wɔ lɛ fɛɛ baaha wɔ ni ebaaye ebua wɔ hu ni wɔkɛ Yehowa gbɛjianɔtoo lɛ anyiɛ pɛpɛɛpɛ. Nɔ ni baajɛ sane lɛ toi ni wɔboŋ lɛ mli aba ji shimɔ ni aaashi wɔ yɛ sɛɛ. Esa akɛ wɔha wɔjwɛŋmɔ anyiɛ wiemɔi lɛ asɛɛ bɔni afee ni wɔna he sɛɛ kwraa kɛmɔ shi ni yɛ sɛɛ mli lɛ wɔkɛ nibii ni wɔkase lɛ atsu nii.—Yak. 1:25.
12 Ani nɔ ko yɛ ni wɔbaanyɛ wɔfee bɔni afee ni wɔbo wiemɔ lɛ toi jogbaŋŋ ni wɔkai saji ni akɛhaa wɔ lɛ hu fɛɛ? Hɛɛ, nɔ ko yɛ ni wɔɔfee. Nyɛmimɛi ni yaa kpeei lɛ ateŋ mɛi pii bɔɔ mɔdɛŋ ni amɛŋmalaa nibii yɛ be mli ni ahaa wiemɔ lɛ koni ehe aba sɛɛnamɔ aha amɛ. Esa akɛ wɔkɛ nibii ni akɛŋmalaa saji ashwieɔ shi afata Bibliai kɛ lala woji ni wɔhiɛɔ daa yɛ be mli ni wɔyaa kpeei lɛ he. Kɛji tsutsu ko osusuɔ nibii ni oooŋmala oshwie shi lɛ he akɛ nɔ ni he ehiaaa lɛ, mɛni hewɔ okaaa okwɛɛɛ yɛ “Wiemɔ Krɔŋŋ” kpee lɛ shishi? Ekolɛ obaana akɛ eji gbɛ ni hi jogbaŋŋ ni oootsɔ nɔ oha ojwɛŋmɔ ahi nɔ ni awieɔ lɛ nɔ ni agbɛnɛ hu ebuɔ ohe koni ojwɛŋmɔ akakpa shi.
13 Ehe ehiaaa ni wɔŋmala nibii babaoo. Bei pii lɛ, wiemɔ kome loo enyɔ ko ni oooŋmala yɛ oti ko he lɛ kɛkɛ fa. Onukpai lɛ naa akɛ sɛɛnamɔ yɛ he waa akɛ amɛaato otii lɛ anaa ni aŋmala koni amɛkɛti kpee lɛ shishi wiemɔi lɛ amli yɛ gbɛ ni mɔɔ shi nɔ yɛ Sɔɔmɔ kpee lɛ mli. Agbɛnɛ hu, amɛbaasumɔ ni amɛkɛ otii pii ni akɛha yɛ kpee lɛ shishi lɛ atsu nii yɛ amɛnitsɔɔmɔ kɛ tookwɛmɔ nitsumɔ lɛ mli.
14 LALA KƐ SƆLEMƆ: Wɔwoɔ Yehowa hiɛ nyam kɛtsɔɔ lalai ni wɔkɛjieɔ eyi lɛ anɔ. Eji wɔjamɔ lɛ fa. Ni kɛ Yehowa webii bɛŋkɛ lɛ yɛ sɔlemɔ mli lɛ, ehaa enaa miishɛɛ. (Abɛi 15:8b) Kpokpai wuji anɔ kpeei haa wɔnaa hegbɛ krɛdɛɛ ko ni wɔkɛ wɔnyɛmimɛi hii kɛ yei akpei abɔ lɛ feɔ ekome ni wɔkɛjieɔ Yehowa yi yɛ lala kɛ sɔlemɔ fɛɛ mli. Shi kɛlɛ, mɛi komɛi ejieee bulɛ kpo amɛtsɔɔɔ nɛkɛ wɔjamɔ lɛ mli fai ni he hiaa waa nɛɛ. Yɛ mɛɛ gbɛ nɔ? Kɛtsɔ kpee lɛ shishi ni amɛbashɛɔ yɛ be mli ni alaa aloo ala lala ni akɛbaagbele kpee lɛ ni asɔle hu sɛɛ lɛ nɔ. Aloo yɛ be mli ni agbe wiemɔ lɛ fɛɛ naa lɛ, mɛi komɛi shiɔ amɛshitaramɔ hei lɛ yɛ be mli ni alaa lɛ aloo dani asɔleɔ po. Mɛni hewɔ? Yɛ shihilɛi fioo ko pɛ mli lɛ, yiŋtoo kpakpa yɛ enɛ he. Shi kɛlɛ, ani wɔmiijie bulɛ ni mli kwɔ kɛ hiɛsɔɔ kpo wɔmiitsɔɔ Yehowa okpɔlɔ lɛ yɛ be mli ni mɛi komɛi ŋmɛɛɔ hegbɛ ni wɔyɔɔ akɛ wɔɔla ni wɔfata he yɛ sɔlemɔ mli hu lɛ he bɔni afee ni amɛyafa amɛtsɔnei loo bɔs oya aloo ni amɛyaye nii lɛ?—Mat. 6:38.
