NIKASEMƆ 21
LALA 21 Nyɛyaa Nɔ Nyɛtaoa Maŋtsɛyeli Lɛ Klɛŋklɛŋ
Okɛ Ojwɛŋmɔ Ama Maŋ Ni Baaya Nɔ Ahi Shi Lɛ Nɔ
“Wɔkɛ hiɛdɔɔ miitao [maŋ] ni baaba lɛ sɛɛ gbɛ.”—HEB. 13:14.
NƆ NI WƆBAAKASE
Bɔ ni Hebribii yitso 13 lɛ baanyɛ aye abua wɔ ŋmɛnɛ kɛ wɔsɛɛ fɛɛ.
1. Mɛni Yesu gba akɛ ebaaba Yerusalem nɔ?
BE NI eshwɛ gbii fioo ni Yesu Kristo baagbo lɛ, egba gbalɛ ko, ni nakai gbalɛ lɛ ba mli klɛŋklɛŋ kwraa be ni akpãtã Yerusalem kɛ sɔlemɔ shĩa lɛ hiɛ lɛ. Yɛ nakai gbalɛ lɛ mli lɛ, Yesu bɔ ekaselɔi lɛ kɔkɔ akɛ, be ko baaba ni ‘asraafoi baaba amɛbabɔ nsara amɛwo Yerusalem maŋ lɛ he kɛkpe.’ (Luka 21:20) Ekɛɛ ekaselɔi lɛ akɛ, kɛ́ amɛna asraafoi lɛ, amɛjo foi kɛjɛ Yudea amrɔ nɔŋŋ. Nɔ ni Yesu kɛɛ ekaselɔi lɛ ba mli. Roma asraafoi babɔ nsara amɛwo Yerusalem he kɛkpe.—Luka 21:21, 22.
2. Mɛni bɔfo Paulo kɛɛ Kristofoi ni yɔɔ Yudea kɛ Yerusalem lɛ? Ni mɛni hewɔ ekɛɛ amɛ nakai?
2 Afii fioo dani Roma asraafoi lɛ baaba amɛbabɔ nsara amɛwo Yerusalem he kɛkpe lɛ, bɔfo Paulo ŋma Kristofoi ni yɔɔ Yudea kɛ Yerusalem lɛ wolo ko ni he hiaa waa. Ŋmɛnɛ lɛ, wɔle nakai wolo lɛ akɛ Hebribii awolo lɛ. Yɛ wolo nɛɛ mli lɛ, Paulo tsɔɔ Kristofoi lɛ nibii komɛi ni baaye abua amɛ ni amɛnyɛ amɛdamɔ shihilɛ ni mli wa ni etsɛŋ amɛkɛbaakpe lɛ naa. Mɛɛ shihilɛ amɛkɛbaakpe lɛ? Abaakpãtã Yerusalem hiɛ, ni ehe baahia ni amɛjo foi amɛshi amɛshĩai kɛ amɛnitsumɔi koni amɛyi aná wala. No hewɔ lɛ, Paulo wie yɛ Yerusalem maŋ lɛ he akɛ: “Wɔbɛ maŋ ni yaa nɔ ehiɔ shi yɛ biɛ.” Kɛkɛ ni ewie kɛfata he akɛ: “Wɔkɛ hiɛdɔɔ miitao nɔ ni baaba lɛ sɛɛ gbɛ.”—Heb. 13:14.
