Saji Fɔji ni Yaa nɔ Efaa Babaoo
ANI oyoo pɛŋ akɛ adafitswaa saji ayitsei ni jajeɔ saji fɔji lɛ teeɔ nikanelɔi amiishɛɛ shi fe nɔ ni kɛ sanekpakpa baa? Kɛ eji adafitswaa wolo mli sane ni kɔɔ adebɔɔ naa oshara ko loo oshekuyeli ko ni ŋɔɔ ni aŋma lɛ agboi yɛ hiɛ ni miikpɛlɛ hu lɛ, etamɔ nɔ ni aheɔ sane fɔŋ lɛ oya fe sanekpakpa.
Sane fɔŋ sɛɛ efooo ŋmɛnɛ. Shi yɛ bei komɛi amli lɛ, mɔ ko susuɔ akɛ ani sane fɔŋ pɛ atsɔse adafitswaa woji aŋmalalɔi ni amɛgbu shi amɛtao—ni sanekpakpa ko kwraa bɛ mli.
Efa Babaoo yɛ Yinɔsane Be Fɛɛ Mli
Yɛ anɔkwale mli lɛ, sane fɔŋ efee nɔ ni fa babaoo yɛ afii ohai abɔ lɛ amli, ni efa fe sanekpakpa fɛɛ sanekpakpa. Yinɔsane mli nibii ni aŋmala ashwie shi lɛ babaoo kɔɔ adesa piŋmɔ, nijiaŋwujee, kɛ yeyeeye-feemɔ ni efee adesa niiashikpamɔ lɛ pɛ he.
Nyɛhaa wɔsusua nɔkwɛmɔ nii fioo komɛi ahe. Wolo, Chronicle of the World, ni Jacques Legrand ŋma lɛ kɛ saji sɔrɔtoi, ni aŋma eko fɛɛ eko aha be pɔtɛɛ mli ni sane lɛ ba, tamɔ nɔ ni ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ adafitswaa wolo mli saji aŋmalalɔ miigba ha. Wɔjɛɔ amaniɛbɔi ni atao mli jogbaŋŋ nɛɛ amli wɔnaa bɔ ni saji fɔji ni gbɔmɔ enu yɛ ehaomɔ shihilɛ be yɛ shibɔlemɔ ŋulami Shikpɔŋ nɛɛ nɔ lɛ egbɛ eshwa eha lɛ mli faŋŋ.
Klɛŋklɛŋ lɛ, susumɔ amaniɛbɔɔ ni ba mra ni jɛ Greece yɛ 429 D.Ŋ.B. nɛɛ he. No mli lɛ eeŋma tawuu ni yaa nɔ yɛ Ateene kɛ Sparta teŋ lɛ he sane: “Ányɛ Potidaea maŋtiase maŋ lɛ nɔ ni eŋmɛɛ ehe eha Ateenebii ni woɔ he ka lɛ, beni aha hɔmɔ ye maŋ lɛ mli bii waa ni ha amɛbɔi amɛ gbɔmɛi ni egboi lɛ yeli lɛ.” Eji sane fɔŋ diɛŋtsɛ!
Beni wɔyaa hiɛ kɛyaa klɛŋklɛŋ afii oha dani wɔ Ŋmɛnɛŋmɛnɛ Be nɛɛ shɛ lɛ mli lɛ, wɔnaa bɔ ni abɔ Julius Caesar gbele he amaniɛ fitsofitso aha, ni akɛ be lɛ ha akɛ Roma, March 15, 44 Ŋ.B. “Aju shi agbe Julius Caesar. Yinɔkpaŋlɔi akuu ko tsu lɛ kakla kɛgbe lɛ, ni amɛteŋ mɛi komɛi ji enanemɛi ni bɛŋkɛ lɛ kpaakpa, yɛ be mli ni etaa esɛi nɔ yɛ Ajinafoi Agwabɔɔ He ŋmɛnɛ lɛ, March Ides lɛ.”
Saji fɔji tee nɔ efa babaoo yɛ afii ohai abɔ ni nyiɛ sɛɛ ba lɛ amli. Nɔkwɛmɔ nɔ kome ni haa ŋmiŋmi mɔɔ mɔ ji sane ni jɛ Mexico yɛ 1487 lɛ: “Afɔleshaa nifeemɔ ni sa kadimɔ waa ni ana pɛŋ yɛ Axtec maŋtiase Tenochtitlan mli ji gbɔmɛi 20,000 ni afamɔ amɛtsuii akɛsha afɔle aha Huitzilopochtli, tawuu nyɔŋmɔ lɛ.”
Jeee akɛ niseniianii ni gbɔmɔ feɔ lɛ kɛ sane fɔŋ eba kɛkɛ, shi nibii ni ekwɛɛɛ amɛfeemɔ jogbaŋŋ lɛ kɛ eko efata babaoo ni ato naa lɛ ahe. London la kpeteŋkpele ni tso lɛ tamɔ osharai lɛ eko. Amaniɛbɔɔ ni ba kɛjɛ London, England, yɛ September 5, 1666 lɛ kaneɔ akɛ: “Yɛ naagbee lɛ, yɛ jetsɛremɔ kɛ jenamɔ gbii ejwɛ sɛɛ lɛ, York nɔyelɔ lɛ, ni kɛ ŋshɔ hiɛ lɛji kɛ tu-tsofa ba ni bajwara tsũi ni yɔɔ la lɛ gbɛ nɔ lɛ etsi London la lɛ naa. Shikpɔŋ ni edalɛ shɛɔ hɛktai 400 eshã kɛfata sɔlemɔtsui 87 kɛ shiai 13,000 ni hiɛ kpata he. Nɔ ni yɔɔ naakpɛɛ ji akɛ, gbɔmɛi nɛɛhu pɛ laaje amɛ wala.”