15 Esa akɛ wɔkwɛ jogbaŋŋ koni yɛ be mli ni wɔdiɔ wɔ diɛŋtsɛ wɔ hejɔlɛnamɔ nibii asɛɛ lɛ, wɔkaha je lɛŋ su ni ji mi-klɛŋklɛŋ lɛ kɛ sui gbohii krokomɛi tamɔ fufeemɔ kɛ hiɛjoomɔ miitsi wɔmumɔŋ hiɛyaa lɛ naa. Eba akɛ wɔɔjie nakai hiɛsɔɔ mumɔ lɛ nɔŋŋ eko kpo wɔha krɔŋkrɔŋ nibii tamɔ nyɛmimɛi lɛ fee yɛ Poland kpee lɛ ashishi nyɛsɛɛ afi lɛ, ni eba akɛ wɔkɛ amɛ aaanyiɛ kɔŋ kɛ kɔŋ kɛtsɔ bulɛ ni wɔɔjie kpo wɔtsɔɔ nɛkɛ wɔjamɔ lɛ he nibii ni nɔ kwɔlɔ nɛɛ, ni ji, sɔlemɔ kɛ Yehowa yijiemɔ lalai ni wɔɔla lɛ anɔ.—Lala 69:31.
16 WƆ KRISTOFOI AJEŊBA: Wɔ Kristofoi ajeŋba kɛ bɔ ni wɔpueɔ yɛ kpeei ashishi lɛ eha wɔna gbɛi kpakpa akɛ Yehowa Odasefoi. Nɔ hewɔ ji akɛ, wɔhiɛ dɔɔ yɛ jamɔ ni wɔkɛhaa Yehowa lɛ mli, ni agbɛnɛ hu wɔbuuu kpeei ashishi ni wɔyaa lɛ akɛ hiɛtserɛjiemɔ kpojee ko kɛkɛ. Kɛ wɔmiibua wɔhe naa kutuu kɛha nɛkɛ bei krɛdɛɛ nɛɛ, esa akɛ wɔka he wɔhiɛ Kristofoi abulɛ kɛ mumɔŋ jwɛŋmɔ kpakpa mli, ni wɔba wɔjeŋ akɛ sɔɔlɔi yɛ bei fɛɛ mli.—1 Kor.10:31-33.
17 Shi kɛlɛ, ewa waa akɛ aaana mɛi fioo komɛi ni eba kpeei lɛ ashishi lɛ akɛ amɛsubaŋ, atadei, wiemɔ, kɛ jeŋba esaaa jogbaŋŋ. Mɛni abaanyɛ afee kɛji nibii ni tamɔ nɛkɛ je kpo faŋŋ yɛ nyɛ asafo lɛ mli aloo yɛ kpee lɛ shishi? Esa akɛ mɛi ni yɔɔ mumɔŋ hesaai lɛ kɛ ŋaawoo aha yɛ suɔmɔ mli kɛ jwɛŋmɔ akɛ eeeye ebua amɛ ni amɛtsake. (Gal. 6:1; Efes. 4:11,12) Esa akɛ wiemɔ krɔŋŋ lɛ wiemɔ awo wɔ hewalɛ ni wɔya nɔ wɔhiɛ gbɛi kpakpa kɛ jeŋba he tɛi ni nɔ kwɔlɔ lɛ amli.