3. Mɛni ji “maŋ ni yɔɔ faneshii diɛŋtsɛ” lɛ? Ni mɛni hewɔ esa akɛ wɔkɛ wɔjwɛŋmɔ ama nɔ?
3 Eeenyɛ efee akɛ, be ni Kristofoi lɛ kpɛ amɛyiŋ akɛ amɛbaashi Yerusalem kɛ Yudea lɛ, mɛi ŋmɔ amɛ ni amɛwie akɛ jwɛŋmɔ bɛ nɔ ni amɛfeɔ lɛ mli. Nakai nɔŋŋ ŋmɛnɛ hu lɛ, mɛi yeɔ wɔhe fɛo, ejaakɛ wɔtsuuu nii dɛŋdɛŋ koni wɔná shika babaoo, ni wɔkɛ wɔhiɛ efɔ̃ɔɔ adesai anɔ akɛ amɛbaanyɛ amɛtsu naagbai ni yɔɔ je lɛ mli lɛ ahe nii. Shi mɛni hewɔ wɔtsakeee yiŋ ni wɔkpɛ yɛ saji nɛɛ ahe lɛ? Nɔ hewɔ lɛ ji, wɔle akɛ etsɛŋ abaakpãtã jeŋ fɔŋ nɛɛ hiɛ. No hewɔ lɛ, wɔkɛ wɔjwɛŋmɔ ema ‘maŋ ni baaba lɛ’ nɔ. Maŋ nɛɛ ji Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ, ni ji “maŋ ni yɔɔ faneshii diɛŋtsɛ” lɛ.a (Heb. 11:10; Mat. 6:33) Yɛ nikasemɔ nɛɛ mli saneyitsei bibii lɛ eko fɛɛ eko shishi lɛ, wɔbaana: (1) bɔ ni Paulo ŋaawoo lɛ ye ebua Kristofoi ni hi shi yɛ Yudea lɛ ni amɛtee nɔ amɛkɛ amɛjwɛŋmɔ ma ‘maŋ ni baaba lɛ’ nɔ, (2) bɔ ni eŋaawoo lɛ ye ebua amɛ ni amɛjo foi kɛje Yerusalem, kɛ (3) bɔ ni eŋaawoo lɛ baanyɛ aye abua wɔ ŋmɛnɛ.
OKƐ OHIƐ AFƆ̃ MƆ NI KWAŊ BO KƆKƆƆKƆ LƐ NƆ
4. Mɛni hewɔ no mli lɛ Yerusalem maŋ lɛ sane kã Kristofoi lɛ atsui nɔ waa lɛ?
4 No mli lɛ, Yerusalem maŋ lɛ sane kã Kristofoi lɛ atsui nɔ waa, ejaakɛ nakai maŋ lɛ mli ato klɛŋklɛŋ Kristofoi asafo lɛ shishi yɛ, yɛ afi 33 Ŋ.B., ni jɛmɛ nɔŋŋ gbɛtsɔɔmɔ kuu lɛ mli bii lɛ yɔɔ. Kɛfata he lɛ, Kristofoi pii yɛ shĩai, nitsumɔi, kɛ nibii krokomɛi ni tamɔ nakai yɛ Yerusalem. Fɛɛ sɛɛ lɛ, Yesu bɔ esɛɛnyiɛlɔi lɛ kɔkɔ akɛ, be ko baaba ni ehe baahia ni amɛjo foi kɛje Yerusalem kɛ Yudea po.—Mat. 24:16.
5. Mɛni Paulo fee kɛye ebua Kristofoi lɛ koni ekawa kɛhã amɛ akɛ amɛbaajo foi kɛje Yerusalem?
5 Paulo ye ebua Kristofoi lɛ koni amɛna Yerusalem maŋ lɛ tamɔ Yehowa naa lɛ lɛ, bɔ ni afee ni ekawa tsɔ kɛhã amɛ akɛ amɛbaajo foi kɛje maŋ lɛ mli. Ekai amɛ akɛ, sɔlemɔ shĩa lɛ, osɔfoi ni sɔmɔɔ yɛ jɛmɛ lɛ, kɛ afɔlei ni ashãa yɛ jɛmɛ lɛ bɛ krɔŋkrɔŋ ni Yehowa bɛ he miishɛɛ dɔŋŋ. (Heb. 8:13) Agbɛnɛ hu, be ni Mesia lɛ ba lɛ, maŋ lɛ mli bii lɛ ateŋ mɛi pii heee enɔ amɛyeee. Nibii nɛɛ fɛɛ ahewɔ lɛ, Yerusalem sɔlemɔ shĩa lɛ jeee he ni Yehowa sumɔɔ ni ajá lɛ yɛ dɔŋŋ, ni etsɛŋ, ebaakpãtã sɔlemɔ shĩa lɛ kɛ maŋ lɛ fɛɛ hiɛ.—Luka 13:34, 35.
