Ani Esa akɛ Blema Saji Ate Shi Awo Anɔkwale?
MARTIN LUTHER na nɔmimaa waa akɛ nɔ ni ekɛɔ lɛ ja. Ehe eye akɛ Biblia lɛ fiɔ esɛɛ. Shi, nɔ ni tamɔɔɔ nakai lɛ, Polandnyo ŋulamii ahe nilelɔ Copernicus, susu akɛ blema hemɔkɛyeli ni yɔɔ nakai beaŋ lɛ ejaaa.
Mɛɛ hemɔkɛyeli? No ji akɛ shikpɔŋ lɛ yɛ jeŋ muu lɛ fɛɛ teŋ tuuŋtu, ni nɔ fɛɛ nɔ nyiɛɔ kɛbɔleɔ lɛ. Shi Copernicus wie akɛ, anɔkwale lɛ ji akɛ, shikpɔŋ lɛ diɛŋtsɛ bɔleɔ hulu lɛ. Luther kpoo enɛ kwraa, ni ewie akɛ: “Gbɔmɛi boɔ ŋulamiiaŋkwɛlɔ ni ebahe gbɛi trukaa, ni bɔ mɔdɛŋ ni etsɔɔ akɛ shikpɔŋ lɛ bɔleɔ ehe, shi jeee ŋwɛii, aloo atatuiaŋ, kɛ hulu kɛ nyɔŋtsere moŋ, lɛ toi.” —History of Western Philosophy.
BEI pii lɛ blema hemɔkɛyelii teɔ shi woɔ anɔkwa saji, eteɔ shi ewoɔ anɔkwale. Amɛbaanyɛ amɛha gbɔmɛi afee nibii ni yeɔ awui po.
Shi kɛlɛ, enɛ etsɔɔɔ akɛ blema saji teɔ shi woɔ anɔkwale be fɛɛ be. Yɛ anɔkwale mli lɛ, bɔfo Paulo wo Kristofoi ni hi shi yɛ egbii lɛ amli lɛ hewalɛ ni amɛya nɔ amɛnyiɛ saji ni ekɛha amɛ lɛ asɛɛ, akɛ: “Shi, anyɛmimɛi, miijie nyɛyi, akɛ . . . saji ni mikɛha nyɛ lɛ, nyɛhiɛ mli bɔ pɛ ni mikɛha nyɛ lɛ.”—1 Korintobii 11:2; kwɛmɔ 2 Tesalonikabii 2:15; 3:6 hu.
Mɛni Paulo kɛ wiemɔ “saji” lɛ tsɔɔ? Insight on the Scriptures, Volume 2, baafa 1118, feɔ lɛ faŋŋ akɛ Hela wiemɔ ni ekɛtsu nii kɛha “saji,” ni ji pa·raʹdo·sis, shishi ji “sane ko ni atsɔ naabu kɛ wiemɔ loo niŋmaa nɔ akɛha.” Ŋleshi Blɔfo wiemɔ lɛ shishi ji “saji, tsɔɔmɔi, loo nifeemɔi ni akɛha kɛjɛ fɔlɔi aŋɔɔ kɛbaha bii aloo amɛtsɔmɔ gbɛi ni ato ni atsɔɔ nɔ asusuɔ nii ahe loo akɛfeɔ nii.”a Akɛni saji ni bɔfo Paulo tsa nɔ ekɛha amɛ lɛ ba kɛjɛ jɛɛhe kpakpa hewɔ lɛ, Kristofoi fee jogbaŋŋ akɛ amɛhiɛ mli kpɛŋŋ.
Shi kɛlɛ, eyɛ faŋŋ akɛ blema saji baanyɛ afee anɔkwale loo amale, nɔ ni hi loo ehiii. Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ, Britania jeŋ nilelɔ Bertrand Russell, jieɔ gbɔmɛi tamɔ Copernicus ni hi shi yɛ afii ohai 16 lɛ mli, ni amɛkɛ anɔkwayeli kɛ ekaa wie amɛshi blema hemɔkɛyelii lɛ ayi. Amɛje “nɔ ni ayoo akɛ nɔ ni ahe aye aahu kɛjɛ blema beaŋ tɔ̃ɔ lɛ baanyɛ afee amale” lɛ shishi. Ani bo hu onaa nilee ni yɔɔ nyiɛmɔ ni anyiɛŋ blema saji asɛɛ kɛkɛ lɛ mli?—Okɛto Mateo 15:1-9, 14 he.
Belɛ, jamɔ mli hemɔkɛyelii kɛ kusumii hu? Ani wɔbaanyɛ wɔkpɛlɛ nɔ kɛkɛ akɛ amɛja ni amɛfiteee nɔ ko? Te wɔɔfee tɛŋŋ wɔle hu? Ni kɛji wɔna akɛ jamɔ mli blema saji teɔ shi woɔ anɔkwale lɛ diɛŋtsɛ lɛ, mɛni esa akɛ wɔfee? Sane ni nyiɛ enɛ sɛɛ lɛ baasusu nɛkɛ sanebimɔi nɛɛ ahe.
[Shishigbɛ niŋmaa]
a Mɛi ni fee ji Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[He ni Mfoniri ni yɔɔ baafa 2 lɛ Jɛ]
Cover: Jean-Leon Huens © National Geographic Society
[He ni Mfoniri ni yɔɔ baafa 3 lɛ Jɛ]
Universität Leipzig