18 Mɔ ko ni basara wɔ yɛ kpeei lɛ ekome shishi lɛ shi wolo ni nyiɛ sɛɛ nɛɛ yɛ tooyeli adeka lɛ mli: “Mina nyɛ wiemɔi lɛ ahe miishɛɛ waa. Agbɛnɛ mikɛ nyɛmimɛi lɛ ateŋ mɔ kome baakase Biblia lɛ. Enɛ ji klɛŋklɛŋ kwraa ni mibaa nyɛkpeei lɛ eko shishi. Mikpɛ miyiŋ akɛ maba Hɔɔ pɛ, ejaakɛ Hɔgbaa lɛ, mikɛyaa sɔlemɔ. Shi mina miishɛɛ waa akɛ no ha miba ŋmɛnɛ hu ni mikɛ miweku lɛ hu fɛɛ ba. Shi nɔ ni minaaa he miishɛɛ kwraa ji bɔ ni mɛi ni edara lɛ wieɔ waa yɛ be mli wielɔ lɛ haa ewiemɔ lɛ.”
19 Nɔ ni akpa shi ni ana yɛ wɔkpeei lɛ ekomɛi ashishi ji akɛ, gbekɛbii ni eye aaafee afii nyɔŋma-kɛ-etɛ kɛyaa lɛ ateŋ mɛi fioo komɛi yataraa agbalɛ afa banee ko, ni amɛkɛ woji ni amɛŋmala nibii yɛ nɔ lɛ shwɛɔ, aloo amɛwieɔ, ni amɛbooo wiemɔi ni yaa nɔ lɛ toi. Jeŋba ni tamɔ nɛkɛ tsɔɔ akɛ ehe miihia ni amɛfɔlɔi akwɛ amɛnɔ lolo ni no hewɔ lɛ esa akɛ amɛtara amɛwekui lɛ amasɛi. Esa akɛ fɔlɔi ni hiɛ gbekɛbii lɛ ahiɛ ahi nɛkɛ saji nɛɛ anɔ jogbaŋŋ ni amɛkɛ gbɛtsɔɔmɔi ni he hiaa lɛ aha amɛbii lɛ. (Efes. 6:4) Esa akɛ nyɛmimɛi hii kɛ yei kɛ mɛi ni darako tsa yɛ afii amli lɛ akai akɛ kɛ wiemɔ lɛ miiya nɔ lɛ, be ni esa akɛ akɛbo toi ni, shi jeee wiemɔ be ni.—5 Mose 31:12.
20 Esa akɛ wɔ fɛɛ wɔya kpeei lɛ kɛ mumɔ ni tsɔɔ hiɛsɔɔ, ni wɔda shi yɛ nibii fɛɛ ni ato he gbɛjianɔ aha wɔ lɛ he. Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ, esa akɛ wɔnu shishi akɛ asafo lɛ edaaa tsɔ yɛ Cote d’Ivoire. Nyɛmimɛi ni yɔɔ jɛmɛ lɛ efee amɛ kpeei momo. Nyɛmimɛi asuɔmɔ ni amɛyɔɔ kɛha wɔ lɛ hewɔ ni amɛkpɛlɛ nɔ akɛ amɛbaato kpeei etɛ ahe gbɛjianɔ amɛha wɔ lɛ. Ani esaaa ni wɔdaa shi yɛ enɛ he? Yɛ anɔkwale mli lɛ, Benin bɔiko nitsumɔ akɛ nitsumɔ he nine kɛjɛ be mli ni ajie naatsii ni ye afii 14 lɛ nɛ lɛ. Shi akɛni agbɛnɛ nyɛmimɛi lɛ yɛ heyeli hewɔ lɛ. amɛmiishwe akɛ amɛaaye amɛbua wɔ kɛtsɔ wɔkpeei lɛ enumɔ ni amɛaato he gbɛjianɔ amɛha wɔ lɛ nɔ. Eka shi faŋŋ akɛ mɛi abɔ ni baaya lɛ baafa kwraa fe bɔ ni amɛtsu he nii da. Enɛ hewɔ lɛ, nibii komɛi tamɔ wɔɔhei kɛ niyenii ni amɛaana amɛha wɔ lɛ baafee naagba diɛŋtsɛ kɛha amɛ. Ni wɔɔjie hiɛjoomɔ, kɛ miklɛŋklɛŋ kɛ nii ahe wiemɔ su kpo lɛ, mɛni hewɔ ohaaa nyɛmimɛi lɛ ana akɛ ohiɛ esɔ mɔdɛŋbɔɔ babaoo ni amɛkɛtsu nii bɔni afee ni amɛjie gbɔfeemɔ kpo amɛtsɔɔ bo lɛ moŋ?