6. Mɛni hewɔ ehi waa akɛ bɔfo Paulo wo Kristofoi ŋaa ni yɔɔ Hebribii 13:5, 6 lɛ?
6 Be ni Paulo ŋma Kristofoi lɛ wolo lɛ, no mli lɛ Yerusalem maŋ lɛ miishwere waa. Romanyo woloŋmalɔ ko ni hi shi yɛ nakai beiaŋ lɛ tsɛ Yerusalem akɛ “maŋ ni ehe gbɛ́i fe fɛɛ yɛ jɛmɛ niiaŋ.” Daa afi lɛ, Yudafoi ni jɛ maji srɔtoisrɔtoi anɔ fãa gbɛ kɛbaa Yerusalem amɛbayeɔ gbii juji lɛ, ni amɛkɛ shika pii baa maŋ lɛ mli. Ekã shi faŋŋ akɛ, enɛ hã Kristofoi ni yɔɔ jɛmɛ lɛ ateŋ mɛi komɛi ná shika waa, ni ekolɛ enɛ hewɔ Paulo kɛɛ amɛ akɛ: “Shikasuɔmɔ akaba nyɛshihilɛ mli, ni nyɛmii ashɛa nibii ni nyɛyɔɔ amrɔ nɛɛ ahe” lɛ. No sɛɛ lɛ, etsɛ ŋmalɛ ko yisɛɛ kɛtsɔɔ akɛ, Yehowa ewo etsuji lɛ ateŋ mɔ fɛɛ mɔ shi akɛ: “Mishiŋ bo, ni mikwaŋ bo kɔkɔɔkɔ.” (Kanemɔ Hebribii 13:5, 6; 5 Mo. 31:6; Lala 118:6) Ehe bahia ni Kristofoi ni yɔɔ Yerusalem kɛ Yudea lɛ akai shiwoo nɛɛ. Mɛni hewɔ? Nɔ hewɔ lɛ ji akɛ, be ni Paulo ŋma amɛ wolo nɛɛ sɛɛ etsɛɛɛ lɛ, amɛkɛ shihilɛ ko ni mli wa waa kpe. Ehe bahia ni amɛjo foi amɛshi amɛshĩai, amɛnitsumɔi, kɛ amɛnibii krokomɛi, ni amɛyahi he ko ni amɛleee.
7. Mɛni hewɔ amrɔ nɛɛ ji be ni esa akɛ wɔfee nibii ni baahã wɔkɛ wɔhiɛ afɔ̃ Yehowa nɔ waa lɛ?
7 Nɔ ni wɔkaseɔ yɛ mli: Mɛni etsɛŋ ebaaba je nɛɛ nɔ? Etsɛŋ “amanehulu kpeteŋkpele” lɛ baaba, ni abaakpãtã je fɔŋ nɛɛ hiɛ. (Mat. 24:21) No hewɔ lɛ, esa akɛ wɔye Yehowa anɔkwa ni wɔsaa wɔhe wɔto nɔ ni kã wɔhiɛ lɛ, tamɔ bɔ ni Kristofoi ni hi Yudea lɛ fee lɛ. (Luka 21:34-36) Yɛ amanehulu kpeteŋkpele lɛ mli lɛ, ekolɛ wɔshĩai kɛ wɔheloonaa nibii krokomɛi fɛɛ baaje wɔdɛŋ. Nakai be lɛ mli lɛ, ehe baahia waa ni wɔkɛ wɔhiɛ afɔ̃ Yehowa nɔ akɛ ekwaŋ wɔ kɔkɔɔkɔ. Amrɔ nɛɛ ni amanehulu kpeteŋkpele lɛ ejeko shishi lɛ, wɔbaanyɛ wɔtsɔ wɔwiemɔ kɛ wɔnifeemɔ nɔ wɔhã Yehowa ana akɛ wɔkɛ wɔhiɛ fɔ̃ɔ enɔ. No hewɔ lɛ, bi ohe akɛ, ‘Ani otii ni mikɛmamɔ mihiɛ kɛ minifeemɔi hãa anaa akɛ mikɛ mihiɛ efɔ̃ɔɔ ninámɔ nɔ, shi moŋ mikɛ mihiɛ fɔ̃ɔ Yehowa, mɔ ni ewo shi akɛ ebaakwɛ mi lɛ nɔ?’ (1 Tim. 6:17) Anɔkwa, nibii pii yɛ ni wɔbaanyɛ wɔkase yɛ bɔ ni Kristofoi ni hi shi yɛ blema lɛ fee amɛnii amɛhã lɛ mli. Shi wɔle hu akɛ, yɛ “amanehulu kpeteŋkpele” lɛ mli lɛ, nibii amli baawa bɔ ni anako enɔ pɛŋ. No hewɔ lɛ, mɛni baaye abua wɔ ni wɔle nɔ tuuntu ni esa akɛ wɔfee yɛ nakai be lɛ mli?
