Ani Anyɛŋ Ahi Shi ni Ayeee Jalɛ Sane?
“Yɛ nɔ fɛɛ nɔ ni baaba fɛɛ sɛɛ lɛ, miheɔ miyeɔ lolo akɛ gbɔmɛi hi jogbaŋŋ diɛŋtsɛ. Minyɛŋ matswa mihiɛnɔkamɔi mama shishitoo nii ni yiŋfutumɔ, amanehulu, kɛ gbele yɔɔ mli lɛ nɔ kwraa.”—Anne Frank.
ANNE FRANK ni ji Yuda gbekɛ yoo fioo ni eye afii 15 lɛ ŋmala nakai wiemɔi ni yɔɔ awerɛho lɛ ewo ewolo mli etsɛɛɛ nɔŋŋ ni egbo. Fe afii enyɔ ni eho nɛɛ lɛ, akɛ eweku lɛ eyatee tsũyiteŋ fɔlɔ ko mli yɛ Amsterdam, ni ahaaa mɛi ale he ni amɛyɔɔ. Hiɛnɔkamɔi ni eyɔɔ akɛ ebaaná jeŋ shihilɛ kpakpa lɛ fee yaka beni mɔ ko tee eyatsɔɔ Nazibii lɛ he ni amɛyɔɔ lɛ. Yɛ afi ni nyiɛ sɛɛ ni ji afi 1945 lɛ, atridii gbe Anne yɛ Bergen-Belsen yiwalɛ nsara lɛ mli. Yudafoi krokomɛi akpekpei ekpaa na nɔ̃ nakai nɔŋŋ.
Ekolɛ Hitler abonsamii aŋaatsɔɔ koni ebule gbɔmɛi akuu ko fɛɛ shishi lɛ ji hewolonɔ su mlijiemɔ he jalɛ sane ni ayeee ni ehiii kwraa ni ba yɛ wɔ afii oha nɛɛ mli, shi jeee no pɛ yɔɔ. Yɛ afi 1994 lɛ, agbe Tutsibii ni fa fe akpekpe kome mlijaa mɔbɔmɔbɔ yɛ Rwanda, akɛni “esoro” akutso mli ni amɛjɛ lɛ hewɔ kɛkɛ. Ni yɛ klɛŋklɛŋ jeŋ ta lɛ mli lɛ, aaafee Armeniabii akpekpe kome gboi yɛ wiemɔ kuu mli bii ni ajieɔ amɛ kɛjɛɔ shihilɛ mli lɛ hewɔ.
Jalɛ Sane ni Ayeee lɛ He Fãi Srɔtoi ni Yiwalɛ Yɔɔ Mli
Weku shishibulemɔ jeee jalɛ sane ni ayeee lɛ fã kome pɛ ni yɔɔ. Jalɛ sane ni ayeee yɛ maŋ lɛ etsɔɔ akɛ aaafee adesai aweku lɛ mli nɔ ni ji enumɔ baafee mɛi ni ohia gbeɔ amɛ fiofio yɛ amɛwala gbii abɔ fɛɛ mli. Nɔ ni ehiii fe fɛɛ lɛ, adesai ahegbɛi akuu ni ji Anti-Slavery International lɛ bu akɔntaa akɛ mɛi ni fa fe 200,000,000 yɛ nomŋɔɔ mli. Ekolɛ abaana nyɔji babaoo yɛ je lɛŋ ŋmɛnɛ fe bei fɛɛ ni eho yɛ yinɔsane mli. Ekolɛ atswaŋ ahunyaade yɛ maŋ koni akɛhɔ̃ɔ amɛ, shi bei pii lɛ nii ni amɛtsuɔ lɛ ehiii kwraa kɛ́ akɛto nyɔji babaoo ni hi shi yɛ blema beaŋ lɛ anɔ̃ he.