21 He fɛɛ he ni abaaha bo akɛ oyawɔ lɛ, ha efee oti ni ma ohiɛ akɛ obaaha jɛmɛ atse ni efee keŋkeŋ. Wɔɔhei lɛ ekomɛi yɛ ni aŋmɛɛɛ gbɛ ni ashɛre la ni ahoo nii yɛ jɛmɛ. Nyɛfainɛ nyɛfea klalo akɛ nyɛkɛ kpee lɛ he gbɛjianɔtolɔi lɛ baafee ekome yɛ nɛkɛ saji nɛɛ amli. Nyɛkwɛa jogbaŋŋ koni nyɛ nibii fɛɛ ni nyɛkɛbaaya lɛ ahe atsea ni efee fɛo hu. Nyɛkaia akɛ nyɛsu kɛ nyɛjeŋba baasa gbɛjianɔtoo lɛ he yɛ Ghana. Nyɛhiɛ ahia nyɛhe nɔ akɛ esa akɛ awie nyɛhe ekpakpa hu yɛ be mli ni nyɛshi jɛmɛ.
22 Akɛni nyɛbaafa gbɛ kɛya maŋsɛɛ hewɔ lɛ, ebaahi jogbaŋŋ akɛ nyɛbaaha otii ni je kpo yɛ saneyitsei ni ji “To Tip-Or Not” (‘Ake Nii-Aloo Akake’) kɛ “Tips on Tipping,”(‘Nikee he Otii’) mli, yɛ Awake! ni je kpo yɛ June 22, 1986, yɛ baafai 24-7 lɛ ahi nyɛjwɛŋmɔ mli. Nyɛfainɛ nyɛsaa nyɛkanea saji nɛɛ ekoŋŋ, ejaakɛ amɛtsɔɔ mɛi pɔtɛɛ ni kpaa gbɛ akɛ ake amɛ nii kɛ nɔ ni amɛtaoɔ lɛ hu, yɛ bɔ ni afɔɔ feemɔ yɛ maji sɔrɔtoi lɛ amli lɛ naa. Kɛfata he lɛ, Awake! ni wɔtsi ta yɛ yiteŋgbɛ lɛ mli saji maa nɔ mi akɛ, “yɛ be mli ni otee kpee lɛ, nɔ ni ofeɔ akɛ mɔ aŋkro lɛ saa kuu muu lɛ fɛɛ he. Gbɔmɛi baakojo kuu lɛ yɛ subaŋ ni ooojie lɛ kpo lɛ naa.” No hewɔ lɛ bɔ fɛɛ bɔ ni osusuma yɛ nikee he ji lɛ, kɛ otee maŋtiase ko mli akɛ mɛi ni etee kpee ni Yehowa Odasefoi feɔ lɛ ateŋ mɔ kome lɛ, okɛ hiɛshikamɔ kɛ sanesɛɛkɔmɔ atsu nii ni ofee klalo akɛ ‘ooofee nii fɛɛ yɛ sanekpakpa lɛ hewɔ.’—1 Kor. 9:19-23.
23 Yɛ be mli ni átee nyɛsɛɛ afi lɛ kpokpaa wulu nɔ kpee lɛ sɛɛ lɛ, nyɛmiyoo ko nine shɛ wolo ko nɔ kɛjɛ yoo ni saa hotel tsu ni ewɔ mli lɛ mli lɛ dɛŋ. Ekɛɛ, “Masumɔ ni mada bo shi yɛ wolo bibioo lɛ kɛ nikeenii ni oshi owo mli lɛ hewɔ. . . . Shidaa aha bo, akɛ agbɛnɛ mikaseɔ Biblia lɛ ni miikase bɔ ni mafee ni mana hiɛsɔɔ maha wɔtsɛ Yehowa kɛ e-Bi Koome, Yesu Kristo hu. . . . Eŋɔɔ minaa waa akɛ ona wɔ-hotel ni obawɔ lɛ he miishɛɛ. Mihiɛ ka nɔ akɛ mikɛo baakpe yɛ kpee ni baanyiɛ sɛɛ lɛ mli.” Yoo ni saa etsu lɛ mli lɛ folɔ wiemɔ ni ji “wolo bibioo” kɛ “nikeenii” lɛ ashishi yɛ ewolo lɛ mli.