BO MƐI NI NYIƐ HIƐ LƐ TOI
8. Mɛni Yesu kɛɛ ekaselɔi lɛ akɛ amɛfee?
8 Be ni Kristofoi ni yɔɔ Yudea kɛ Yerusalem lɛ anine shɛ Paulo wolo lɛ nɔ lɛ sɛɛ afii fioo komɛi lɛ, amɛna akɛ Roma asraafoi ebabɔle Yerusalem he kɛkpe. Enɛ hã amɛna akɛ, be ni esa akɛ amɛjo foi lɛ eshɛ, ni etsɛŋ abaakpãtã Yerusalem hiɛ. (Mat. 24:3; Luka 21:20, 24) Shi nɛgbɛ amɛbaajo foi kɛya? Yesu wie akɛ: “Mɛi ni yɔɔ Yudea lɛ abɔi foijee kɛya gɔji lɛ anɔ.” (Luka 21:21) Shi gɔji pii yɛ nakai kpokpaa lɛ nɔ. No hewɔ lɛ, mɛɛ gɔŋ pɔtɛɛ nɔ amɛbaaya?
9. Mɛni hewɔ ekolɛ eyawa kɛhã Kristofoi lɛ akɛ amɛbaana he pɔtɛɛ ni esa akɛ amɛjo foi kɛya lɛ? (Kwɛmɔ map lɛ hu.)
9 Naa gɔji ni kulɛ Kristofoi lɛ baanyɛ ajo foi kɛya nɔ lɛ ateŋ ekomɛi: Samaria gɔji lɛ, gɔji ni yɔɔ Galilea lɛ, Hermon Gɔŋ lɛ kɛ Lebanon gɔji lɛ, kɛ gɔji ni yɔɔ Yordan faa lɛ sɛɛ lɛ. (Kwɛmɔ map lɛ.) Mɛi komɛi yasusu akɛ, maji komɛi ni yɔɔ gɔji nɛɛ ateŋ ekomɛi anɔ lɛ yɛ shweshweeshwe waa. Maji nɛɛ ateŋ ekome ji, Gamla. Gamla maŋ lɛ yɛ gɔŋ ko ni kwɔ nɔ, ni jɛmɛ yaa wa waa. No hewɔ lɛ, mɛi ni yɔɔ Yudea kɛ Yerusalem lɛ ateŋ mɛi komɛi susu akɛ jɛmɛ yɛ shweshweeshwe. Shi Romabii lɛ yatutua nakai maŋ lɛ ni amɛkpãtã hiɛ, ni amɛgbegbee mɛi ni yɔɔ jɛmɛ lɛ ateŋ mɛi pii.b
Gɔji pii yɛ ni kulɛ Kristofoi lɛ baanyɛ ajo foi kɛya nɔ, shi jeee eko fɛɛ eko nɔ kulɛ amɛbaafee shweshweeshwe yɛ (Kwɛmɔ kuku 9)
10-11. (a) Namɛi anɔ eeenyɛ efee akɛ Yehowa tsɔ eye ebua Kristofoi lɛ ni amɛna he ni esa akɛ amɛjo foi kɛya? (Hebribii 13:7, 17) (b) Be ni Kristofoi lɛ bo mɛi ni nyiɛ hiɛ yɛ asafo lɛ mli lɛ toi lɛ, mɛɛ gbɛ nɔ amɛná he sɛɛ? (Kwɛmɔ mfoniri lɛ hu.)
10 Etamɔ nɔ ni Yehowa tsɔ hii ni nyiɛ hiɛ yɛ asafo lɛ mli lɛ anɔ etsɔɔ Kristofoi lɛ he ni amɛya. Sɛɛ mli lɛ, yinɔsaneŋmalɔ ko ni atsɛɔ lɛ Eusebius lɛ ŋma akɛ: “Nyɔŋmɔ tsɔ hii ni ahala lɛ anɔ etsɔɔ mɛi ni yɔɔ Yerusalem asafo lɛ mli lɛ nɔ ni amɛfee. Dani abaawu ta lɛ, efã amɛ akɛ amɛshi maŋ lɛ mli ni amɛya maŋ ko ni yɔɔ Perea kpokpaa lɛ nɔ, ni atsɛɔ lɛ Pela lɛ nɔ.” Ehi waa akɛ Kristofoi lɛ tee Pela. Pela kɛ Yerusalem teŋ jekɛɛɛ, ni jɛmɛ yaa waaa tsɔ. Agbɛnɛ hu, mɛi ni yɔɔ jɛmɛ lɛ ateŋ mɛi pii jeee Yudafoi. No hewɔ lɛ, ta ni Yudafoi lɛ kɛ Romabii lɛ wuɔ lɛ kɔɔɔ amɛhe eko.—Kwɛmɔ map lɛ.
