Buu-Mɔɔ INTANƐT NƆ WOJIATOOHE
Buu-Mɔɔ
INTANƐT NƆ WOJIATOOHE
Ga
@
  • ɛ
  • ɔ
  • ɛ́
  • ɛ̃
  • ɔ̃
  • ã
  • ŋ
  • á
  • BIBLIA
  • WOJI
  • ASAFOŊ KPEEI
  • w94 9/1 bf. 5-7
  • Jeŋ Nilee, Jamɔ, Kɛ Anɔkwale Taomɔ

Vidio ko bɛ kɛhã nɔ ni ohala nɛɛ.

Ofainɛ waa, be ni wɔtaoɔ wɔjie vidio lɛ, wɔná naagba ko.

  • Jeŋ Nilee, Jamɔ, Kɛ Anɔkwale Taomɔ
  • Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—1994
  • Saneyitsei Bibii
  • Saji Ni Tamɔ Enɛ
  • Jamɔ Gbe Adebɔɔ He Guɔ
  • Hewalɛ ni Akɛtsuɔ Nii yɛ Gbɛ Fɔŋ Nɔ
  • Anɔkwale Jamɔ Kunimyeli
  • Ŋmɛnɛ Hemɔkɛyeli ni Abɛ—Esa akɛ Taomɔ lɛ Aya Nɔ?
    Nyɔŋmɔ Sɛɛ Gbɛ ni Adesai Taoɔ
Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—1994
w94 9/1 bf. 5-7

Jeŋ Nilee, Jamɔ, Kɛ Anɔkwale Taomɔ

“Anɔkwale ni eji akɛ apasa jamɔi babaoo egbɛ eshwa . . . lɛ ena minɔ hewalɛ ko.”—Charles Darwin

AFII ohai 19 lɛ mli lɛ, jeŋ nilee kɛ jamɔ ná wekukpaa ni kɛ amɛhe kpaa gbee mli ŋɔɔmɔ. Wolo ko ni atsɛɔ lɛ Darwin: Before and After lɛ wie akɛ: “Yɛ jeŋ nilee he niŋmaai amli po lɛ, niŋmalɔi lɛ nuuu shishashaomɔ he akɛ amɛaawie Nyɔŋmɔ he, yɛ gbɛ ni eka shi faŋŋ akɛ ejieɔ adebɔɔ su kpo, ni anɔkwayeli hu yɔɔ mli nɔ.”

Darwin Origin of Species wolo lɛ gbe yi ni eha nakai tsakemɔ lɛ ba. Jeŋ nilee kɛ sutsakemɔ bana tsakpaa ko ni mli wa, ni bɛŋkɛ kpaakpa, ni jie jamɔ—kɛ Nyɔŋmɔ—kwraa kɛjɛ sane lɛ mli. Sir Julian Huxley kɛɔ akɛ: “Yɛ sutsakemɔ susumɔ mli lɛ, ŋwɛinyo adebɔlɔ ko he ehiaaa ni esaaa akɛ asusuɔ ehe hu.”

Ŋmɛnɛ, awieɔ sutsakemɔ tsɔɔmɔ ni akaa yiŋ atsɔɔ lɛ he akɛ jeŋ nilee shishitoo ni anyɛŋ aŋmɛɛ he kɔkɔɔkɔ. Adebɔɔ mlai ahe nilelɔ Fred Hoyle tsɔɔ yiŋtoo titri hewɔ ni nɛkɛ tsakpaa nɛɛ yɔɔ lɛ, akɛ: “Jeŋ nilelɔi ni kpɛlɛɔ blema susumɔi anɔ lɛ miisusu bɔ ni amɛaafee amɛtsĩ sɛɛkuu kɛmiiya tsutsu jamɔ mli susumɔi ni tekeɔ nɔ lɛ ahe lɛ naa babaoo fe ni amɛaakpa anɔkwale lɛ gbɛ.” Mɛɛ nibii ni tekeɔ nɔ eha jamɔ he efee nyaŋemɔ waa eha jeŋ nilee nakai lɛ?

Jamɔ Gbe Adebɔɔ He Guɔ

Yɛ nɔ ni akɛɛ eji mɔdɛŋbɔɔ ni akɛmiifi Biblia lɛ sɛɛ lɛ mli lɛ, “mɛi ni kɛɔ akɛ abɔɔɔ je lɛ kɛjɛɛɛ nɔ ko mli”—ni ji mɛi ni kɛ amɛhe eyakpɛtɛ Protestantbii akuu ni fiɔ shishitoo mlai ni yɔɔ shɛii asɛɛ lɛ ahe lɛ—wie doo akɛ shikpɔŋ lɛ kɛ jeŋ muu lɛ fɛɛ yeko nɔ ni shɛɔ afii 10,000. Nɛkɛ susumɔ ni tekeɔ nɔ nɛɛ egbala tɛsaa kɛ shikpɔŋ sũ he nilelɔi, ŋulamii ahe nilelɔi, kɛ adebɔɔ mlai ahe nilelɔi hu ahefɛoyeli wiemɔi, ejaakɛ eteɔ shi ewoɔ nibii ni amɛna lɛ.