24 Yɛ wɔɔhe he sane lɛ gbɛfaŋ lolo lɛ, nyɛfainɛ nyɛkaia yɛ bei fɛɛ mli akɛ esa akɛ nyɛjeŋba awo Nyɔŋmɔ gbɛi lɛ hiɛ nyam. Kɛji aha bo wɔɔhe yɛ tsu ni ahaiɔ mli ni ekolɛ atsɔɔ mɛi abɔ ni sa akɛ amɛhi tsu kome mli, tamɔ mɛi ejwɛ, ni gbekɛbii fata he nɛkɛ lɛ, nyɛkɛ mɛi krokomɛi tamɔ nanemɛi kɛ wekumɛi krokomɛi akafataa nyɛhe yɛ tsu lɛ mli. No etsɔŋ anɔkwayeli Agbɛnɛ hu, nyɛkwɛa ni nyɛkɛ takoi kɛ nibii krokomɛi ni afɔ he aka akawoa jɛmɛ muji, ejaakɛ nibii ni tamɔ nakai haŋ jɛmɛ afee fɛo. Kɛji aŋmɛɛɛ gbɛ ni ahoo nii yɛ jɛmɛ lɛ, nyɛfainɛ nyɛkɛtsua nii.
25 Jeee wɔhesaamɔ kɛ jeŋba mli pɛ esa akɛ falefalefeemɔ kɛ mɛi krokomɛi ahe susumɔ aje kpo yɛ, shi moŋ yɛ bɔ ni wɔkɛ mɛi krokomɛi anibii tsuɔ nii baalɛ hu mli. Ani yiŋtoo ko yɛ ni no hewɔ ni esaaa akɛ wɔshiɔ tsu ni wɔhiɔ mli lɛ mli keŋkeŋ kɛ falefale? Jeŋba ni tsɔɔ mɛi krokomɛi ahe ni asusuuu lɛ fiteɔ wɔgbɛi kpakpa lɛ. Nyɛhaa wɔ fɛɛ wɔbɔa mɔdɛŋ akɛ, wɔbaaba wɔjeŋ ekpakpa, koni “wɔkɛwula Nyɔŋmɔ ni ji wɔyiwalaherelɔ lɛ tsɔɔmɔ lɛ yɛ nibii fɛɛ mli,” yɛ kpokpai wuji anɔ kpeei ni baa lɛ ashishi.—Tito 2:10.
26 KƐHA FƆLƆI: Gbekɛbii bibii kɛ mɛi ni edara fioo lɛ fɛɛ fata mɛi ni afɔ amɛ nine ni amɛba “Wiemɔ Krɔŋŋ” Kpokpaa Wulu nɔ kpee lɛ ashishi lɛ ahe. Esa akɛ amɛ hu amɛkɛ naatsemɔ awie wiemɔ krɔŋŋ lɛ. Kwɛ bɔ ni eyɔɔ fɛo akɛ wɔɔna gbekɛbii ni ekase bɔ ni amɛaafee toiboo yɛ Kristofoi akpeei fɛɛ ashishi ni amɛyɔɔ kpee lɛ shishi wiemɔi lɛ ahe miishɛɛ babaoo hu lɛ! (Lala 148: 12, 13) Shi enɛ damɔ fɔlɔi lɛ anɔkwɛmɔ nɔ kpakpa kɛ kwɛmɔ ni amɛaakwɛ amɛnɔ jogbaŋŋ lɛ nɔ titri. Atsɔse gbekɛbii lɛ ateŋ mɛi pii ni amɛle bɔ ni aŋmalaa wiemɔi amli otii ahaa. Kɛji oji fɔlɔ ni otsɔko obii lɛ bɔ ni aŋmalaa wiemɔi amli saji otii ahaa lɛ, mɛni hewɔ okɛ be ni eshwɛ dani nyɛkpee lɛ baaje shishi lɛ efeee nakai? Abaanyɛ awo gbekɛbii kwraa lɛ po hewalɛ ni amɛŋmala ŋmalɛi ni atsɛɔ kɛ wiemɔi ni kɔɔ nomɛi ahe ni wielɔi lɛ baatsɛ lɛ amɛshwie shi. Fɔlɔi lɛ ateŋ mɛi komɛi toɔ gbɛjianɔ ni amɛtiɔ gbi lɛ mli wiemɔi lɛ amli saji otii lɛ amli yɛ be mli ni amɛku amɛsɛɛ kɛtee amɛwɔɔhe lɛ aloo yɛ be mli ni amɛyaa shia lɛ.