Esa akɛ wɔkɛ saji fɔji ni kɔɔ tsɛŋemɔ helai ni etsɔ shikpɔŋ wuji pii anɔ lɛ afata sane fɔŋ he nɔkwɛmɔ nii lɛ ahe—akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ, tsɛŋemɔ hela ni ji gbɔmɛi otswa-shi-ogbo ni ba yɛ 1830 afii lɛ shishijee mli lɛ. Adafitswaa wolo mli sane ni bɔɔ enɛ he amaniɛ lɛ kaneɔ akɛ: “Gbɔmɔ otswa-shi-ogbo hela lɛ miiwo Europa he gbeyei.” Amaniɛbɔɔ ni ji anɔkwale ni nyiɛ sɛɛ lɛ tsɔɔ sane fɔŋ beni ewoɔ mɔ he gbeyei waa lɛ: “Gbɔmɔ otswa-shi-ogbo, ni aleee yɛ Europa kɛbashi 1817 lɛ, miigbɛ kɛmiishwa anaigbɛ kɛmiijɛ Asia. Egbe Russia maŋtiasei tamɔ Moscow kɛ St. Petersburgh mli bii babaoo—ni mɛi ni gboi lɛ ateŋ mɛi ni fa ji ohiafoi ni jɛ akrowaiaŋ.”
Bɔ ni Egbɛ Eshwa yɛ Nyɛsɛɛ Afii Nɛɛ Amli
No hewɔ lɛ, yɛ be mli ni eji anɔkwale akɛ, sane fɔŋ efee shihilɛ mli anɔkwa sane yɛ yinɔsane be ni ale fɛɛ mli lɛ, wɔ afii ohai 20 nɛɛ mli nyɛsɛɛ afii nyɔŋmai abɔ lɛ yeɔ odase akɛ, saji fɔji miiya hiɛ, yɛ anɔkwale mli lɛ eegbɛ kɛmiishwa kɛ foi.
Ŋwanejee ko bɛ he akɛ, tawuu he saji efee sane fɔŋ ni ehiii fe fɛɛ ni wɔ ŋmɛnɛŋmɛnɛ afii oha lɛ enu. Yinɔsane mli tai enyɔ ni fe fɛɛ—ni awo amɛ gbɛi yɛ gbɛ ni sa nɔ akɛ Jeŋ Ta I kɛ Jeŋ Ta II lɛ—na sane fɔŋ ni abɔ he amaniɛ yɛ gbɛ ni yɔɔ gbeyei nɔ. Shi enɛ diɛŋtsɛ ji sane fɔŋ ni afii oha ni miishɛɛ bɛ mli nɛɛ ena lɛ mli bibioo ko pɛ.
Susumɔ sane yitsei fioo ko ni ajeee gbɛ ahalaaa lɛ ahe:
September 1, 1923: Shikpɔŋ hosomɔ kumɔ Tokyo—300,000 gboi; September 20, 1931: Naagba Wulu—Britania etse eshika jarawalɛ nɔ; June 25, 1950: North Korea yatutua South-bii; October 26, 1956: Hungary-bii te shi amɛshi Soviet nɔyeli; November 22, 1963: Atswa John Kennedy tu agbe lɛ yɛ Dallas; August 21, 1968: Russia tawuu tsɔnei ba koni amɛbaba Prague shitee-kɛ-woo lɛ shi; September 12, 1970: Akɛ okpɛlɛm tswia kɔɔyɔŋ lɛji ni ashɔ yɛ shia-ŋa nɔ; December 25, 1974: Lasuogbele Tracy kumɔ Darwin maŋ lɛ—66 gboi; April 17, 1975: Cambodia gbee shi yɛ Komunist asraafoi ahiɛ; November 18, 1978: Gbɔmɛi pii gbe amɛhe yɛ Guyana; October 31, 1984: Atswa Mrs. Ghandi tu agbe lɛ; January 28, 1986; Ŋwɛiniiaŋ lɛlɛ fɛ beni efa kɛyaa; April 26, 1986: La je yɛ Soviet nuklea shia; October 19, 1987: Stock market jarayeli gbɛjianɔtoo lɛ gbee shi kwraa; March 25, 1989: Mu ni akɛwoɔ tsɔnei amli ni jwa kɛfite Alaska ŋshɔ naa; June 4, 1989: Asraafoi gbe mɛi ni teɔ shi woɔ nɔyeli lɛ yɛ Tiananmen Square.
Hɛɛ, yinɔsane tsɔɔ akɛ, sane fɔŋ efee nɔ ni fa babaoo, yɛ be mli ni kɛ akɛto he lɛ, sane kpakpa efee nɔ ni anaaa. Beni sane fɔŋ gbɛɔ eshwaa babaoo yɛ nyɛsɛɛ afii nyɔŋmai nɛɛ amli lɛ, sane kpakpa hu miiba shi afi fɛɛ afi ni hoɔ.
Mɛni hewɔ esa akɛ eba lɛ nakai? Ni nakai nɔŋŋ ebaaba be fɛɛ be?
Sane ni nyiɛ enɛ sɛɛ lɛ baatsɔɔ sanebimɔi enyɔ nɛɛ amli.
[He ni Mfoniri ni yɔɔ baafa 3 lɛ Jɛ]
WHO/League of Red Cross