11 Kristofoi ni boɔ mɛi ni nyiɛ hiɛ yɛ asafo lɛ mli lɛ toi, tamɔ Paulo wo amɛ hewalɛ ni amɛfee lɛ, jo foi kɛtee Pela gɔji lɛ anɔ. (Kanemɔ Hebribii 13:7, 17.) Enɛ hewɔ lɛ, amɛyi ná wala. Kristofoi nɛɛ tsɔɔ akɛ amɛmiimɛ Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ, ni ji “maŋ ni yɔɔ faneshii diɛŋtsɛ” lɛ, ni no hewɔ lɛ, Yehowa kwaaa amɛ.—Heb. 11:10.
He ni yɔɔ shweshweeshwe ni bɛŋkɛ Kristofoi lɛ fe fɛɛ ji Pela (Kwɛmɔ kuku 10-11)
12-13. Te Yehowa feɔ tɛŋŋ etsɔɔ ewebii lɛ nɔ ni esa akɛ amɛfee yɛ shihilɛi ni mli wawai amli?
12 Nɔ ni wɔkaseɔ yɛ mli: Yehowa tsɔɔ mɛi ni ehala koni amɛnyiɛ ewebii lɛ ahiɛ lɛ anɔ etsɔɔ amɛ nɔ tuuntu ni amɛfee yɛ shihilɛ fɛɛ shihilɛ mli. Saji pii yɛ Biblia lɛ mli ni hãa wɔnaa bɔ ni Yehowa tsɔ hii anɔkwafoi anɔ etsɔɔ ewebii lɛ nɔ ni amɛfee yɛ shihilɛi ni mli wawai amli. (5 Mo. 31:23; Lala 77:20) Ŋmɛnɛ hu lɛ, wɔna nibii pii ni hãa wɔnaa faŋŋ akɛ, Yehowa miitsɔ hii ni ehala koni amɛnyiɛ ewebii lɛ ahiɛ lɛ anɔ eetsɔɔ amɛ gbɛ.
13 Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, be ni COVID-19 tsɛŋemɔ hela lɛ ba lɛ, ‘nyɛmimɛi ni nyiɛ hiɛ’ lɛ kɛ gbɛtsɔɔmɔi hã asafoi lɛ. Amɛtsɔɔ asafoŋ onukpai lɛ bɔ ni amɛbaafee amɛto asafoŋ kpeei kɛ kpeei krokomɛi ahe gbɛjianɔ amɛhã koni nyɛmimɛi lɛ anyɛ aya nɔ amɛjá Yehowa. Be ni hela lɛ ba lɛ sɛɛ etsɛɛɛ lɛ, wɔtsɔ Intanɛt lɛ, TV, kɛ redio nɔ wɔfee kpokpaa wulu nɔ kpee yɛ wiemɔi ni fa fe 500 amli. Wɔfeko kpee ni tamɔ nɛkɛ pɛŋ yɛ wɔyinɔsane mli. Yehowa tee nɔ etsɔɔ wɔ nii yɛ nakai be ni mli wa lɛ mli po. Enɛ hewɔ lɛ, asafo lɛ egbɛɛɛ, shi moŋ wɔtee nɔ wɔfee ekome. Wɔyɛ hemɔkɛyeli ni mli wa akɛ, ekɔɔɔ he eko shihilɛi ni mli wawai ni wɔkɛbaakpe wɔsɛɛ lɛ, Yehowa baaya nɔ eye ebua mɛi ni nyiɛ hiɛ lɛ koni amɛkpɛ yiŋ kpakpai. Wɔbana akɛ, kɛ́ wɔkɛ wɔhiɛ fɔ̃ Yehowa nɔ ni wɔbo mɛi ni nyiɛ hiɛ lɛ toi lɛ, no baaye abua wɔ ni wɔkpɛ yiŋ kpakpai yɛ amanehulu kpeteŋkpele lɛ mli ni wɔje mli sɔkee. Shi sui krokomɛi hu ahe baahia wɔ yɛ nakai be lɛ mli.