27 Eji anɔkwale akɛ, fɔlɔi babaoo le bɔ ni eji gbekɛbii fɛɛ asubaŋ akɛ amɛaashwɛ babaoo lɛ jogbaŋŋ. Amɛbɛ niiashikpamɔ yɛ shihilɛ mli, ni amɛdarako hu. No hewɔ lɛ, esa akɛ atsɔɔ amɛ be mli ni esa akɛ abo sane toi kɛ bɔ ni esa akɛ amɛba amɛjeŋ yɛ kpeei ashishi. Enɛ biɔ ni amɛfɔlɔi lɛ akwɛ amɛnɔ jogbaŋŋ. Fɔlɔi lɛ ekomɛi eŋmɛɛ amɛhe ogbɔjɔ yɛ enɛ gbɛfaŋ. Bei komɛi lɛ, eyɛ mli akɛ fɔlɔi lɛ jieɔ bulɛ ni sa kpo amɛtsɔɔ Yehowa yɛ be mli ni asɔleɔ lɛ moŋ, shi amɛbii lɛ shwɛɔ ni amɛgbalaa mɛi krokomɛi ajwɛŋmɔ. Esa akɛ fɔlɔi lɛ ale nɔ ni amɛbii lɛ feɔ yɛ be mli ni asɔleɔ lɛ po. Agbɛnɛ hu, mɛni amɛfeɔ yɛ be mli ni amɛte shi yɛ hei ni amɛtara yɛ be mli ni wiemɔ lɛ yaa nɔ lɛ? Ani ashiɔ gbekɛbii lɛ ni akwɛɛɛ amɛnɔ yɛ be mli ni wiemɔ lɛ yaa nɔ lɛ kɛ be mli ni akpa kpee lɛ sɛɛ fɛɛ?—Abɛi 29:15.
28 Bei komɛi lɛ ashiɔ gbekɛbii lɛ ni akwɛɛɛ amɛnɔ yɛ kpeei lɛ ashishi. Enɛ ejaaa. Gbekɛbii lɛ ekomɛi feɔ nibii ni ehiii ni amɛfeɔ nibii hu ni etsɔɔɔ bulɛ, ni bei komɛi po lɛ amɛtseɔ nyɛmimɛi hii kɛ yei onukpai ni bɔɔ mɔdɛŋ ni amɛjaje amɛ yɛ mlihilɛ mli lɛ po hiɛ atua. Yɛ bei babaoo lɛ, nɛkɛ subaŋ ni amɛbɛ kɛ jeŋba ni esaaa Kristofoi nɛɛ jɛɔ gbɛ ni aŋmɛɔ amɛ ni amɛfeɔ nɔ ni amɛsumɔɔ kɛ tsɔsemɔ hu ni amɛnaaa yɛ shia lɛ mli. Eka shi faŋŋ akɛ esa akɛ ajaje enɛ. Esa akɛ Kristofoi fɛɛ ni ji fɔlɔi lɛ akwɛ amɛbii lɛ anɔ jogbaŋŋ yɛ bei fɛɛ mli yɛ be mli ni amɛtsɔseɔ “amɛ yɛ Nuŋtsɔ lɛ [Yehowa] tsɔsemɔ kɛ ŋaawoo lɛ mli” lɛ.—Efes. 6:4.
29 WƆHIƐ SƆƆ BƆ Nl NYƐFIƆ WƆSƐƐ KWRAA KƐMƆƆ SHI LƐ: Atsu gbɛjianɔtoo kɛ nitsumɔ babaoo he nii bɔni afee ni ana sɛii, woji, niyenii, kɛ hiamɔ nibii krokomɛi ni fa bɔ ni sa kɛha mɔ fɛɛ mɔ ni baaya kpee lɛ. Bɔni afee ni akwɛ ni nɛkɛ gbɛjianɔtoi nɛɛ fɛɛ aye omanye lɛ, ato asafo fɛɛ asafo he gbɛjianɔ kɛha kpee pɔtɛɛ ni amɛbaaya. Ekome ni nyɛkɛ wɔ aaafee yɛ enɛ mli lɛ he miihia bɔni afee ni mɛi akafa yɛ he kome fe nine. Eji anɔkwale akɛ, shihilɛi komɛi ahewɔ lɛ ebaabi ni mɛi fioo ko aya kpee lɛ yɛ he kroko. Shi kɛlɛ, esa akɛ wɔteŋ mɛi pii anyɛ aya kpee lɛ yɛ hei ni atsɔɔ amɛ akɛ amɛya lɛ.—1 Kor. 13:5; Fil. 2:4.