Jalɛ sane ni ayeee yɛ mla mli lɛ haaa mɛi akpekpei abɔ anyɛ amɛkɛ hegbɛ diɛŋtsɛ ni amɛyɔɔ lɛ atsu nii. Amnesty International kɛɛ yɛ amaniɛ ni ebɔ yɛ afi 1996 lɛ mli akɛ, “etamɔ nɔ ni afeɔ adesai ahegbɛi amli yiwalɛ nii gbi fɛɛ gbi, yɛ je lɛŋ he ko. Mɛi ni ebaanyɛ eba amɛnɔ fe fɛɛ ji ohiafoi kɛ mɛi ni efi amɛ lɛ, titri lɛ, yei, gbekɛbii, mɛi ni egbɔlɔ kɛ abobalɔi.” Amaniɛbɔɔ lɛ tsɔɔ akɛ: “Yɛ maji komɛi amli lɛ, etamɔ nɔ ni maŋ lɛ shihilɛ mli gbɛjianɔtoo efite kwraa, ni yɛ no hewɔ lɛ mla naa hegbɛ ko kwraa bɛ ni buɔ mɛi ni egbɔjɔ lɛ ahe kɛjɛɔ mɛi ni he wa lɛ adɛŋ.”
Yɛ afi 1996 mli lɛ, atsĩ mɛi akpei nyɔŋmai abɔ anaa ni apiŋ amɛ yɛ nɔ ni fa fe maji oha mli. Ni yɛ nyɛsɛɛ afii nɛɛ amli lɛ, gbɔmɛi akpei ohai abɔ elaaje trukaa, ni eyɛ faŋŋ akɛ, asraafoi ni kwɛɔ mɛi anɔ lɛ aloo hegbeyeiwolɔi akui emɔmɔ amɛ kɛtee. Asusuɔ akɛ amɛteŋ mɛi babaoo egboi.
Eka shi faŋŋ akɛ tai etsɔɔɔ jalɛsaneyeli, shi amɛmiiya nɔ nakai waa lolo. Ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ tawuu gbalaa jwɛŋmɔ kɛyaa mɛi ni jeee asraafoi anɔ, ni yei kɛ gbekɛbii fata he. Ni enɛ baaa yɛ maŋtiasei ni atswiaa amɛ okplɛmii bɔ ni esaaa kɛkɛ hewɔ. Atoɔ yei kɛ gbekɛbii yei kaabonaa be fɛɛ be akɛ asraafoi anitsumɔi lɛ fã, ni maŋ shitee-kɛ-wolɔi akui babaoo kɛ ekãa looɔ gbekɛbii kɛyaa koni ayatsɔse amɛ ni amɛtsɔmɔ gbɔmɔgbelɔi. Beni Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ amaniɛbɔɔ ni ji “Hewalɛ ni Béi ni Tawuu Nibii Fata He lɛ Náa yɛ Gbekɛbii Anɔ” lɛ wieɔ nifeemɔi ni yaa nɔ nɛɛ ahe lɛ, ekɛɛ: “Je lɛ mli bii ateŋ mɛi babaoo diɛŋtsɛ miitsɔmɔ mɛi ni bɛ jeŋba kwraa.”
Ŋwanejee ko bɛ he akɛ jeŋba ni abɛ nɛɛ eha jalɛ sane ni ayeee efa babaoo yɛ je lɛŋ—kɛ́ ekɔɔ hewolonɔ su mlijiemɔ he, shihilɛ mli ni mɔ ko jɛ, mla, loo ekɔɔ asraafoi anitsumɔ he. Shi, enɛ jeee nɔ̃ hee. Yɛ nɔ ni fa fe afii akpei enyɔ kɛ ohai enumɔ ni eho nɛ lɛ, Hebri gbalɔ ko kɛ dɔlɛ wie akɛ: “Mla lɛ egbɔjɔ ni sɛɛnamɔ ko bɛ he, ni ayeee jalɛ sane kwraa. Mɛi fɔji shishiuɔ jalɔi, ni no hewɔ lɛ afite jalɛsaneyeli.” (Habakuk 1:4, Today’s English Version) Eyɛ mli akɛ jalɛ sane ni ayeee miifa be fɛɛ be moŋ, shi esa akɛ atsɛ afii ohai 20 nɛɛ lɛ akɛ be ni jalɛ sane ni ayeee etee hiɛ waa fe fɛɛ yɛ adesa yinɔsane mli.