SUƆMƆ ONYƐMIMƐI KRISTOFOI LƐ NI OYE OBUA AMƐ
14. Tamɔ bɔ ni awie yɛ Hebribii 13:1-3 lɛ, mɛɛ sui ehe bahia ni Kristofoi aná be ni eshwɛ fioo ni abaakpãtã Yerusalem hiɛ lɛ?
14 Kɛ́ amanehulu kpeteŋkpele lɛ je shishi lɛ, ehe baahia ni wɔsumɔ wɔnyɛmimɛi Kristofoi lɛ waa fe bei fɛɛ ni eho. Kristofoi ni hi Yudea kɛ Yerusalem lɛ fee nɔkwɛmɔnɔ kpakpa ni wɔbaanyɛ wɔkase. No mli lɛ, amɛsumɔɔ amɛnyɛmimɛi lɛ. (Heb. 10:32-34) Shi be ni eshwɛ fioo ni abaakpãtã Yerusalem hiɛ lɛ, ehe bahia ni amɛsumɔ amɛ waa ni amɛjie mlihilɛ kpo amɛtsɔɔ amɛ fe bɔ ni amɛfeɔ momo lɛ po.c (Kanemɔ Hebribii 13:1-3.) Nakai nɔŋŋ be ni jeŋ fɔŋ nɛɛ naagbee lɛ bɛŋkɛɔ lɛ, ehe baahia ni wɔsumɔ wɔnyɛmimɛi lɛ waa ni wɔjie mlihilɛ kpo wɔtsɔɔ amɛ fe tsutsu lɛ po.
15. Be ni Kristofoi lɛ jo foi kɛjɛ Yerusalem lɛ, mɛni hewɔ ehe bahia ni amɛjie suɔmɔ kpo ni amɛye amɛbua amɛhe lɛ?
15 Be ni Roma asraafoi ni babɔ nsara amɛwo Yerusalem he kɛkpe lɛ gbala amɛhe shi trukaa lɛ, Kristofoi lɛ ná hegbɛ amɛjo foi kɛtee gɔji lɛ anɔ. Shi nibii fioo pɛ amɛnyɛ amɛkɔlɔ kɛtee. (Mat. 24:17, 18) Enɛ hewɔ lɛ, be ni amɛnyiɛ gbɛ lɛ nɔ kɛ be ni amɛyashɛ lɛ, ehe bahia ni amɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ aye abua enyɛmi. Ŋwanejee ko bɛ he akɛ, amɛteŋ mɛi pii ahe fi amɛ waa, ni ehe bahia ni aye abua amɛ oya nɔŋŋ. Shihilɛ nɛɛ hã amɛnyɛmimɛi Kristofoi lɛ hegbɛ koni amɛtsɔɔ akɛ amɛsumɔɔ amɛ lɛɛlɛŋ.—Tito 3:14.
16. Kɛ́ yelikɛbuamɔ ko he miihia wɔnyɛmimɛi Kristofoi lɛ, mɛni wɔbaanyɛ wɔfee kɛtsɔɔ akɛ wɔsumɔɔ amɛ? (Kwɛmɔ mfoniri lɛ hu.)
16 Nɔ ni wɔkaseɔ yɛ mli: Wɔsumɔɔ wɔnyɛmimɛi lɛ. Enɛ hewɔ lɛ, kɛ́ yelikɛbuamɔ ko he miihia amɛ lɛ, wɔyeɔ wɔbuaa amɛ. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, nyɛsɛɛ nɛɛ, tai kɛ adebɔɔ naa oshãrai ehã wɔnyɛmimɛi pii efã kɛjɛ amɛmaŋ kɛtee maji krokomɛi anɔ. Nyɛmimɛi ni yɔɔ hei ni abobalɔi nɛɛ etee lɛ ehere amɛ hiɛmɛɛ, ni amɛye amɛbua amɛ koni amɛná amɛheloŋ kɛ amɛmumɔŋ hiamɔ nii fɛɛ. Nyɛmi yoo ko ni jɛ Ukraine ni ehe bahia ni efã kɛjɛ he ni eyɔɔ lɛ yɛ ta ni awuɔ yɛ jɛmɛ lɛ hewɔ lɛ wie akɛ: “Yehowa tsɔ wɔnyɛmimɛi lɛ anɔ eye ebua wɔ ni etsɔɔ wɔ nɔ ni wɔfee, ni enɛ hã wɔna enine faŋŋ yɛ wɔshihilɛ mli. Nyɛmimɛi lɛ here wɔ hiɛmɛɛ ni amɛye amɛbua wɔ waa yɛ Ukraine, Hungary, kɛ agbɛnɛ hu, yɛ biɛ, ni ji Germany.” Nɔ kome ni hãa anaa akɛ wɔkɛ Yehowa efee ekome kɛmiitsu nii ji, ni wɔbaaye wɔbua wɔnyɛmimɛi lɛ ni wɔwa amɛ ni amɛná nibii ni he hiaa amɛ lɛ.—Abɛi 19:17; 2 Kor. 1:3, 4.