Shi mɛni Biblia lɛ kɛɔ diɛŋtsɛ? “Shishijee mli lɛ Nyɔŋmɔ bɔ ŋwɛi kɛ shikpɔŋ.” (1 Mose 1:1) Atsɔɔɔ be sɛɛjɛkɛmɔ ni ekɛfee enɛ. Atsĩii “klɛŋklɛŋ gbi lɛ” po tã aahu kɛbashi 1 Mose 1:3-5 lɛ mli dã. Beni nɛkɛ klɛŋklɛŋ “gbi” nɛɛ je shishi lɛ, no mli lɛ “ŋwɛi kɛ shikpɔŋ” yɛ momo. No hewɔ lɛ, ani eeenyɛ efee akɛ ŋwɛi kɛ shikpɔŋ lɛ eye afii akpekpei akpei abɔ, taakɛ jeŋ nilelɔi kɛɔ lɛ? Ekolɛ eeenyɛ eba akɛ amɛye nakai. Biblia lɛ ewieee be sɛɛjɛkɛmɔ ni akɛfee lɛ he kwraa.

Nɔ kroko hu ni jamɔ efee kɛteke nɔ ji bɔ ni mɛi komɛi tsɔɔ adebɔɔ ‘gbii’ ekpaa lɛ shishi amɛhaa lɛ. Mɛi ni hiɛ shishinumɔ ni yɔɔ kpɛŋŋ lɛ ateŋ mɛi komɛi kɛɔ doo akɛ etsɔɔ gbii diɛŋtsɛ, ni enɛ tsĩɔ shikpɔŋ nɔ adebɔɔ lɛ naa ewoɔ be sɛɛjɛkɛmɔ ni ji ŋmɛlɛtswai 144 mli. Enɛ teeɔ ŋwanejee shi yɛ jeŋ nilelɔi ateŋ, ejaakɛ amɛnuɔ he akɛ nɛkɛ wiemɔ nɛɛ kɛ jeŋ nilee mli nibii ni amɛna faŋŋ lɛ kpaaa gbee.

Shi, bɔ ni mɛi ni hiɛ shishinumɔ ni yɔɔ kpɛŋŋ lɛ tsɔɔ Biblia lɛ shishi amɛhaa—jeee Biblia lɛ diɛŋtsɛ—ji nɔ ni kɛ jeŋ nilee kpaaa gbee lɛ. Biblia lɛ ekɛɛɛ akɛ adebɔɔ “gbi” fɛɛ gbi hé ŋmɛlɛtswai 24; lɛlɛŋ, ekɛ nɛkɛ ‘gbii’ nɛɛ fɛɛ fataa “gbi nɔ ni Yehowa Nyɔŋmɔ fee shikpɔŋ kɛ ŋwɛi,” ni ji gbi kakadaŋŋ fe nomɛi lɛ ahe, ni tsɔɔ akɛ jeee Biblia mli ‘gbii’ lɛ fɛɛ hiɛ ŋmɛlɛtswai 24. (1 Mose 2:4) Ekomɛi baanyɛ afee afii akpei abɔ yɛ esɛɛjɛkɛmɔ mli.a

Enɛ hewɔ lɛ, mɛi ni kɛɔ akɛ abɔɔɔ je lɛ kɛjɛɛɛ nɔ ko mli, kɛ mɛi ni fiɔ shishitoo mlai ni yɔɔ shɛii asɛɛ lɛ egbe adebɔɔ he susumɔ lɛ he guɔ. Amɛtsɔɔmɔ ni kɔɔ afii abɔ ni jeŋ muu nɛɛ fɛɛ eye, kɛ adebɔɔ ‘gbii’ lɛ asɛɛjɛkɛmɔ he lɛ kɛ jeŋ nilee kɛ Biblia lɛ hu kpaaa gbee. Shi, áfee nibii krokomɛi hu kɛteke nɔ, ni eha jamɔ he efee nyaŋemɔ waa kɛha jeŋ nilelɔi.