30 Efeee wɔ akɛ wɔbaana naagbai komɛi yɛ shitaramɔ he, shi kɛlɛ ehi akɛ wɔɔkai wɔhe yɛ gbɛjianɔtoo ni akpɛlɛ nɔ kɛha sɛishimɔ lɛ he. OBAANYƐ OSHI SƐI OHA OWEKU KƆKRƆƆ LƐ MLI BII KƐ MƐI NI KƐ BO BAAFA GBƐ LƐ YƐ BO DIƐŊTSƐ OTSƆNE MLI LƐ PƐ. Nyɛfainɛ nyɛkashia sɛii nyɛhaa mɛi krokomɛi. Bei komɛi lɛ, ashiɔ sɛii lɛ ekomɛi ni jeee mɛi pɔtɛɛ komɛi ahewɔ ashi. Enɛ etsɔɔɔ suɔmɔ ni elakaa nyɛmimɛi ni kwɛɔ shitaramɔ nɔ lɛ aloo mɛi ni miitao sɛii amɛtara nɔ lɛ. Yɛ Biblia ŋaawoo lɛ kɛ gbeekpamɔ naa lɛ, esa akɛ wɔbɔ mɔdɛŋ ni wɔjie nyɛmimɛi ahedɔɔ kpo ni wɔkɛ gbɛjianɔtoo ni akpɛlɛ nɔ yɛ sɛishimɔ he lɛ atsu nii kwraa kɛmɔ shi.—2 Pet. 1:5-8.
31 Wɔmiiwo ŋaa akɛ akɛ nilee atsu nii yɛ wɔ diɛŋtsɛ wɔhe nibii ni wɔkɛbaaba kpee lɛ shishi lɛ mli. Be ko ni eho lɛ, mɛi komɛi kɛ nibii wuji ni eyaaa amɛsɛii lɛ ashishi baa. Akɛ nibii nɛɛ mamɔɔ sɛii lɛ ateŋ loo sɛii lɛ anɔ po. Enɛ haaa mɛi komɛi ana sɛii amɛtara nɔ. No hewɔ lɛ ehe miihia ni wɔsusu mɛi krokomɛi ahe yɛ enɛ gbɛfaŋ.
32 Hegbɛ yɛ akɛ abaanyɛ akɛ video camera kɛ tsɔnei ni akɛmɔmɔɔ wiemɔ aba kpee lɛ shishi. Shi kɛlɛ, esa akɛ mɛi ni kɛ nɛkɛ nibii nɛɛ tsuɔ nii lɛ akwɛ jogbaŋŋ ni ekagba nyɛmimɛi lɛ anaa aloo eegbala amɛjwɛŋmɔ. Esaaa akɛ akɛ nɛkɛ tsɔnei nɛɛ mamɔɔ sɛii lɛ ateŋ aloo hei ni atsɔɔ kɛjeɔ kpo lɛ. Esaaa akɛ akɛ tsɔnei nɛɛ asɛɛ kpaai lɛ tsaa adekai ni wiemɔ lɛ tsɔɔ mli lɛ asɛɛ kpaai lɛ aloo srawa hewalɛ kpaai lɛ. Aŋmɛŋ gbɛ ni akɛ kanei ni naa wa waa aba jɛmɛ. Esa akɛ kɛji akai mɛi ni gbalaa mɛi ajwɛŋmɔ aloo amɛkuɔ amɛhiɛ amɛshwieɔ gbɛtsɔɔmɔi ni yɔɔ yiteŋgbɛ nɛɛ eko nɔ lɛ yɛ saji nɛɛ ahe lɛ, amɛkwɛ ni amɛtsake ni nɔ fɛɛ nɔ aya nɔ jogbaŋŋ. Nyɛmimɛi ni kwɛɔ shitaramɔ nɔ lɛ kɛ mɛi krokomɛi ni tsuɔ enɛɛmɛi ahe nii lɛ ahiɛ baahi amɛhe nɔ ni amɛjaje saji kɛ mɔ ko miiku gbɛtsɔɔmɔi nɛɛ eko mli, ni esa akɛ mɛi ni kɛ nɛkɛ tsɔnei nɛɛ tsuɔ nii lɛ kɛ amɛ afee ekome kwraa kɛmɔ shi.
33 WOJI KƐ NIYENII HE GBƐJIANƆTOO: Wɔnine baashɛ woji heei ni abaajie amɛ kpo yɛ kpeei lɛ ashishi lɛ nɔ yɛ jara ni akɛhaa yɛ nakai maji lɛ amli lɛ naa. Obaanyɛ ohe bɔ ni he baahia bo pɛ. Yɛ sɛɛ mli lɛ, wɔnine baashɛ nɔ yɛ Ghana. Taakɛ bɔ ni atsɔ hiɛ atswa nyɛ adafi momo lɛ, abaato niyenii he gbɛjianɔ yɛ kpeei lɛ fɛɛ ashishi. Ahoŋ niyenii sɔrɔtoi babaoo taakɛ bɔ ni wɔle ni afeɔ yɛ Ghana lɛ. Shi yɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, abaana niyenii babaoo aha mɛi fɛɛ yɛ kpee be lɛ fɛɛ mli. Kaimɔ ni ohiɛ shika ni fa bɔ ni sa kɛha nibii ni he baahia bo lɛ.