Esa akɛ wɔye wɔbua wɔnyɛmimɛi ni ebaba abo yɛ he ni wɔyɔɔ lɛ (Kwɛmɔ kuku 16)
17. Mɛni hewɔ amrɔ nɛɛ ji be ni esa akɛ wɔsumɔ wɔnyɛmimɛi lɛ waa ni wɔjie mlihilɛ kpo wɔtsɔɔ amɛ lɛ?
17 Kɛ́ amanehulu kpeteŋkpele lɛ je shishi lɛ, ehe baahia ni wɔye wɔbua wɔnyɛmimɛi lɛ waa fe bɔ ni wɔfeɔ bianɛ lɛ po. (Hab. 3:16-18) Yehowa miitsɔse wɔ bianɛ koni wɔsumɔ wɔnyɛmimɛi lɛ ni wɔjie mlihilɛ kpo wɔtsɔɔ amɛ, ejaakɛ ehe baahia waa ni wɔfee nakai yɛ amanehulu kpeteŋkpele lɛ mli.
MƐNI KÃ WƆHIƐ?
18. Mɛɛ gbɛ nɔ wɔbaanyɛ wɔkase Kristofoi ni jo foi kɛtee gɔji lɛ anɔ lɛ?
18 Kristofoi ni jo foi kɛtee gɔji lɛ anɔ lɛ je Yerusalem hiɛkpatamɔ lɛ mli sɔkee. Amɛshi amɛnibii fɛɛ yɛ sɛɛ, shi Yehowa shiii amɛ. Ni wɔ hu? Wɔleee bɔ ni nibii baaya lɛ ahã wɔsɛɛ lɛ he nɔ fɛɛ nɔ, shi Yesu ebɔ wɔ kɔkɔ akɛ wɔsaa wɔhe wɔto. (Luka 12:40) Agbɛnɛ hu, wɔyɛ Hebribii awolo lɛ, ni wɔbaanyɛ wɔjwɛŋ nɔ ni wɔkɛ emli ŋaawoi lɛ atsu nii. Kɛfata he lɛ, Yehowa diɛŋtsɛ ewo wɔteŋ mɔ fɛɛ mɔ shi akɛ, eshiŋ lɛ ni ekwaŋ lɛ kɔkɔɔkɔ. (Heb. 13:5, 6) No hewɔ lɛ, nyɛhãa wɔkɛ wɔtsui kɛ wɔjwɛŋmɔ fɛɛ amaa Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ, ni ji maŋ ni yaa nɔ ehiɔ shi lɛ nɔ, ni wɔbaaná jɔɔmɔi ŋmɛnɛ kɛ daa.—Mat. 25:34.
LALA 157 Wɔbaaná Toiŋjɔlɛ
a Kɛ́ wɔkwɛ Biblia lɛ mli lɛ, wɔnaa akɛ bei pii lɛ, maŋtsɛmɛi ni yeɔ maji anɔ. Abaanyɛ atsɛ maji ni tamɔ nakai lɛ akɛ maŋtsɛyelii.—1 Mo. 14:2.
b Enɛ ba yɛ afi 67 Ŋ.B., be ni Kristofoi lɛ shi Yudea kɛ Yerusalem lɛ sɛɛ etsɛɛɛ.
c Bei komɛi lɛ, kɛ́ akɛ wiemɔ ni atsɔɔ shishi akɛ “nyɛmimɛi asuɔmɔ” lɛ tsu nii lɛ, ekɔɔ suɔmɔ ni yɔɔ mɛi ni ji wekumɛi kpaakpa lɛ ateŋ lɛ he. Shi be ni Paulo kɛ wiemɔ nɛɛ tsu nii lɛ, no mli lɛ eewie suɔmɔ ni mli wa ni yɔɔ wɔ kɛ wɔnyɛmimɛi Kristofoi lɛ ateŋ lɛ he.