Hewalɛ ni Akɛtsuɔ Nii yɛ Gbɛ Fɔŋ Nɔ

Jamɔ eha jalɛ saneyeli ni akɛtsuuu nii lɛ efa babaoo, yɛ yinɔsane be fɛɛ mli. Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ, yɛ Teŋgbɛ Afii lɛ amli lɛ, atsake adebɔɔ tsɔɔmɔ lɛ koni akɛtsɔɔ akɛ sɔlemɔ lɛ sɛɛfimɔ ni ekɛhaa Europa yiwalɛ nɔyelii lɛ ja gbɛ. Nɔ ni amɛtsɔɔ ji akɛ, akpɔ ni awo kɛjɛ ŋwɛi ji nɔ ni kɛ adesai woɔ amɛ gbɛhei amli, akɛ niiatsɛmɛi loo ohiafoi. The Intelligent Universe lɛ tsɔɔ mli akɛ: “Akɛɛɔ niiatsɛmɛi lɛ abii ni ji gbekɛbii lɛ akɛ eji ‘Nyɔŋmɔ gbɛjianɔtoo’ kɛha amɛ akɛ amɛna weku lɛ nibii lɛ amlijaa bibioo ko pɛ, loo amɛkana eko kwraa po, ni awoɔ nitsulɔ lɛ hu hewalɛ be fɛɛ be akɛ eya nɔ emii ashɛ ehe yɛ ‘shihilɛ ní esa Nyɔŋmɔ hiɛ akɛ ekɛ lɛ awo mli lɛ mli.’ ”

Ebɛ naakpɛɛ akɛ mɛi pii sheɔ gbeyei akɛ aaaku sɛɛ kɛya “jamɔ mli nifeemɔi ni afee kɛteke nɔ” lɛ ahe ekoŋŋ! Yɛ nɔ najiaŋ ni eeetsu adesai amumɔŋ hiamɔ nii ahe nii lɛ, bei pii lɛ, jamɔ kɛtsuɔ nii moŋ kɛhaa esɛɛnamɔ. (Ezekiel 34:2) Wiemɔi komɛi ni aŋmala yɛ India Today wolo tɛtrɛɛ lɛ mli lɛ wie akɛ: “Yɛ nibii ni efee ni aŋmala ashwie shi yɛ yinɔi ni eho lɛ amli fɛɛ lɛ hewɔ lɛ, eyɛ naakpɛɛ waa akɛ jamɔ etee nɔ ehiɛ bulɛ ni ayɔɔ kɛha lɛ lɛ mli lolo. . . . Akɛ Bɔlɔ ni Nɔ Kwɔ Fe Fɛɛ lɛ gbɛi etsu nii . . . ni adesai kɛfee efɔji ni ahiɔ fe fɛɛ lɛ amɛshi amɛnanemɛi adesai krokomɛi.”

Nibii fɔji ni apasa jamɔ efee eshwie shi lɛ ná hewalɛ ko ni sa kadimɔ waa yɛ Darwin susumɔ nɔ. Eŋma akɛ: “Mitee nɔ fiofio aahu kɛyashi be mli ni miheee Kristojamɔ miyeee dɔŋŋ akɛ eji ŋwɛi kpojiemɔ. Anɔkwale ni eji akɛ apasa jamɔi babaoo egbɛ eshwa shikpɔŋ lɛ nɔ hei babaoo tamɔ bɔ ni ŋa-la gbɛɔ eshwaa lɛ na minɔ hewalɛ ko.”

Anɔkwale Jamɔ Kunimyeli

Jamɔ mli osatofeemɔ jeee nɔ hee yɛ je nɛɛ mli. Yesu kɛɛ egbii lɛ amli jamɔ mli hiɛnyiɛlɔi ni taoɔ amɛna mɛi anɔ hewalɛ lɛ akɛ: “Nyɛtamɔ gbɔmɛi kpakpai yɛ kponɔgbɛ—shi mli gbɛ lɛ nyɛji osatofeemɔ kɛ yiwalɛ babaoo ni abua naa.”—Mateo 23:28, Phillips.

Shi, anɔkwale Kristojamɔ “jɛɛɛ je lɛ mli.” (Yohane 17:16) Esɛɛnyiɛlɔi lɛ kɛ amɛhe wooo jamɔ kɛ maŋkwramɔŋ juu-kɛ-fɔ̃ nifeemɔi amli; ni jeŋ nilee ni ekpɛlɛɛɛ nɔ akɛ Bɔlɔ ko yɛ shihilɛ mli lɛ hu lakaaa amɛ. Bɔfo Paulo ŋma akɛ: “Je nɛŋ nilee lɛ ji kwashiaiasane yɛ Nyɔŋmɔ hiɛ.”—1 Korintobii 3:19.