Ani Jalɛ Sane ni Ayeee Kɔɔ He Eko?
Ekɔɔ he eko, kɛ́ bo diɛŋtsɛ ona amanehulu yɛ jalɛ sane ni ayeee hewɔ. Ekɔɔ he eko, ejaakɛ ehaaa adesai aweku lɛ ateŋ mɛi babaoo aná hegbɛ kɛha amɛmiishɛɛnamɔ. Ni ekɔɔ he eko hu, ejaakɛ bei pii lɛ jalɛ sane ni ayeee lɛ teeɔ béi ní ashwieɔ lá shi yɛ mli lɛ shi, ni yɛ no feemɔ mli lɛ, ehaa jalɛ sane ni ayeee yaa nɔ be fɛɛ be.
Toiŋjɔlɛ kɛ miishɛɛnamɔ kɛ jalɛsaneyeli yɛ tsakpaa ni yɔɔ gbagbalii, shi jalɛ sane ni ayeee fiteɔ hiɛnɔkamɔ ni efiteɔ nɔ kpakpa gbɛ ni akpaa. Taakɛ Anne Frank kpá shi ena yɛ gbɛ ni yɔɔ mɔbɔ nɔ lɛ, gbɔmɛi nyɛŋ atswa amɛhiɛnɔkamɔi amɛmamɔ shishitoo nii ni yiŋfutumɔ, amanehulu, kɛ gbele yɔɔ mli lɛ nɔ. Wɔ fɛɛ wɔmiikpa nɔ ko kpakpa gbɛ tamɔ bɔ ni ekpaa gbɛ lɛ nɔŋŋ.
Nɛkɛ nii ni ashweɔ koni aná nɛɛ eha gbɔmɛi anɔkwafoi ebɔ mɔdɛŋ akɛ amɛaaha aye jalɛ sane yɛ adesai ateŋ. Yɛ no feemɔ mli lɛ, Universal Declaration of Human Rights (Hegbɛi ni Adesai Yɔɔ lɛ He Sanejajemɔ yɛ Jeŋ Fɛɛ) lɛ ní Jeŋmaji Ekomefeemɔ Gwabɔɔ Wulu lɛ kpɛlɛ nɔ yɛ afi 1948 lɛ kɛɛ akɛ: “Afɔ adesai fɛɛ koni amɛye amɛhe ni amɛná woo kɛ hegbɛi ni yeɔ egbɔ. Akɛ niiahesusumɔ kɛ henilee eduro amɛ, ni esa akɛ amɛkɛ amɛhe aye yɛ nyɛmifeemɔ mumɔ mli.”
Eka shi faŋŋ akɛ, enɛɛmɛi ji wiemɔi ni he tse, shi adesai nyɛɛɛ ashɛ nakai oti ni amɛsumɔɔ lɛ he lolo—shihilɛ kpakpa ni mɔ fɛɛ mɔ náa hegbɛi ni yeɔ egbɔ yɛ mli, ní mɔ fɛɛ mɔ kɛ enaanyo gbɔmɔ yeɔ taakɛ enyɛmi. Taakɛ UN Declaration lɛ shishijee wiemɔi lɛ tsɔɔ lɛ, yiŋtoo nɛɛ ni aaashɛ he lɛ baatsu nii akɛ “shishitoo nii kɛha heyeli, jalɛsaneyeli, kɛ toiŋjɔlɛ yɛ je lɛ mli.”
Ani jalɛ sane ni ayeee ebote nibii ni feɔ adesai aweku lɛ mli waa aahu akɛ ajieŋ kɛjɛŋ jɛmɛ kɔkɔɔkɔ? Aloo ani abaato heyeli, jalɛsaneyeli, kɛ toiŋjɔlɛ shishi jogbaŋŋ yɛ gbɛ ko nɔ? Kɛ nakai lɛ, namɔ baanyɛ ato shishi koni ekwɛ ni mɔ fɛɛ mɔ aná he sɛɛ?
[He ni Mfoniri ni yɔɔ baafa 3 lɛ Jɛ]
UPI/Corbis-Bettmann