34 Ŋwanejee ko bɛ he akɛ, Yehowa webii ahiɛ sɔɔ hegbɛ ni amɛnaa ni amɛkɛkpeɔ kutuu yɛ hei kpakpai daa afi bɔni afee ni amɛna mumɔŋ gbɛjianɔtoo ni asaa ato amɛ lɛ mli miishɛɛ lɛ waa diɛŋtsɛ. Wɔhiɛ sɔɔ mɛi ni sɔmɔɔ lɛ kɛ nibii krokomɛi ni wɔnaa mli ŋɔɔmɔ yɛ nɛkɛ henaabuamɔi nɛɛ ashishi lɛ hu waa diɛŋtsɛ. Asafo lɛ kɛ be kɛ shika babaoo tsuɔ nii, ni akɛtoɔ sɛii ni fa bɔ ni sa ahe gbɛjianɔ, ni akɛsaa tsɔnei ni hi jogbaŋŋ ni awieɔ awoɔ mli, ni akɛtoɔ niyenii kpakpa he gbɛjianɔ, ni akɛtsuɔ gbɛjianɔtoi sɔrɔtoi kɛ nibii krokomɛi ni he yɔɔ sɛɛnamɔ nihaa kpee lɛ yaa feɔ nɔ ni wɔnaa he miishɛɛ kɛ nɔ ni haa wɔ hejɔlɛ yɛ mumɔŋ lɛ ahe nii.
35 Yelikɛbuamɔ ni nyɛjeɔ suɔmɔ mli nyɛkɛhaa ni nyɛkɛfiɔ Asafo lɛ jeŋ muu fɛɛ nitsumɔ lɛ sɛɛ lɛ akɛwoɔ nɛkɛ nyɔji nɛɛ. No hewɔ lɛ akɛ tooyeli adekai ni akadi amɛ jogbaŋŋ mamɔɔ kpeei lɛ ashishi hei sɔrɔtoi fɛɛ, koni eye ebua nyɛ. Wɔhiɛ sɔɔ yelikɛbuamɔ fɛɛ ni nyɛkɛhaa lɛ waa, ni Asafo lɛ miisumɔ ni eda nyɛ shi po kɛtsɔ hiɛ yɛ suɔmɔ kɛ ekomefeemɔ mli ni nyɛjɛɔ nyɛfiɔ Maŋtsɛyeli lɛ he nibii asɛɛ yɛ nɛkɛ gbɛ nɔ lɛ hewɔ. Wɔhiɛ ka nɔ akɛ enɛ baatsirɛ mɔ fɛɛ mɔ ni enu gbɛnaa nii ni ka enɔ yɛ nɔ ni wɔtsi ta yɛ biɛ lɛ gbɛfaŋ lɛ he ni nyɛbaaye nyɛbua wɔ kwraa kɛmɔ shi kɛtsɔ nyɛhe ni nyɛkɛaawo mli yɛ bɔ ni nyɛshihilɛ aaaŋmɛ gbɛ naa lɛ nɔ.—Luka 6:38.
36 BA “WIEMƆ KRƆŊŊ” KPOKPAA WULU NƆ KPEE LƐ: Kɛtsɔ “Wiemɔ Krɔŋŋ” Kpokpaa Wulu nɔ kpee lɛ shishi ni oooya kɛ wiemɔi lɛ atoi ni ooobo jogbaŋŋ lɛ nɔ lɛ, obaanu nɔ hewɔ ni Yehowa eha wɔ wiemɔ krɔŋŋ lɛ kɛ nɔ hewɔ ni esa akɛ wɔha wɔhiɛ ahi wɔhe nɔ be fɛɛ be ni wɔwuu wɔshi hiɛjoomɔ henumɔi ni baanyɛ afite ekomefeemɔ ni esa akɛ ehi wɔkɛ wɔnyɛmimɛi ateŋ lɛ shishi jogbaŋŋ. Too ogbɛjianɔ bianɛ koni onyɛ oshɛ jɛmɛ kɛha lala ni akɛbaagbele kpee lɛ ni oya kpee lɛ fɛɛ kɛyashi naagbee sɔlemɔ ni akɛbaakpa yɛ Hɔgbaa shwane lɛ hu.