Shi kɛlɛ, enɛ etsɔɔɔ akɛ anɔkwa Kristofoi bɛ jeŋ nilee he nikasemɔ ko kwraa. Nɔ ni tamɔɔɔ nakai lɛ, mɛi ni nyiɛɔ anɔkwa jamɔ sɛɛ lɛ naa jeŋ nilee he miishɛɛ. Akɛɛ blema gbalɔ Yesaia akɛ: “Nyɛholea nyɛhiŋmɛii anɔ kɛyaa ŋwɛi, ni nyɛkwɛa. Namɔ bɔ enɛɛmɛi?” (Yesaia 40:26) Nakai nɔŋŋ hu, bɔni afee ni enu Bɔlɔ lɛ shishi jogbaŋŋ lɛ, afɔ̃ Hiob nine akɛ epɛi adebɔɔ mli nibii ni yɔɔ naakpɛɛ lɛ kɛ jeŋ muu lɛ fɛɛ mli ekwɛ.—Hiob, yitsei 38-41.

Hɛɛ, mɛi ni heɔ yeɔ akɛ Bɔlɔ ko yɛ lɛ kɛ bulɛ buɔ adebɔɔ akɛ naakpɛɛ nii. (Lala 139:14) Kɛfata he lɛ, amɛyɛ hekɛnɔfɔɔ yɛ nɔ ni Bɔlɔ, Yehowa Nyɔŋmɔ kɛɔ yɛ wɔsɛɛ be hiɛnɔkamɔ ni yɔɔ nyam he lɛ mli. (Kpojiemɔ 21:1-4) Kɛtsɔ Biblia lɛ kasemɔ nɔ lɛ, mɛi akpekpei abɔ miiná amɛmiile akɛ gbɔmɔ adesa loo ewɔsɛɛ be damɔɔɔ heniianaa nifeemɔ ni aleee nɔ ni baajɛ mli aba lɛ nɔ. Yehowa yɛ yiŋtoo hewɔ ni efee gbɔmɔ, ni nakai yiŋtoo lɛ baaba mli—ni ebaafee jɔɔmɔ eha adesai toibolɔi fɛɛ. Wɔmiifɔ bo nine ni bo diɛŋtsɛ opɛi sane lɛ mli oha ohe.

[Shishigbɛ niŋmai]

a Kwɛmɔ Awake!, November 8, 1982, baafai 6-9, kɛ Insight on the Scriptures, Volume 1, baafa 545, ni Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. fee lɛ. Kɛ ootao saji babaoo ni kɔɔ adebɔɔ ni jɛɛɛ nɔ ko mli lɛ mli hemɔkɛyeli he, kɛ bɔ eteɔ shi ewoɔ jeŋ nilee kɛ Biblia lɛ he lɛ, kwɛmɔ Awake! sɔrɔtoi ni ji March 8, 1983, baafai 12-15, kɛ March 22, 1983, baafai 12-15.

[Akrabatsa ni yɔɔ baafa 6]

ANI AKU HIƐ AFƆ ODASEYELI LƐ NƆ?

MLALELƆ Norman Macbeth ŋma yɛ wolo ni efee yɛ 1971 mli, ni gbɛi ji Darwin Retried—An Appeal to Reason lɛ mli akɛ: “Yehowa Odasefoi po ekase bɔɔ nii ni wala yɔɔ amɛmli lɛ ahe nii babaoo.” Beni ekane Awake! mli sane ko ni kɔɔ sutsakemɔ he lɛ sɛɛ lɛ, Macbeth wie akɛ: “Minaa kpɛ mihe waa beni mina bɔ ni etsɔ ŋaa gbɛ nɔ ewie eshi Darwin tsɔɔmɔ lɛ.” Beni ewieɔ bɔ ni apɛi nii amli jogbaŋŋ aha, kɛ bɔ ni atsɛ mɛi ni le sane lɛ he nii jogbaŋŋ lɛ awiemɔi asɛɛ lɛ he lɛ, niŋmalɔ lɛ mu sane naa akɛ: “Ejeee nɔ ni ja dɔŋŋ akɛ Simpson aaakɛɛ akɛ: ‘. . . eka shi faŋŋ akɛ, mɛi ni heee [sutsakemɔ] amɛyeee lɛ, tamɔ mɛi ni eku amɛhiɛ amɛfɔ̃ jeŋ nilee mli odaseyeli ni yɔɔ lɛ nɔ, yɛ gbɔmɔ fɛɛ gbɔmɔ hiɛ.’ ”

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 7]

Ashiko adesai awɔsɛɛ be ahako heniianaa ni aleee nɔ ni baajɛ mli aba

    Ga Woji (1980-2025)
    Shi Mli
    Botemɔ Mli
    • Ga
    • Kɛmaje
    • Bɔ Ni Misumɔɔ Lɛ Mihãa
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Mlai Ni Yɔɔ He
    • Ohe Saji
    • Ohe Saji Lɛ Ahe Gbɛjianɔtoo
    • JW.ORG
    • Botemɔ Mli
    Kɛmaje